اخبار مکه أزرقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اخبار مکه ازرقی کتابی کهن در
تاریخ محلی
مکه، نگاشته محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد غسانی مشهور به
ابوالولید ازرقی مکی می‌باشد.
کتابشناسان، شرح حال نگاران و سیره نویسان با نام‌هایی گوناگون از این کتاب یاد کرده‌اند؛ همچون: اخبار مکه،
فضائل مکه،
تاریخ ازرقی،
اخبار مکة المشرفه، کتاب فضائل الکعبه،
کتاب مکة و اخبارها وجبالها و اودیتها
و اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار که نام نسخه چاپ شده آن است.
نویسنده کتاب، از محدثان، تاریخ نگاران و سیره نویسان
شافعی سده سوم ق. و پدربزرگش،
احمد بن محمد ازرقی (به احتمال م. ۲۱۷/۲۲۲ق).
از محدثان
ثقة اهل سنت بود
و گفته‌اند نخستین دانشوری بود که درباره مکه دانستنی‌هایی گرد آورد.
نسب احمد بن محمد، در آغاز نخستین گزارش اخبار مکه به ابوشمر غسانی ازرقی می‌رسد.
احمد بن محمد از داود بن عبدالرحمن،
سفیان بن عیینه،
مالک بن انس و
فضیل بن عیاض و کسانی همچون امام شافعی روایت کرده است.
محدثان سرشناس اهل سنت، همانند
بخاری و
ابوجعفر ترمذی، از او
روایت کرده‌اند.
ابوالولید ازرقی نزد شیوخ مکه مانند پدر بزرگش و
محمد بن یحیی بن ابوعمر عدنی (م. ۲۴۳ق.) که او نیز نزد اهل سنت موثق است،
حدیث شنیده.
کسانی همچون
اسحاق بن احمد خزاعی،
محمد بن نافع خزاعی و
ابراهیم بن عبدالصمد هاشمی از او روایت کرده‌اند.
تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست و در این زمینه سخنان گوناگون گفته‌اند. درباره تاریخ وفات او نیز سخن‌هایی گفته‌اند که با یکدیگر همخوانی ندارند.
به احتمال قوی، وی در حدود نیمه سده سوم ق. درگذشته است.
شرح حال نامه‌های متقدم، زندگی نامه و آثار او را نیاورده‌اند و تنها متاخران به او پرداخته‌اند. از این رو، زندگی و شرح حال او چندان شناخته نیست. تنها اثری که از او بر جای مانده، همین کتاب است.
اخبار مکه کهن‌ترین کتاب موجود درباره مکه و در شمار منابع اصلی بسیاری از آثار تاریخی در این موضوع است. منابع
شیعه و سنی
از این اثر گزارش کرده‌اند. ویژگی‌هایی مانند مکی بودن نویسنده و پدران او، آگاهی نزدیک و گسترده اش درباره موضوع، همراه بودن گزارش‌ها با اسناد، و اشتمال کتاب بر مسائل و موضوعات گوناگون تاریخی و جغرافیایی و فقهی و کلامی موجب شده است تا این اثر همواره مرجعی مهم برای آثار تاریخی و جغرافیایی به شمار آید.ابوالولید ازرقی بیشتر روایت‌ها را، جز آن جا که خود نقل کرده، با سلسله اسناد راویان همراه ساخته و بسیاری از روایاتش از احمد بن محمد بن ولید است. فزونی این دسته از گزارش‌ها به حدی است که برخی گمان کرده‌اند این کتاب از احمد بن محمد ازرقی است و نواده اش ابوالولید بر آن مطالبی افزوده یا تنها ترتیب و تبویب کتاب از او است.
کتاب ابوالولید ازرقی، سرمشق و دستمایه‌ای برای آثار مستقل دیگر بوده و برخی کتاب‌های بعد در موضوع مکه، حتی در ترتیب ابواب و موضوعات، از این اثر پیروی و کار ازرقی را کامل کردند.
