• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

چیستی دین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مفاهیم نظری، به ویژه مفاهیمی که با انسان ارتباط دارند، به طور عمده در معرکه آرا قرار می‌گیرند؛ مفهوم دین نیز از این وضعیت مستثنا نیست؛ به همین دلیل، همواره در میدان نظرات مختلف قرار داشته است و تاکنون به توافق مشترک تحویل نیافته است؛ البته این پیچیدگی بدان معنا نیست که انسانها به طور کلی از درک آن عاجز باشند.

فهرست مندرجات

۱ - تعبیر هیوم از دین
۲ - انواع تعریف دین
۳ - نکات مهم
۴ - موانع تعریف دین
       ۴.۱ - اختلاف در روش شناسی تعریف دین
       ۴.۲ - اختلاف در مصادیق دین
       ۴.۳ - خلط میان دین و دینداران
       ۴.۴ - پرسش از درون یا برون دین
       ۴.۵ - مفاهیم مبهم و کیفی در تعاریف دین
       ۴.۶ - استفاده از تعریف لغوییبه جای اصطلاحی
       ۴.۷ - تاثیر پیش فرض‌ها
       ۴.۸ - نداشتن مصداق محسوس و مادی
       ۴.۹ - تحریف پارهای از ادیان
       ۴.۱۰ - نگرش جزء نگرانه به جای کل نگرانه
۵ - دسته بندی تعاریف دین
       ۵.۱ - دسته اول
       ۵.۲ - دسته دوم
       ۵.۳ - دسته سوم
       ۵.۴ - دسته چهارم
۶ - تعاریف درون دینی دین
       ۶.۱ - دین در قرآن
       ۶.۲ - دین در روایات
۷ - تعاریف اصطلاحی دین
       ۷.۱ - گروه نخست
       ۷.۲ - گروه دوم
۸ - تعاریف متکلمان غربی از دین
۹ - تعریف ماهیت دین
       ۹.۱ - تعریف غایت انگارانه
       ۹.۲ - تعریف ترکیبی
       ۹.۳ - تعریف دیندارانه
       ۹.۴ - تعریف «برادلی»
       ۹.۵ - تعریف «جیمز مارتینو»
       ۹.۶ - تعریف «رویل»
       ۹.۷ - تعریف «رابوسول»
       ۹.۸ - تعریف «کارل دوبل»
       ۹.۹ - تعریف «میلتون یینگر»
       ۹.۱۰ - تعریف «کلیفورد گیرتز»
۱۰ - تعاریف متکلمان اسلامی
       ۱۰.۱ - تعریف استاد «مصباح یزدی»
       ۱۰.۲ - تعریف «علامه طباطبایی»
       ۱۰.۳ - تعریف «آیت الله جوادی آملی»
۱۱ - تعاریف عالمان علوم انسانی
       ۱۱.۱ - تعریف دایرة المعارف دین
       ۱۱.۲ - تعریف روانشناسان
۱۲ - تعریف عرفانی
۱۳ - دیدگاه جان هاسپرز
۱۴ - نقد و بررسی تعاریف
۱۵ - نتیجه گیری
       ۱۵.۱ - بخشهای اساسی دین
       ۱۵.۲ - تعریف برگزیده
۱۶ - پانویس
۱۷ - منبع


«دین به اندازه‌ای ساده است که هر بچه عاقل و بالغ و یا آدم بزرگ می‌تواند یک تجربه دینی حقیقی داشته باشد و به اندازه‌ای جامع و پیچیده است که برای فهم کامل و بهره گیری تام از آن، نیازمند تجربه و تحلیل می‌باشد».
[۱] رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۸.

میر چا الیاده نیز بر این نکته مهم این چنین تصریح می‌کند:
«شاید هیچ کلمه‌ای غیر دین نباشد که همواره و آشکارا خیلی صاف و ساده به کار رود، ولی در واقع، نمایانگر نگرشهایی باشد که نه فقط بسیار متفاوت‌اند، بلکه گاه مانعة الجمع‌اند».
[۲] میرچاالیاده، فرهنگ و دین، ویراسته بهاءالدین خرمشاهی، ص۲۰۲.

به هر حال، آن قدر تعریفهای متفاوت و گوناگون از دین عرضه شده است که حتی ارایه فهرست ناقصی از آن میسر نیست.
[۳] بهاء الدین خرمشاهی، دین پژوهی، دایرة المعارف دین، دفتر دوم، ص۸۵.

نگرشهای اخلاقی، تاریخی، روانشناختی، جامعه شناختی، فلسفی و زیباشناختی نمونه‌هایی از این رویکردهای مختلف‌اند.
[۴] رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۴-۲۵.



ارایه تعریفی روشن از موضوع تحقیق در هر پژوهشی ضرورت دارد و منطق دانان نیز در شناخت علوم و مسائل آن، شش پرسش عمده را مطرح می‌کنند و آنها را بر اساس ترتیب منطقی به صورت زیر طبقه بندی می‌کنند:
۱) تحلیل مفهوم و بیان «ما» شارحة الاسم.
۲) پرسش از هستی و تحقق بیان هلیه بسیطه.
۳) تحلیل ماهوی و بیان «ما» حقیقی.
۴) پرسش از چگونگی، خواص و احکام بیان هلیه مرکبه.
۵) پرسش از سبب تحقق یا «لم» ثبوتی.
۶) پرسش از دلیل تحقق یا «لم» اثباتی.
جستار روشمند در هر زمینه معرفتی، از نظر منطقی مرهون رعایت ترتیب منطقی مطالب است؛ بنابراین، قبل از پرداختن به خواص، آثار و احکام هر امری و حتی قبل از پرداختن به بحث از اثبات و نفی یک امر، باید تعریف روشن و متمایزی از آن به دست داد.
[۵] استاد محمد تقی جعفری، فلسفه دین، تدوین عبدالله نصری، ص۲۰.


