• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ارکان حج

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقصود از ارکان حج در فقه امامی، آن بخش از مناسک حج است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.


واژه ارکان، جمع رکن به معنای تکیه گاه و بخش اساسی هر چیز است.
[۱] النهایه، ابن اثیر، ج۲، ص۲۶۰.    
[۲] لسان العرب، ابن منظور، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».    
در فقه نیز به جزء اصلی هر کار رکن گفته می‌شود.
[۳] مصطلحات الفقه، علی مشکینی، ص۲۷۴.
[۴] معجم المصطلحات، جرجس و دیگران، ج۲، ص۱۷۹.
مقصود از ارکان حج در فقه امامی، آن بخش از مناسک حج است که ترک عمدی آن‌ها موجب بطلان حج می‌شود.
[۵] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۳۸.    
[۶] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۷] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۴۳۳.    
ارکان حج که در پاره‌ای منابع «فرض» خوانده شده
[۸] التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۸۳.    
[۹] حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۱۶.    
درفقه اهل سنت به گونه‌های مختلف تعریف شده است؛ از جمله: واجباتی از مناسک که ماهیت حج وابسته به آن‌ها است
[۱۰] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۴۶۹.
؛ واجباتی که تحلل (بیرون آمدن از احرام) به آن‌ها موکول شده است
[۱۱] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۹۱-۳۹۲.    
؛ مناسکی که ترک آن‌ها موجب فساد حج می‌گردد
[۱۲] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
؛ و واجباتی که با کفاره جبران پذیر نیستند.
[۱۳] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
گفتنی است که مقصود از رکن در نماز، بخشی از واجبات آن است که ترک عمدی و سهوی آن موجب بطلان نماز می‌شود.
[۱۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۳، ص۳۰۴.    
[۱۵] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۲، ص۲۰۰.    
[۱۶] جواهر الکلام، النجفی، ج۹، ص۲۳۹.    
بر پایه فقه امامی، رکن به این مفهوم در باب حج تنها درباره ترک وقوفین (انجام ندادن وقوف در عرفات و مشعر) صدق می‌کند که حتی ترک سهوی آن‌ها نیز موجب بطلان حج است. ولی این مفهوم درباره دیگر ارکان حج صادق نیست.
[۱۷] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۱۸] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
بر پایه دیدگاه برخی از اهل سنت، تفاوت رکن در باب حج با رکن نماز آن است که تکرار رکن حج و افزودن بر آن، جز در پاره‌ای موارد، حج را باطل نمی‌سازد.
[۱۹] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۲۱۱.    
[۲۰] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.

ƒ
درباره شماره ارکان حج میان فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی اختلاف وجود دارد. به باور مشهور فقیهان امامی
[۲۱] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
[۲۲] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.    
[۲۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
ارکان حج پنج تا و به باور مشهور شافعیان
[۲۴] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۲۵] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
شش تا است. بر پایه نظر مشهور مالکیان
[۲۶] ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ج۱، ص۴۳.    
[۲۷] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
و بسیاری از حنبلیان
[۲۸] شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۱، ص۵۹۶.    
[۲۹] دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۷.
ارکان حج چهار مورد و به نظر مشهور حنفیان
[۳۰] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
[۳۱] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.    
دو مورد است. تفصیل این دیدگاه‌ها درباره یکایک مناسکی که در منابع فقهی به منزله ارکان حج مطرح شده‌اند، بدین قرار است:
‚