بسیاری از گزارش‌های این کتاب به
عبدالله بن عباس (م. ۶۸ق.) و شاگردان او که آگاهی‌های تاریخی بسیار از مکه داشته‌اند و نیز
ابن اسحاق (م. ۱۵۱ق.)،
عثمان بن ساج (م. ۱۸۰ق.) و
واقدی (م. ۲۰۷ق.) می‌رسد.
سزگین بر این باور است که ازرقی هنگام تالیف کتاب خویش، از آثار مکتوب این تاریخ نگاران در موضوع مکه که اینک در دسترس نیستند، سود جسته است، مانند اخبار مکه واقدی و اخبار مکه عثمان بن ساج.
اگر این حدس درست باشد، اهمیت اخبار مکه ازرقی دو چندان می‌شود، زیرا تنها راه آگاهی از مطالب آن کتاب‌ها است.
برخی مؤلفان با کاهش و افزایش و تصرفاتی در کتاب اخبار مکه آثاری مستقل پدید آورده‌اند. از جمله آنان، سعدالله یا
سعد الدین بن عمر اسفراینی مکی از دانشوران سده هشتم ق. است که کتاب
زبدة الاعمال و
خلاصة الافعال را همین گونه پدید آورده است.
بخش نخست کتاب او از تلخیص اخبار مکه تالیف یافته است. اسفراینی مباحث تاریخی کتاب ازرقی را فرونهاده و بیشتر به مباحثی درباره فضیلت‌های
حج و
عمره و امور مربوط بدان پرداخته است. همچنین
یحیی بن محمد کرمانی به سال ۸۲۱ق. اسناد اخبار مکه را حذف کرده و کتابی با نام مختصر
تاریخ مکة المشرفه پدید آورده است.
کتاب تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف، نوشته
ابن ضیاء مکی از دانشوران سده نهم ق. نیز ماجرایی همانند کتاب کرمانی دارد.
عبدالملک بن احمد انصاری از فقیهان شافعی سده هشتم ق. اخبار مکه ازرقی را به نظم درآورده است.
کتاب اخبار مکه بر پایه معیارهای حدیث شناسی اهل سنت، مشتمل بر اسانید صحیح است. از این رو، در شمار کتاب‌های درسی طلاب
علوم دینی مکه جای گرفته و در حلقه‌های درسی
مسجدالحرام تدریس می‌شود.
محمد بن اسحاق فاکهی (م. حدود ۲۷۲/۲۷۹ق.)
محدث و تاریخ نگار هم روزگار ازرقی نیز کتابی با عنوان اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه نگاشته که کهن‌ترین اثر پس از کتاب ازرقی است. مباحث مشترک فراوانی میان دو کتاب یافت می‌شود، ولی او از ازرقی یاد نکرده است. فاکهی اهل مکه و سال‌ها پس از ازرقی زنده بوده و ازرقی و کتابش در روزگار او شهرت داشته‌اند. با این حال، فاکهی تنها از جد ازرقی، احمد بن محمد، یاد کرده و گزارش‌هایی را بدون واسطه نواده اش از او آورده است.
ممکن است هر دو نویسنده از منبع یا منابعی مشترک سود برده باشند، ولی احتمال اقتباس فاکهی از ازرقی را نمی‌توان نادیده گرفت.
وستنفلد، نخستین مصحح کتاب، باور دارد که اخبار مکه فاکهی بیشتر برگرفته از این کتاب است، اگر چه فاکهی از ازرقی و کتاب او یاد نکرده است.
پس از اخبار مکه ازرقی و فاکهی، مهم‌ترین اثر،
شفاء الغرام باخبار البلد الحرام نوشته
تقی الدین فاسی مکی (م. ۸۳۲ق.) است که بسیاری از مطالب آن به گفته مؤلف، برگرفته از کتاب ازرقی است.
در اخبار مکه نمایی از پیشینه مذهبی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و معماری مردم مکه از آغاز تا روزگار زندگانی نویسنده آمده است. ازرقی از موضوعات بسیار سخن گفته که همه به گونه‌ای با
کعبه پیوند دارند. آگاهی‌های ازرقی از مکان‌ها و اشیای مکه و کعبه بسیار دقیق و سودمندند. او ویژگی‌ها، حدود و مساحت جای‌های مقدس و متبرک مکه و اشیای مربوط به کعبه را با جزئیات مشخص کرده است. پاره‌ای از آگاهی‌های او مربوط به مکان‌هایی است که در آغاز
اسلام رویدادهایی مهم در آن‌ها رخ داده و امروز از آن‌ها اثری نیست، زیرا دستخوش ویرانی‌های دهه‌های اخیر گشته‌اند، همچون
خانه حضرت خدیجه.