مسئله گستره شریعت و هر مسئله دیگر دین پژوهی مانند انتظار بشر از دین، منشاء گرایش انسانها به دین، رابطه دین و آزادی ، دین و توسعه، دین و هنر ، کثرت گرایی دینی و... نه تنها از جهت موضوع شناسی، نیازمند تعریف و تبیین دین هستند بلکه بسیاری از اختلافها و چالشهای موجود در این گونه مسائل، به تعاریف و تصورات مختلف از دین ارجاع دارند و در واقع، اندیشمندان به جای نزاع علمی و معنوی، در دامان نزاعهای لفظی گرفتار شده‌اند.


قبل از ورود به بیان تعریفهای مختلف از دین، ذکر چند نکته زیر ضرورت دارد:
ـ غرض از تعریف، تمایز نهادن بین شیء تعریف شده و غیر آن است که گاه با تمایز ذاتی تحقق می‌پذیرد و گاه با تمایز عرضی. تعریفی که تامین کننده تمایز ذاتی باشد، حد (definition) نام دارد و تعریفی که بیانگر تمایز عرضی باشد، رسم (desc iption) نامیده می‌شود. اگر در تعریف حدی، همه ذاتیات مندرج گردد، حد تام و اگر برخی از آنها لحاظ شود، حد غیر تام خوانده می‌شود. انواع دیگر از تعاریف، همانند تعریفهای لفظی و لغوی، اشارهای، کنایهای و... نیز در منطق مطرح شده است.
ـ بیان همه ذاتیات یک شیء و درج همه آنها در تعریف، بسیار دشوار است
[۶] ابن سینا، رساله الحدود، ص۷۴-۷۵.
و این مسئله در تعریف دین، دشوارتر خواهد بود؛ ولی باید به شرط اساسی در تعریف توجه داشت و آن اینکه تعریف به گونه ای نظم یابد که جامع افراد و مانع اغیار باشد و به عبارت دیگر، دارای وضوح مفهومی و انطباق مصداقی باشد.


ـ تعریف دین به دلایل و موانع فراوانی، دارای آفتها و مشکلات بسیاری است.
برخی از دلایل عبارتند از:

۴.۱ - اختلاف در روش شناسی تعریف دین

عده ای بر اساس پژوهشهای تجربی و کارکردهای خارجی به تعریف دین پرداخته اند و برخی نیز با مفاهیم پیشینی و با روش عقلی دین را تعریف کرده اند. تعاریف مبتنی بر پدیدارشناختی، روانشناختی و جامعه شناختی، از سنخ اول تعاریف به شمار می روند و تعاریف مفهومی نیز از سنخ دوم تعاریف می باشند.

۴.۲ - اختلاف در مصادیق دین

اختلاف در مصادیق دین به عنوان ابزار شناخت ماهیت دین
عده ای از ابتدا مکاتب فلسفی و اجتماعی را نیز از مصادیق دین شمردند و بر این اساس، تعریف دین را با دامنه وسیعی عرضه کردند.

۴.۳ - خلط میان دین و دینداران

آنان که با روش تجربی و کارکردگرایی، اقدام به تعریف دین نموده اند، گاهی میان عملکرد دینداران با پیامدهای دین تمایز قائل نشده‌اند و رفتارهای منفی دینداران را در تعریف دین گنجانده‌اند.

۴.۴ - پرسش از درون یا برون دین

یکی دیگر از عوامل اختلاف در تعریف دین این است که عده ای برای وصول به حقیقت دین، مراجعه به وحی و متون دینی را پیشنهاد می دهند و از ابزارها و روشهای برون دینی پرهیز می نمایند و گروهی نیز روشهای برون دینی را ترجیح می دهند؛ علاوه بر اختلاف در متون دینی ادیان مختلف، تفاوت در مدلهای عقلی در مکاتب فلسفی نیز به چالش میان تعاریف دین می افزاید.

۴.۵ - مفاهیم مبهم و کیفی در تعاریف دین

پاره ای از نویسندگان، به جای روشن ساختن مفهوم دین، با به کارگیری مفاهیم پیچیده و مبهم تر از دین، بر ابهام این واژه می افزایند.

۴.۶ - استفاده از تعریف لغوییبه جای اصطلاحی

گروهی از متکلمان و دین شناسان برای تبیین دین، به معانی لغوی آن یعنی معنای اطاعت ، جزا ، خضوع ، تسلیم و... رو آوردند و یا اینکه به فرهنگهای واژهای دین (eligion) مراجعه کردند؛ در حالی که هیچکدام از این روشها به شناخت واقعیت و ماهیت دین کمک نمی کنند؛ به ویژه با توجه به این نکته زبانشناختی که الفاظ برای ماهیت و ذات اشیا وضع نشده‌اند.

۴.۷ - تاثیر پیش فرض‌ها

تاثیر پیشفرض های معرفت شناختی، انسان شناختی، هستی شناختی، جهانبینی ها و ایدئولوژی ها، بر تعریف دین:
هیچگاه فیلسوفان دین، ابتدا به ساکن، به تعریف دین اقدام نکرده اند و به طور عمده با مبانی خاصی به سراغ تبیین دین رفته اند و همین امر باعث اختلاف در تعاریف دین شده است.