۲.۱ - احرام

به اجماع فقیهان امامی
[۳۲] غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۵۴.    
[۳۳] جامع الخلاف، علی بن محمد القمی السبزواری، ص۱۷۷.    
احرام از ارکان حج به شمار می‌رود.
[۳۴] المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴.    
[۳۵] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۲۸.    
[۳۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۶۸.    
بیشتر فقیهان شافعی،
[۳۷] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۳۸] تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۵.    
[۳۹] اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۴۱.    
مالکی
[۴۰] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
[۴۱] ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ص۴۳.    
و حنبلی
[۴۲] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۹.    
نیز بر خلاف حنفیان
[۴۳] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۰.    
[۴۴] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۴۶۷.
احرام را از ارکان حج برشمرده‌اند. پشتوانه فقیهان اهل سنت
[۴۵] الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.    
[۴۶] حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴۶.
[۴۷] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
حدیث نبوی «الاعمال بالنیات»
[۴۸] صحیح البخاری، بخاری، ج۱، ص۳.
[۴۹] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳.
[۵۰] السنن الکبری، البیهقی، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
است؛ زیرا مقصود از احرام را نیت انجام مناسک دانسته‌اند.
[۵۱] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
[۵۲] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
[۵۳] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۳۴۵.

‚

۲.۲ - وقوف در عرفات

به اجماع فقیهان، وقوف در عرفات از ارکان حج است،
[۵۴] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
[۵۵] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۲.
[۵۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۴.    
هر چند درباره زمان وقوف اختلاف نظر وجود دارد. به باور فقیهان امامی،
[۵۷] الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۳۷.
[۵۸] غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۸۰-۱۸۱.
[۵۹] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۶.    
شافعی،
[۶۰] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۲.
[۶۱] فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۶۳.    
[۶۲] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۱.
حنفی
[۶۳] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۴۰۵.    
[۶۴] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
و مالکی
[۶۵] منح الجلیل، محمد علیش، ج۲، ص۲۵۴.
[۶۶] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
زمان این وقوف از ظهر روز عرفه آغاز می‌شود. اما حنبلیان آغاز آن را طلوع فجر روز عرفه می‌دانند.
[۶۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
[۶۸] دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۸.
[۶۹] منار السبیل، ابراهیم بن محمد بن ضویان، ج۱، ص۲۵۷.
به اتفاق فقیهان اهل سنت، پایان زمان وقوف، طلوع فجر روز عید قربان است.
[۷۰] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
ولی امامیان پایان آن را غروب روز عرفه دانسته و تنها در صورت اضطرار، طلوع فجر عید قربان را پایان آن شمرده‌اند.
[۷۱] الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۷.
[۷۲] شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۱۸۸.
[۷۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۵.    

به تصریح فقیهان امامی
[۷۴] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۷۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲.    
[۷۶] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۶۱.
و اهل سنت،
[۷۷] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
[۷۸] التاج و الاکلیل، محمد بن یوسف العبدری، ج۱، ص۹۱.
برای تحقق رکن وقوف در عرفات، توقف در همه زمان آن لازم نیست؛ بلکه با لحظه‌ای حضور در عرفات در بخشی از این هنگام یا توقفی کوتاه در آن
[۷۹] المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
رکن تحقق می‌یابد. البته بر پایه فقه مالکی، این رکن تنها با لحظه‌ای توقف در شب عید قربان محقق می‌شود و وقوف در روز عرفه هر چند واجب است، رکن را محقق نمی‌سازد.
[۸۰] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
[۸۱] حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۵۴.
[۸۲] شرح مختصر خلیل، محمد بن عبدالله الخرشی، ج۲، ص۳۲۱.
مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن وقوف در عرفات، حدیثی نبوی است که همه حج را وقوف در عرفه خوانده است:
[۸۳] المجموع، النووی، ج۸، ص۹۳.
[۸۴] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۴.
[۸۵] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
«الحج عرفه.
[۸۶] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۱۰.
[۸۷] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۷۳.
[۸۸] سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.
» فقیهان امامی در این زمینه به حدیث‌هایی
[۸۹] الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.
استناد کرده‌اند که حج را در صورت ترک وقوف در عرفات منتفی دانسته‌اند.
[۹۰] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۵.    
[۹۱] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
[۹۲] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲-۳۳.    