منبع برخی گزارش‌های این اثر، دیده‌های خود او است. از محتوای این گزارش‌ها برمی آید که بسیار تلاش نموده و اندازه و مساحت برخی اشیا و مکان‌ها را خود محاسبه کرده است.
ازرقی گزارش خویش را از هنگامی آغاز می‌کند که
حضرت آدم علیه‌السّلام به زمین هبوط می‌کند و خانه کعبه بنا می‌شود. او به مباحث و موضوعات فراوان درباره مکه می‌پردازد و رویدادهایی را که تا زمانه او بر آن سرزمین مقدس گذشته، یک به یک بازمی گوید. دو راوی کتاب،
اسحاق بن احمد بن نافع خزاعی (م. ۳۰۸ق.) و برادر‌زاده اش محمد بن نافع بن احمد بن نافع خزاعی (زنده به سال ۳۵۰ق.) آگاهی‌های دوره خود را نیز بر آن افزوده‌اند.
هر چند گزارش‌های کتاب مستند هستند، برخی در داستان‌ها و اسطوره‌های روزگار
جاهلیت ریشه دارند، همانند قصه زنی از جنیان و
فرزند او در مکه.
مطالب اخبار مکه ازرقی عنوان ندارند و عنوان‌های اثر از مصحح هستند که بدین وسیله کتاب را به فصل‌های کوتاه و بلند تقسیم کرده است. مهم‌ترین مباحث کتاب عبارتند از:
کعبه پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین. برخی گزارش‌های این مبحث معنایی روشن ندارند؛ از قبیل روی
آب بودن کعبه مانند حباب ۴۰ سال پیش از
آفرینش آسمان‌ها و
زمین در ادامه، از این سرخط‌ها سخن رفته است: ساخت و سازهای کعبه به دست
فرشتگان و حضرت آدم علیه‌السّلام و فرزندانش، پیشینه سنت
طواف و طواف فرشتگان و آدم علیه‌السّلام ، طوفان
نوح علیه‌السّلام و کعبه،
بیت المعمور و وجه تسمیه آن و این که مثال کعبه است در آسمان، بازسازی کعبه به دست
ابراهیم علیه‌السّلام و سکنا گزیدن
هاجر و
اسماعیل در سرزمین مکه، فرود آمدن جرهمیان در حرم، حج ابراهیم علیه‌السّلام ،
تفسیر آیه مبارک ۲۶
و مقصود از «بیت» در این آیه و گفتار در این که آیا کعبه از
بیت المقدس برتر است، فضیلت‌ها و برکت‌های شهر مکه، و دعای حضرت ابراهیم علیه‌السّلام برای این
شهر مقدس.
پیشینه تولیت کعبه و کسانی که پس از اسماعیل علیه‌السّلام و فرزندانش این منصب را بر عهده گرفتند، حجر و کسانی که در آن دفن شده‌اند، بازسازی کعبه پس از سیل به دست جرهمیان و پرده داری و فرجام آنان، پیشینه
بت و
بت پرستی در مکه و این که
عمرو بن لحی برای نخستین بار مردم را به بت پرستی فراخواند، سرپرستی خزاعه و اختلاف آن‌ها با جرهمیان، چگونگی
سقایت و پذیرایی مکیان از حج گزاران و انحصار این منصب به
عبدمناف بن قصی و این که پس از او هاشم سقایت و پذیرایی از حاجیان و برادرش عبدشمس راهنمایی آنان را بر عهده گرفت و هاشم همه ساله در موسم حج، زائران را با آب و
غذا پذیرایی می‌کرد و این سنت پایدار ماند و به فرزندان او تا
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم رسید و سپس خلفای راشدین و دیگران به آن پرداختند، پراکنده شدن نسل اسماعیل علیه‌السّلام و بت پرستی و انحراف آنان، نخستین کسی که در کعبه بت نهاد، بت شکنی‌های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، و گفتاری درباره بت‌های
منات و
لات و
عزی و ذات انواط.