۴.۸ - نداشتن مصداق محسوس و مادی

مشکل و مانع دیگری که در تعریف دقیق دین تاثیر باز دارنده دارد، این است که دین از مصادیق محسوس و قابل اشاره حسی برخوردار نیست، گرچه مفاهیم دارای مصادیق حسی نیز از نداشتن تعریف جامع و مانع رنج میبرند، ولی مفاهیمی که مصداق حسی ندارند، گرفتار ابهام بیشتری هستند.

۴.۹ - تحریف پارهای از ادیان

بسیاری از ادیان در طول تاریخ حیاتشان، دست خوش تحریف به زیادت یا نقیصه شده اند و به همین دلیل به فرقه ها و مذاهب گوناگون تنوع یافته اند.
گرچه حکمت الهی اقتضا می کند که از انحراف یا اعوجاج لااقل یک مذهب جلوگیری شود تا زمینه هدایت و تکامل بندگان از بین نرود، ولی به هر حال، تحریف متنی و معرفتی ادیان و مذاهب، از واقعیتهای غیر قابل انکار است که در اختلاف تعریف دین نقش به سزایی دارند.

۴.۱۰ - نگرش جزء نگرانه به جای کل نگرانه

جهل به بخشی از حقیقت دین و توجه به جزئی از دین نیز در اختلاف شناخت دین مؤثر است و در این عامل میتوان به قصه فیل در مثنوی معنوی ملای رومی توجه کرد.
ـ آخرین نکته ای که باید قبل از ورود به بیان تعریف از دین، به آن پرداخت، دسته بندی تعاریف گوناگونی است که دین پژوهان با وجود این همه موانع در تعریف دین، عرضه کرده اند:




۵.۱ - دسته اول

تعاریف وجودی و ماهیتی، یا تعریف در مقام بایستی و تعریف در مقام هستی دین: برخی از دین پژوهان درتعریف دین، به مقام بایستی دین توجه کرده اند و مثلا گفته اند:
دین عبارت است از مجموعه ای از آموزه ها و گزاره هایی که از سوی خداوند در اختیار بشر قرار میگیرد. عدهای نیز به دین محقق و منزل در حیات اجتماعی انسانها و یا دین نازل شده در کتاب و سنت توجه نموده اند؛ برای نمونه، جامعه شناسان، روان شناسان و مردم شناسانی که در پژوهش های دینی، به رفتارها و نهادهای دینی و کارکردهای دین محقق در جامعه، عنایت بیشتری نشان می دهند؛ متکلمان در تعریف دین، به دین نازل شده در کتاب، سنت و متون دینی روی می آورند و فیلسوفان دین نیز به مقام بایستی آن توجه دارند.

۵.۲ - دسته دوم

تعاریف لغوی و اصطلاحی.

۵.۳ - دسته سوم

تعاریف درون دینی و بروندینی.

۵.۴ - دسته چهارم

که خود در یک ساختار کلی و فراگیر، به تعاریف مفهومی و ماهوی یا توصیفی، (desc iptive)، اخلاقی و ارزشی یا هنجاری (no mative)، تعاریف کارکردگرایی (functional) یا روانشناختی و جامعه شناختی، تعاریف غایت گرایانه، تعاریف مرکب و مختلط یا عام و جامع نگر تقسیم میشود.




۶.۱ - دین در قرآن

واژه دین بیش از نود بار در قرآن، با معانی ذیل به کار رفته است:
الف) دین به معنای جزا و پاداش: (مالک یوم الدین)
(انما توعدون لصادق وان الدین لواقع)
ب) دین به معنای اطاعت و بندگی: (قل انی امرت ان اعبدالله مخلصا له الدین)
ج) دین به معنای ملک و سلطنت: (و قاتلوهم حتی لا تکون فتنة و یکون الدین لله)
(... و یکون الدین کله لله...)
د) دین به معنای شریعت و قانون: (لکم دینکم و لی دین)
هـ) دین به معنای ملت: (قل اننی هدانی ربی الی صراط مستقیم دینا قیما ملة ابراهیم حنیفا و ما کان من المشرکین)
و) دین به معنای تسلیم: (ان الدین عند الله الاسلام...)
علامه طباطبایی، اسلام در این آیه شریفه را به تسلیم در برابر معارف و احکامی که از مقام ربوبیت صادر گردیده و به وسیله رسولان بیان می شود تفسیر می کند؛ و اختلاف شرایع را به کمال و نقص ارجاع می دهد.
امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام نیز در حدیثی می فرماید: «الاسلام هو التسلیم».
ز) دین به معنای اعتقادات: (لا اکراه فی الدین...)
مرحوم طباطبایی در تفسیر این آیهی شریفه می فرماید:
«دین یک سلسله معارف علمی است که اعمالی را به دنبال دارد؛ پس میتوان گفت: دین، اعتقادات است و اعتقاد و ایمان از امور قلبی است که اکراه و اجبار، بر آنها حکومت نمیکند. اکراه در اعمال ظاهری و افعال و حرکات بدنی و مادی اثر دارد».