سوء قصد پادشاهان
یمن یا تبع به کعبه و نبرد خزاعه با آنان و این که یکی از آن پادشاهان از سوء قصد خویش پشیمان شد و به تلافی آن، بر کعبه پرده پوشاند و قربانی کرد و این نخستین پرده‌ای بود که بر کعبه افکندند، هجوم
ابرهه به کعبه، چگونگی ساختمان کعبه و تغییر و تعمیر و بازسازی آن در روزگار جاهلیت. صحت برخی گزارش‌های این قسمت جای تردید دارد؛ از جمله کنار رفتن جامه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام تعمیر کعبه در روزگار پیش از
اسلام و برآمدن بانگی از جهان غیب که: «محمد!
عورت خویش بپوشان.»
در ادامه، از این سرخط ها سخن رفته است: اختلاف مکیان بر سر حمل و نصب
حجرالاسود و داوری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نصب سنگ به دست ایشان، آداب و رسوم حج در جاهلیت، احترام و اطعام حاجیان در آن روزگار و سخن
قصی بن کلاب خطاب به
قریش در این زمینه.
سنگباران کردن کعبه با
منجنیق در دوران
یزید بن معاویه و هجوم
عبدالله بن زبیر و سوزاندن کعبه، شکسته شدن حجرالاسود و این سخن
عبدالله بن عمرو عاص خطاب به قریش که «پس از پیامبرتان، فرزندش را کشتید و کعبه را
آتش زدید.»
، ویرانی کعبه به دست ابن زبیر
به قصد نوسازی، روایت‌هایی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم درباره مساحت واقعی کعبه و اوصاف درهای شرقی و غربی آن، ترمیم حجرالاسود به دست عبدالله بن زبیر، رخدادهای دیگر درباره ساختمان کعبه پس از ابن زبیر، و سخنی درباره آویخته‌ها و لوح‌ها و نامه‌های درون کعبه و پوشش و عطر آن.
ورود پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به کعبه پس از فتح مکه، سخنی درباره جای نماز گزاردن آن حضرت در کعبه، اذکاری برای هنگام نگریستن به کعبه، نام‌های کعبه و وجه آن‌ها، تفسیر آیه مبارکه {واذ جعلنا البیت مثابة للناس وامنا}
و {جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاما للناس}
، مساحت و اندازه بیرونی و درونی کعبه از آغاز تا سده سوم ق. و ویژگی‌های بسیاری از اشیای درون و برون آن از قبیل پله‌ها و میخ‌ها و سنگفرش کعبه.
حجر اسماعیل علیه‌السّلام و ویژگی‌های ظاهری و جایگاه معنوی آن و این که حجر جزء بیت است و در ساخت و سازهای بعد جدا گشته است و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: اگر توانایی مالی می‌داشتم، حجر را به ساختمان کعبه بازمی گرداندم؛ همچنین استحباب
نماز و
دعا زیر ناودان کعبه، مساحت حجر اسماعیل علیه‌السّلام .
حجرالاسود و فضیلت و
بوسیدن آن از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و برخی
صحابه، استحباب پایان یافتن طواف با استلام و دیگر مستحبات در این زمینه،
رکن یمانی و فضیلت و ویژگی‌های آن، اندازه حجرالاسود، ملتزم و نماز در فراروی کعبه.
طواف کعبه و فضیلت و آداب و مستحبات و برخی احکام آن، مقام ابراهیم علیه‌السّلام و فضیلت و ویژگی‌های معنوی و اندازه آن، فضیلت
چاه زمزم و پدید آمدنش و لایروبی‌ها و عمق آن.
مسجدالحرام و حدود آن و فضیلت نماز گزاردن در آن، پیشینه
نماز جماعت در
مسجدالحرام، نماز
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مسجدالحرام و این که آن حضرت نماز می‌گزارد و مردم از برابرش می‌گذشتند و میانشان یک وجب فاصله بود، برخی احکام مسجدالحرام همانند حکم خوابیدن در آن، مساحت
مسجد و دیوارهای آن، کسانی که تا روزگار مؤلف مسجد را توسعه دادند و مرمت کردند، شمار ستون‌ها و درهای مسجد، ویژگی‌ها و اندازه درها و ستون‌ها، طاق‌های مسجد و فاصله میان آن‌ها، آگاهی‌های دقیق از دیگر اجزای مسجدالحرام و دگرگونی‌های تاریخی آن‌ها.
سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در حج و عمره و این که پیش از هر کار دیگر طواف می‌کرد، پاره‌ای از احکام فقهی حج و طواف و نماز،
صفا و مروه و چگونگی
سعی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم میان صفا و مروه، حد مسعی، فاصله حجرالاسود تا صفا و مروه، اندازه هفت دور طواف کعبه، نشانه‌های حرم و کسی که آن‌ها را نصب کرد، خطبه پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم درباره حرمت مکه و این که نباید در آن خونی ریخته شود، چگونگی حرم شدن منطقه
حرم، حدود حرم شریف، برخی احکام قضایی حرم مانند حکم قاتلی که به حرم درآید، تفسیر آیة {و من دخله کان آمنا}
،
شکار و
کفاره آن در حرم.
محصب و حدود آن، جایی که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم هنگام
فتح مکه در آن سکونت یافت و این که آن حضرت هرگاه به مکه می‌آمد، در خانه‌های مکه
بیتوته نمی‌کرد و بالای مکه خیمه می‌زد، برخی احکام فقهی حرم همانند کراهت
کرایه دادن خانه‌های مکه و حکم خرید و فروش آن‌ها، سیل‌های مکه، جای فرود آمدن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در
منا، وجه تسمیه و حدود منا، مساحت و وصف دقیق مسجد منا،
جمره و نخستین کسی که آن را
رمی کرد، نخستین کسی که در منا بت گذاشت، احکام فقهی رمی جمره، چگونگی رمی جمره به
دست پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، آگاهی‌های دقیق دیگر درباره منا و مکان‌های مرتبط با آن و نیز
مشعر الحرام و
عرفات.
مکان‌های استحباب نماز در مکه همانند
مسجد شجره و خانه حضرت خدیجه که او فرزندان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را در آن به
دنیا آورد، وصف دقیق حدود و جای آن خانه،
کوه حرا،
غارثور و پنهان شدن پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
ابوبکر در آن،
بیعت تاریخی مردم
یثرب با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در مسجد بیعت، قبرستان مکه و فضیلت‌های آن و برخی کسانی که در آن جا
دفن شده‌اند. ازرقی بدین مناسبت سبب نزول برخی
آیات را آورده است. او در این جا
این روایت را گزارش می‌کند که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در قبرستان مکه بر مزار
مادر گرامی اش برای او
آمرزش می‌طلبد و
خدا نمی‌پذیرد و این
آیه نازل می‌شود: {ما کان للنبی و الذین آمنوا ان یستغفروا للمشـرکین ولو کانوا اولی قربی... }
این گزارش به لحاظ تاریخی مردود به نظر می‌رسد؛ زیرا حضرت
آمنه در راه
مدینه به مکه درگذشت و همان جا مدفون شد.
نیز
سورة توبه مدنی و از واپسین سوره‌های نازل شده بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است. در پایان این
روایت، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
مسلمانان را به
زیارت قبور سفارش می‌فرماید.
چاه‌ها، چشمه سارها، نخلستان‌ها، محله‌ها و خانه‌های مکه، از جمله محله‌ها و خانه‌های
بنی هاشم و خانه‌ای که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن زاده شد، مکان‌های پیرامون مکه از کوه و وادی و گردنه و جز آن.
فردینال وستنفلد (H. F. Wustenfeld) پژوهشگر آلمانی (۱۸۰۸ـ۱۸۹۸/۱۸۹۹م.) کتاب اخبار مکه را نخستین بار با استفاده از سه نسخه خطی تصحیح و در مجموعه‌ای ویژه تاریخ مکه با عنوان Die chroniken der stadt Mekka به سال ۱۸۵۸م. در لایپزیک به چاپ رساند.