۶.۲ - دین در روایات

پیشوایان دین اسلام، دین را به ارکان و ویژگیهایش از جمله ایمان، تعین، قلبی بودن، معرفت داشتن، دوستی ورزیدن، اخلاق حسن، نور، عزت، طلب علم، مایهی حیات و مانند اینها تفسیر نمودهاند. به پارهای از روایات توجه فرمایید:
قال علی علیه‌السّلام : ـ غایة الدین الایمان؛
ـ ان الدین کشجرة اصلها الیقین بالله؛
ـ ان افضل الدین الحب فی الله و البغض فی الله؛
ـ اول الدین معرفته و کمال معرفته التصدیق به و کمال التصدیق به توحیده؛
ـ اعلموا ان کمال الدین طلب العلم و العمل به؛
ـ الدین والأدب نتیجة العقل;
ـ الدین لایصلحه الا العقل؛
ـ اصل الدین اداء الامانة والوفاء بالعهود؛
ـ غایة الدین الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و اقامة الحدود؛
ـ لاحیاة الابالدین؛
ـ الدین نور؛
ـ الدین عز؛
قال الرسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : ـ الخلق الحسن نصف الدین؛
قال الباقر علیه‌السّلام : ـ الدین هو الحب و الحب هو الدین؛
و عن الصادق علیه‌السّلام : هل الدین الا الحب.

در تعریف اصطلاحی دین، به طور عمده، دو گروه از متفکران به بحث و بررسی دین پرداخته اند:

۷.۱ - گروه نخست

متکلمان بدین لحاظ که دین و مسائل آن، موضوع پژوهش آنها است؛ از این رو به تبیین «دین بماهو دین» و غایت و هدف دین و دینداری پرداخته اند.

۷.۲ - گروه دوم

علمای علوم انسانی به ویژه روانشناسان، جامعهشناسان و مردمشناسان، بدین جهت که دین در رفتارهای فردی و سازمانها و نهادهای اجتماعی تاثیر گذاشته است. این گروه بیشتر به تعریفهای کارکردگرایانه اشتغال ورزیده و به تبیین کارکردهای مثبت و منفی دین ـ به زعم خودشان ـ پرداختهاند.





«دین عبارت از یک نظام الهی است که برای صاحبان خود وضع شده است و مشتمل بر اصول و فروع میباشد».
[۳۵] جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.
[۳۶] جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۸۱.


۹.۱ - تعریف غایت انگارانه

«دین وضعی است الهی که صاحبان خود را به سوی رستگاری در این دنیا و حسن عاقبت در آخرت سوق میدهد».
[۳۷] جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.


۹.۲ - تعریف ترکیبی

«دین، قانون و قرار داد الهی است که خردمندان را به سوی قبول آنچه در نزد رسول است، فرا میخواند».
[۳۸] جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.


۹.۳ - تعریف دیندارانه

«دین عبارت است از: اقرار به زبان، اعتقاد به پاداش و کیفر در آن جهان و عمل به ارکان و دستورات آن».
[۳۹] جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.


۹.۴ - تعریف «برادلی»

«دین بیش از هر چیز کوششی است برای آنکه حقیقت کامل خیر را در تمام وجوه هستیمان باز نماییم».
[۴۰] عقل و اعتقاد دینی، ص۱۸.


۹.۵ - تعریف «جیمز مارتینو»

«دین، اعتقاد به خدایی همیشه زنده است؛ یعنی اعتقاد به اراده و ذهن الهی که حاکم بر جهان است و با نوع بشر مناسبات اخلاقی دارد».
[۴۱] عقل و اعتقاد دینی، ص۱۸.


۹.۶ - تعریف «رویل»

«دین ادراک رابطه ای است بین جان بشر و جان مجهول الکنهی که انسان تسلط او را بر خود احساس و نعمت جوار او را آرزو میکند».
[۴۲] ماهیت و منشاء دین، ص۱۱۲.


۹.۷ - تعریف «رابوسول»

«مجموعه ای از اعتقادات و سمبل ها (و ارزشهایی که به طور مستقیم از آنها به دست می آیند) که با تفاوت و تمایز بین حقیقت تجربی و ما فوق تجربی متعالی مرتبط می باشد. امور تجربی از لحاظ دلالت و معنا، نسبت به امور غیر تجربی از اهمیت کمتری برخوردارند».
[۴۳] ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۱.
[۴۴] ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۲.


۹.۸ - تعریف «کارل دوبل»

«نظام متحد اعتقادات و آداب که به یک حقیقت مافوق تجربی و متعالی مرتبط می شود و تمام معتقدان و پیروان خویش را در جهت تشکیل یک جامعه اخلاقی وحدت میبخشد».
[۴۵] ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۲.


۹.۹ - تعریف «میلتون یینگر»

«دین یک نظام اعتقادی و عملی دارای لطف و رحمت است که بدان وسیله، گروهی از مردم می توانند از عهده حمل مسائل غایی حیات انسانی بر آیند. این عملکرد را با انحای پاسخ هایی که انسان ها می توانند به مسائل پرسشهایی چون مرگ ، درد و رنج و معنای غایی وجود بدهند، یکی دانسته است».
[۴۶] ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۶۸.


۹.۱۰ - تعریف «کلیفورد گیرتز»

«دین عبارت است از نظامی از نمادها و سمبل ها که طوری عمل می کند که موجب وجود انگیزه ها و آمادگی های نیرومند، عمیق و پایدارتر انسان ها می شود؛ به تدوین و تنظیم تصورات و مفاهیم نظم کلی وجود می پردازد و بر این مفاهیم و تصورات چنان نمود و ظهوری از حقیقت میپوشاند که می نماید این انگیزه ها و ترتیبات، مبتنی بر حقیقت هستند».
[۴۷] ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۶۸.