او مقدمه‌ای در شرح حال و آثار ازرقی نوشت و به تفصیل از کتاب‌ها و نسخه‌هایی که در تصحیح خویش به کار گرفته، سخن گفت. این چاپ بارها از جمله در
بیروت به سال ۱۹۶۹م. و مکه به سال ۱۳۵۲ و ۱۳۵۷ق. افست گشت. تصحیح دیگر کتاب از رشدی صالح ملحس است. رشدی صالح کتاب را به سال ۱۳۵۸ق. با استفاده از سه نسخه خطی دیگر و نسخه چاپ لایپزیک بار دیگر تصحیح کرد و مقدمه‌ای درباره ازرقی و کتاب او و تصحیح وستنفلد آلمانی نوشت و توضیحات و پیوست‌هایی بر کتاب افزود و آن را با نام اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار در مکه مکرمه چاپ کرد. پیوست جلد نخست تصحیح شده به مباحثی می‌پردازد از قبیل بازسازی‌های کعبه پس از روزگار ازرقی، بت‌ها و بتخانه‌های روزگار جاهلیت، برخی قبایل و مناطق مرتبط با موضوع، لوح‌های کعبه، و فهرست‌های کتاب.
مباحث پیوست جلد دوم تصحیح شده عبارتند از: تغییرها و ترمیم‌ها و توسعه‌های مسجدالحرام پس از روزگار نویسنده، برخی میقات‌ها و قنات‌ها که ازرقی یاد نکرده است، پاره‌ای آگاهی‌های دیگر، و فهرست‌های کتاب.
این نسخه از کتاب بارها چاپ شده و در
ایران نیز، برای نمونه، انتشارات رضی در
قم آن را افست کرده است. دکتر محمود مهدوی دامغانی تصحیح دوم کتاب را به
زبان فارسی ترجمه کرده و به سال ۱۳۶۸ش. در مؤسسه نشر بنیاد به چاپ سپرده است.
اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی صالح، مکه، دار الثقافه، ۱۹۸۳م؛
الاعلام:
الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م؛
الاعلان بالتوبیخ:
شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
الانساب:
عبدالکریم السمعانی (م. ۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق؛
بحار الانوار:
المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
البدایة و النهایه:
ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
تاج العروس:
الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
تاریخ الادب العربی:
کارل بروکلمان، ترجمه: عبدالحلیم نجار، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق؛
تاریخ التراث العربی:
فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق؛
التاریخ و المورخون:
محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تهران، شرکت علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹ش؛
التعدیل و التجریح:
سلمان بن خلف الباجی (م. ۴۷۴ق.)، به کوشش البزاز، مراکش، وزارة الاوقاف؛
تهذیب التهذیب:
ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛
تهذیب الکمال:
المزی (م. ۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق؛
الثقات:
ابن حبان (م. ۳۵۴ق.)، به کوشش شرف الدین، هند، وزارت معارف و شئون فرهنگی؛
الجرح و التعدیل:
ابن ابی حاتم الرازی (م. ۳۲۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ق؛
ذخیرة المعاد:
محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.)، آل البیت: ؛
سبل السلام:
الکحلانی (م. ۱۱۸۲ق.)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق؛
سیر اعلام النبلاء:
الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
السیرة النبویه:
ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق؛
شفاء الغرام:
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش فؤاد سیر، بیروت، الرساله، ۱۴۰۶ق؛
الفهرست:
ابن الندیم (م. ۴۳۸ق.)، تهران، مروی، ۱۳۹۳ق؛
کشف الظنون:
حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛ مجلة العرب (ماهنامه): ریاض، ۱۹۷۴م؛
المحلی بالآثار:
ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛
معجم المؤلفین:
عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی؛
معجم المطبوعات العربیه:
یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق؛
من لا یحضره الفقیه:
الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
هدیة العارفین:
اسماعیل پاشا (م. ۱۳۳۹ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
Die chroniken der stadtMekka، Heinrich Ferdinand Wuestenfeld، II، Auszugeaus alـFakihi، lipzig، ۱۸۵۹.
حوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اخبار مکه أزرقی».