متکلمان اسلامی با توجه به تعاریف لغوی، قرآنی و حدیثی، به تعاریف اصطلاحی دین، اقدام نموده اند؛ برای نمونه:
۱) با توجه به استعمال واژه دین در قرآن به معنای جزا ، شریعت و قانون، اطاعت و بندگی، به دست می آید که اسلام و حقیقت دین عبارت است از تسلیم و اطاعت از خداوند متعال.
[۴۸] یاد نامه استاد شهید مرتضی مطهری، ص۱۱۷.


۱۰.۱ - تعریف استاد «مصباح یزدی»

«دین برابر است با اعتقاد به آفریننده ای برای جهان و انسان و دستورات عملی متناسب با این عقاید».
[۴۹] محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۸.


۱۰.۲ - تعریف «علامه طباطبایی»

«دین، نظام عملی مبتنی بر اعتقادات است که مقصود از اعتقاد، در این مورد، تنها علم نظری نیست؛ زیرا علم نظری به تنهایی، مستلزم عمل نیست؛ بلکه مقصود از اعتقاد، علم به وجوب پیروی بر طبق مقتضای علم قطعی است».
[۵۰] محمد حسین طباطبایی رحمة‌الله‌علیه ، المیزان، ج۱۵، ص۸.

۴) باز ایشان در جایی دیگر این گونه تعریف می کنند:
«مجموع این اعتقاد (به خدا و زندگی جاودان) و احساس و مقررات متناسب با آنکه در مسیر زندگی مورد عمل قرار گیرد».
[۵۱] محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص۳.

۵) تعریف استاد «جعفر سبحانی:» «دین یک معرفت و نهضت همه جانبه به سوی تکامل است که چهار بعد دارد:
اصلاح فکر و عقیده، پرورش اصول عالی اخلاق انسانی، حسن روابط افراد اجتماع، حذف هر گونه تبعیض های ناروا».
[۵۲] جعفر سبحانی، فصل نامه نقد و نظر، شماره ۳، ص۱۹.


۱۰.۳ - تعریف «آیت الله جوادی آملی»

«معنای اصطلاحی آن دین مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسانها باشد. گاهی همه این مجموعه، حق و گاهی همهی آنها باطل و زمانی مخلوطی از حق و باطل است. اگر مجموعه حق باشد، آن را دین حق و در غیر این صورت، آن را دین باطل و یا التقاطی از حق و باطل می نامند.... دین حق، دینی است که عقاید، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل دینی است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر شده است».
[۵۳] عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳-۹۵.

۷) «دین عبارت است از آنچه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به سوی آن دعوت نموده است».
[۵۴] الحدود و الحقایق، ص۱۶۰.

۸) «دین به معنای تدین ورزیدن به طاعات و اجتناب از محرمات».
[۵۵] المعتمد فی اصول الدین، ص۱۹۲.

۹) «دین عبارت است از قوانین الهی که وضع شده اند تا صاحبان عقل را با اختیار خودشان به خیر بالذات نایل سازند».
[۵۶] شرح العقاید النسفیه، ج۱، ص۶.

۱۰) «دین عبارت است از طریقت و شریعت».
[۵۷] ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص۱۴.

۱۱) «دین عبارت است از کتاب و سنت، ... دین ارکان و اصول و فروع دین نازل بر نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است،... دین عبارت است از متون دینی و احوال و رفتار پیشوایان دینی؛... دین یعنی کتاب و سنت و تاریخ زندگی پیشوایان دینی».
[۵۸] عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۲۵۵.
[۵۹] عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۱۲۱.
[۶۰] عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۷۹.
[۶۱] عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۸۰.
[۶۲] عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۲۵.



تعاریف علوم اجتماعی که از تحلیل ساختارها و نهادهای دینی گرفته شده اند، به شرح ذیل اند:
۱) تعریف «دورکیم»
دین دستگاهی از باورها و آداب است، در رابطه با مقدساتی که مردم را به صورت گروه های اجتماعی به یکدیگر پیوند میدهد».
[۶۳] نیکلاس آبرکرومبی، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه حسن پویا، ص۳۲۰.

«دین، نظام وحدت یافتهای است از اعتقادات و اعمال مربوط به اشیای مقدس ـ یعنی اشیایی که مجزا شده و تحریم گردیدهاند ـ اعتقادات و اعمالی که همه گروندگان را در جمعیت اخلاقی واحدی که معبد نامیده میشود، وحدت میبخشد».
[۶۴] با تامور، جامعه شناسی، ص۱۶۰.

۲) تعریف «فویر باخ»
«مذهب عبارت است از نوعی از خود بیگانگی. بنابراین گسترش شناخت انسان و بازگشت به انسان، جبرا باعث منتفی شدن مذهب میگردد».
[۶۵] دین پژوهی، ج۱، ص۳۵۹.


۱۱.۱ - تعریف دایرة المعارف دین

«دین عبارت است از سازمانیابی حیات بر محور ابعاد عمقی تجربه که بر طبق فرهنگ محیط، از نظر صورت، کمال و روشنی فرق میکند».
[۶۶] دین پژوهی، ج۱، ص۹۳.

۴) تعریف «ماکس وبر:»
«هر مجموعهی مفروضی از پاسخهای محکم و منسجم به معماهای هستی بشر مانند تولد، ناخوشی یا مرگ که معنایی برای جهان و زندگی به وجود می آورد».
[۶۷] فرهنگ جامعه شناسی، ص۳۲۰.

۵) تعریف «اسپنسر:»
«دین وسیله ای برای توضیح راز جهان و تبیین پدیده های دینی بر اساس حالات روانی، لغزشهای فکری و تحول زندگی اجتماعی».
[۶۸] ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس ذریاب خویی، ص۳۸۲.

«دین اعتقاد به حضور چیزی مطلق و یا حضور مطلق چیزی که تفحص ناپذیر است و به تعبیر دیگر، غوطه وری در دریای اسرار است».
[۶۹] بنیادهای دین و جامعه شناسی، ص۳۷.

۶) تعریف «ماکس مولر:»
«دین کوششی است برای درک آنچه درک نشدنی است و بیان آنچه غیر قابل تقدیر است».
[۷۰] محمد جواد مشکور، خلاصه ادیان.


۱۱.۲ - تعریف روانشناسان

مانند «ویلیام جیمز:»
وی در کتاب «انواع تجربه دینی »، «دین را به معنای احساسات، اعمال و تجربیات هر یک از افراد بشر در خلوت خودشان» دانسته است.
[۷۱] رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۳.

آلبرت رویه، دین را بیش از هر چیز مبتنی بر نیاز بشر در پی بردن به یک ترکیب هماهنگ بین سرنوشت خودش و عوامل مؤثر مخالف در جهان می داند.
[۷۲] رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۲.

«دین به عبارت ساده، آن جنبه از تجربیات و از جمله، افکار و احساسات و فعالیتهای یک فرد است که به وسیله آن، کوشش می کند در ارتباط با آنچه خود، مقدس و الهی می شمارد زندگی کند».
[۷۳] رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۲.



۸) تعریف از دیدگاه شهودی و عاطفی در اواخر قرن هیجدهم، کوششی به عمل آمد که تاکید را در تعریف دین، از دیدگاه مفهومی بردارند و بر دیدگاه شهودی و عاطفی بگذارند؛ بر این اساس، فریدریک شلایر ماخر، آن را به احساس اتکای مطلق توصیف کرده است و مرادش از اتکای مطلق، چیزی است در تقابل با سایر احساس اتکاهای نسبی و جزئی. از آن زمان به بعد، کسانی بودهاند که کوشیده اند از تعریف های صوری و نظری محض بگریزند و عوامل تجربی، عاطفی، شهودی و همچنین عوامل ارزشگذارانه و اخلاقی را به حساب آورند.
[۷۴] . دین پژوهی، ج۱، ص۸۵.

۹) تعریف «ملفوراسپیرو:»
«نهادی متشکل از تاثیر و تاثرات متقابل فرهنگی که با یک سلسله هستیهای مافوق انسانی که از لحاظ فرهنگی مسلم پنداشته شدهاند، شکل داده شده است».
[۷۵] جامعه شناسی ادیان، ص۱۷۲.

۱۰) تعریف «ژان پل ویلهم:»
«دین به عنوان فعالیت اجتماعی و یک نیروی جذاب فرحمند عبارت است از یک ارتباط نمادین منظم از طریق آیینها و اعتقادات ناشی از یک بنیانگذار فرحمند و جذاب که نوعی پیوند و تسلسل را موجب میشود».
[۷۶] جامعه شناسی ادیان، ص۱۷۸.



جان هاسپرز از فیلسوفان معاصر دین، درباره تکثر و تعدد تعاریف دین مینویسد:
«واژه دین در واقع آن چنان گسترش پیدا کرده که غیر قابل شناخت شده است. بعضی گفته اند که اعتقاد به خیر بنیادی انسان، یک دین است و نیز گفته اند که ایدئولوژی نظیر کمونیسم هم یک دین است یا میتواند باشد؛ زیرا برای کسانی که به آن عقیده دارند، بالاترین ارزش را دارد. مطابق این معنا، دین هر کس، همان ارزشی است که شخص در زندگی، آن را عالیترین لحاظ می کند و یا هر چه که علاقه نهایی آن شخص است. برخی هم دین را چنین تعریف کرده اند: آنچه آنان در اوقات فراغت خود انجام می دهند».
[۷۷] جان هاسپرز، فلسفه دین، گروه ترجمه ی دفتر تبلیغات اسلامی، ص۱۶.



این تعاریف، بر اساس مبانی و پیشفرض های علوم اجتماعی ارایه شده اند؛ پیشفرض هایی که به صورت مستقل قابل نقد و بررسیاند. عمده مبنای تعاریف عالمان علوم اجتماعی از دین، رویکرد سکولاریستی است که بر تمام تعاریف چیره گشته است.
هیچ یک از این تعاریف، با نگرش جامع نگرانه به دین ننگریسته اند و تنها به ساحت و بعد خاصی از دین پرداخته اند و اصولا نگاه جامع به تمام مصادیق ادیان نیز میسر نیست.
روانشناسان و جامعه شناسان عمدتا به مطالعه رفتارهای فردی و اجتماعی متدینان به جای پژوهش دربارهی دین پرداخته اند؛ در حالی که رفتار دینداران الزاما بر گرفته از دین نخواهد بود؛ بنابراین در اینکه مطالعه رفتار دینداران و نهادها و سازمانهای دینی، موضوع پژوهش در علوم اجتماعی است، تردیدی وجود ندارد و لیکن نمی توان از این طریق به چیستی و ماهیت دین پی برد.
تعاریف مذکور از دین، نشانه رویکرد طرفداران آنها به گسترهی شریعت است؛ به عبارت دیگر، حرکت پژوهش از چیستی دین به گسترهی شریعت نبوده است بلکه رویکرد پژوهشگران از گستره شریعت به چیستی دین، جهت یافته است؛ بر این اساس، پاره ای از تعاریف تنها به ابعاد اعتقادی و برخی به جنبه های معرفتی و بعضی به ساحت های احساسی و روانی و تعدادی به زوایای اجتماعی و نمونه هایی به بینش های شهودی پرداخته اند.
با نگرش برون دینی، هیچ یک از تعاریف مذکور بیانگر ماهیت و حقیقت دین نیستند؛ هم چنانکه با نگرش درون دینی بر تبیین چیستی دین اسلام توانمند نخواهند بود؛ زیرا با توجه به نیاز بشر به دین، باید حقیقت دین را مجموعه ای از حقایق هماهنگ و متناسب دانست که به صورت گزاره های حقیقی (هست و نیستها) و ارزشی (بایدها و نبایدها) توسط ذات اقدس اله در متون دینی ظاهر می گردند و از ابعاد مختلف انسانی اعم از فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، دنیوی و اخروی حکایت می کنند.


از این تعریف روشن می گردد که:
اولا
میان حقیقت دین و متون دینی تفاوت وجود دارد. حقیقت دین به مجموعه حقایق هماهنگ؛ و متون دینی، به مجموعه گزاره های حقیقی و ارزشی دلالت کننده بر حقایق هماهنگ اطلاق میشود.
به تعبیر یکی از نویسندگان:
«حقیقت عینی و خارجی وجود دارد که همان واقعیت مبداء و منتهای صراط است که به ریشه هستی مربوط است و همه امور در سایه آن حقیقت عینی، معنای خود را می یابند و این حقیقت عینی، موضوع دین است».
[۷۸] محمد جواد لاریجانی، نقد و دینداری و مدرنیسم، ص۳۵.

ثانیا
دین باید متضمن تکامل و سعادت آدمی باشد و از آن رو که سعادت انسانها به زمینه های فردی، اجتماعی و ساحتهای دیگر ارتباط دارد، دین نیز ساحت های متفاوتی پیدا می کند.
ثالثا
نکته قابل توجه دیگر اینکه گزاره های حقیقی و ارزشی موجود در متون دینی، از سوی حق تعالی نازل میگردد؛ بر این اساس باید به تفکیک میان حق و باطل توجه خاص نمود؛ چنانچه برخی از محققان و دین پژوهان در این باره می نویسند:
«ادیان موجود در میان انسانها به حق و باطل تقسیم می شوند. دین حق عبارت است از آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع است و رفتارهایی را مورد توصیه و تاکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشد».
[۷۹] محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۸.

«معنای اصطلاحی دین، مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسانها باشد. گاهی همه این مجموعه، حق و گاهی همه آن باطل و زمانی مخلوطی از حق و باطل است. اگر مجموعه حق باشد، آن را دین حق و در غیر این صورت، آن را دین باطل و یا التقاطی از حق و باطل مینامند. پس دینی که مجموع حق و باطل باشد، دینی باطل است؛ زیرا مجموعه خارج و داخل، خارج می باشد».
[۸۰] عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳.

«دین حق، دینی است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل، دینی است که از ناحیهی غیر خداوند تنظیم و مقرر شده باشد».
[۸۱] عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳.

سید قطب نیز میگوید:
«دین به معنای راه است و دین حق در قرآن (همان دین خدا)، راهی است که تنها راه راستین و بیخطر باشد. دین حق راه هدایت است و راه طبیعت و فطرت».
[۸۲] ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی، ص۱۸.

علامه طباطبایی رحمة‌الله‌علیه نیز در تفسیر المیزان ، ذیل آیه (و لا یدینون دین الحق) می‌فرماید:
اضافه کردن دین به کلمه حق، اضافه موصوف به صفت نیست تا معنایش آن دینی باشد که حق است، بلکه اضافه حقیقیه است و مراد به آن دینی است که منسوب به حق است و نسبتش به حق این است که حق اقتضا می کند انسان آن دین را داشته باشد و انسان را به پیروی از آن دین وادار می سازد.

۱۵.۱ - بخشهای اساسی دین

هر دینی از دو بخش اساسی تشکیل شده است:
۱) عقاید و گزارههای حقیقی که ریشه دینداری به شمار می رود؛
۲) دستورات عملی و ارزشی که بر پایهی آموزههای اعتقادی استوار شده اند.
بر این اساس، متفکران اسلامی، دین را به دو بخش اصول و فروع دین یا نظام هستها و نظام بایدها منشعب ساخته اند.
[۸۵] محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۹.

شایان ذکر است که تفاوت ادیان آسمانی در ساحت نخست، یعنی نظام هست ها نمی گنجد؛ بلکه نظام بایدها تحولپذیرند و سر تحول آنها نیز به تفاوت استعدادها و تحولات اجتماعی برمی گردد.
[۸۶] شریعت در آینه معرفت، ص۹۹.
[۸۷] ختم نبوت، ص۱۳.


۱۵.۲ - تعریف برگزیده

تعریف برگزیده ما از دین، این است که دین، عبارت است از مجموعه حقایق و ارزش هایی که از طریق وحی به وسیله کتاب و سنت، جهت هدایت انسانها به دست بشر می رسد. اعم از اینکه مضامین آن از راه های عادی نیز به دست آیند یا اینکه حس و عقل و شهود بشری از آن آموزه ها محروم باشند؛ البته هیچگاه نباید آموزه های دینی، خرد ستیز باشند.


۱. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۸.
۲. میرچاالیاده، فرهنگ و دین، ویراسته بهاءالدین خرمشاهی، ص۲۰۲.
۳. بهاء الدین خرمشاهی، دین پژوهی، دایرة المعارف دین، دفتر دوم، ص۸۵.
۴. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۴-۲۵.
۵. استاد محمد تقی جعفری، فلسفه دین، تدوین عبدالله نصری، ص۲۰.
۶. ابن سینا، رساله الحدود، ص۷۴-۷۵.
۷. خواجه نصیر طوسی، اساس الاقتباس، ص۴۴۱-۴۴۲.    
۸. فاتحه/سوره۱، آیه۴.    
۹. ذاریات/سوره۵۱، آیه۶.    
۱۰. زمر/سوره۳۹، آیه۱۱.    
۱۱. بقره/سوره۲، آیه۱۹۳.    
۱۲. انفال/سوره۸، آیه۳۹.    
۱۳. کافرون/سوره۱۰۹، آیه۶.    
۱۴. انعام/سوره۶، آیه۱۶۱.    
۱۵. آل عمران/سوره۳، آیه۱۹.    
۱۶. محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۳، ص۱۲۰.    
۱۷. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۵، ص۳۷۳.    
۱۸. بقره/سوره۲، آیه۲۵۶.    
۱۹. محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۲، ص۳۴۳.    
۲۰. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۱۳، ص۵۷۷.    
۲۱. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۷۷.    
۲۲. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۸۰.    
۲۳. نهج البلاغه، خطبه اول.    
۲۴. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۹۳.    
۲۵. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۲۰۴.    
۲۶. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۲۰۴.    
۲۷. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۷۷.    
۲۸. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۷۶.    
۲۹. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۳، ص۲۶۷.    
۳۰. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۷۵.    
۳۱. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۴، ص۱۷۵.    
۳۲. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۳، ص۴۷۳.    
۳۳. حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۲۸۵.    
۳۴. محمدی ری شهری، میزان الحکمة، ج۱۳، ص۴۱۲.    
۳۵. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.
۳۶. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۸۱.
۳۷. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.
۳۸. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.
۳۹. جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، ص۷۹.
۴۰. عقل و اعتقاد دینی، ص۱۸.
۴۱. عقل و اعتقاد دینی، ص۱۸.
۴۲. ماهیت و منشاء دین، ص۱۱۲.
۴۳. ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۱.
۴۴. ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۲.
۴۵. ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۷۲.
۴۶. ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۶۸.
۴۷. ژان پل ویلهم، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۱۶۸.
۴۸. یاد نامه استاد شهید مرتضی مطهری، ص۱۱۷.
۴۹. محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۸.
۵۰. محمد حسین طباطبایی رحمة‌الله‌علیه ، المیزان، ج۱۵، ص۸.
۵۱. محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، ص۳.
۵۲. جعفر سبحانی، فصل نامه نقد و نظر، شماره ۳، ص۱۹.
۵۳. عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳-۹۵.
۵۴. الحدود و الحقایق، ص۱۶۰.
۵۵. المعتمد فی اصول الدین، ص۱۹۲.
۵۶. شرح العقاید النسفیه، ج۱، ص۶.
۵۷. ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص۱۴.
۵۸. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۲۵۵.
۵۹. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۱۲۱.
۶۰. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۷۹.
۶۱. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۸۰.
۶۲. عبدالکریم سروش، قبض و بسط تئوریک شریعت، ص۲۵.
۶۳. نیکلاس آبرکرومبی، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه حسن پویا، ص۳۲۰.
۶۴. با تامور، جامعه شناسی، ص۱۶۰.
۶۵. دین پژوهی، ج۱، ص۳۵۹.
۶۶. دین پژوهی، ج۱، ص۹۳.
۶۷. فرهنگ جامعه شناسی، ص۳۲۰.
۶۸. ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس ذریاب خویی، ص۳۸۲.
۶۹. بنیادهای دین و جامعه شناسی، ص۳۷.
۷۰. محمد جواد مشکور، خلاصه ادیان.
۷۱. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۳.
۷۲. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۲.
۷۳. رابرت. ا. هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص۲۲.
۷۴. . دین پژوهی، ج۱، ص۸۵.
۷۵. جامعه شناسی ادیان، ص۱۷۲.
۷۶. جامعه شناسی ادیان، ص۱۷۸.
۷۷. جان هاسپرز، فلسفه دین، گروه ترجمه ی دفتر تبلیغات اسلامی، ص۱۶.
۷۸. محمد جواد لاریجانی، نقد و دینداری و مدرنیسم، ص۳۵.
۷۹. محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۸.
۸۰. عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳.
۸۱. عبدالله جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ص۹۳.
۸۲. ویژگی‌های ایدئولوژی اسلامی، ص۱۸.
۸۳. توبه/سوره۹، آیه۲۹.    
۸۴. محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج۹، ص۲۴۱.    
۸۵. محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج۱، ص۲۹.
۸۶. شریعت در آینه معرفت، ص۹۹.
۸۷. ختم نبوت، ص۱۳.



کلام جدید، عبد الحسین خسرو پناه، ج۱، ص۱۲، برگرفته از مقاله «چیستی دین».    



جعبه ابزار