‚

۲.۳ - وقوف در مشعر الحرام

به باور همه فقیهان امامی،
[۹۳] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۸۹.    
[۹۴] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
وقوف در مشعر از ارکان حج است.
[۹۵] الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۴۲.
[۹۶] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۲۸.    
[۹۷] الروضة البهیه، شهید ثانی، ج۲، ص۲۷۷.
از میان صحابیان و فقیهان متقدم نیز کسانی چون ابن عباس، نخعی و شعبی وقوف در مشعر را رکن می‌دانسته‌اند.
[۹۸] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
از فقیهان اهل سنت، جز اندکی از شافعیان
[۹۹] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
[۱۰۰] فتح الباری، ابن حجر العسقلانی، ج۳، ص۵۲۹.
و ابن ماجشون
[۱۰۱] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
[۱۰۲] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
از مالکیان، کسی آن را رکن نشمرده است.
[۱۰۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۴۱.
[۱۰۴] الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۲۳۳.
برای اثبات رکن بودن وقوف در مشعر، برخی به آیه ۱۹۸ سوره بقره
[۱۰۵] بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
که حاجیان را پس از بازگشت از عرفات به ذکر الهی در مشعر الحرام فراخوانده، تمسک کرده‌اند.
[۱۰۶] المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱.
[۱۰۷] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۰.
[۱۰۸] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
اما پشتوانه اصلی فقیهان امامی، افزون بر اجماع، حدیث‌هایی هستند
[۱۰۹] وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۵.
که ترک این وقوف را به منزله از دست دادن حج قلمداد کرده‌اند.
[۱۱۰] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۴۳۴.    
[۱۱۱] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۹۵.
[۱۱۲] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.


۲.۴ - طواف

از مناسک حج که همه فقیهان امامی
[۱۱۳] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۵.
[۱۱۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
[۱۱۵] ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۹.
و اهل سنت
[۱۱۶] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۱۷] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
به اصل رکن بودن آن باور دارند، طواف حج است که با تعابیری چون طواف افاضه،
[۱۱۸] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۱۹] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۴۲.    
[۱۲۰] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۹۰.
طواف زیارت
[۱۲۱] الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۵.
[۱۲۲] المجموع، نووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۲۳] منتهی المطلب، علامه حلی، ج۲، ص۷۰۳.
و طواف رکن
[۱۲۴] صحیح مسلم، مسلم، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۲۵] رسائل الشهید، شهید ثانی، ص۲۳۵.
[۱۲۶] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
از آن یاد می‌شود. بر این اساس، دیگر اقسام طواف واجب مانند طواف تحیت، طواف وداع و طواف نساء رکن نیستند. حتی بر پایه دیدگاهی در فقه امامی
[۱۲۷] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۷۲.
و نیز فقه حنفی
[۱۲۸] حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۵۱۴.
[۱۲۹] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۵۰.
تنها چهار شوط نخست از طواف افاضه، رکن به شمار می‌روند. پشتوانه برخی از فقیهان امامی
[۱۳۰] کتاب الحج، گلپایگانی، ج۴، ص۲۸۸.
و بسیاری از فقیهان اهل سنت
[۱۳۱] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.
[۱۳۲] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۳۳] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
برای رکن بودن طواف، آیه ۲۹ سوره حج
[۱۳۴] حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
است که شماری از اهل سنت بر انطباق آن بر طواف افاضه ادعای اجماع کرده‌اند:
[۱۳۵] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.    
{ولیطوفوا بالبیت العتیق}. در برابر، برخی از فقیهان امامی با پذیرش دلالت این آیه بر وجوب طواف، دلالتش را بر رکن بودن آن نپذیرفته
[۱۳۶] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
یا به پشتوانه بعضی حدیث‌ها،
[۱۳۷] الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.
[۱۳۸] التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۵۳.    
مقصود از طواف را در آن آیه، طواف نساء دانسته‌اند.
[۱۳۹] البرهان، البحرانی، ج۳، ص۸۷۶.
[۱۴۰] المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۴، ص۳۷۱.
مهم‌ترین پشتوانه رکن بودن طواف از منظر فقیهان امامی، اجماع و حدیث‌هایی هستند که در صورت ترک طواف از روی جهل، اعاده حج را واجب شمرده‌اند.
[۱۴۱] الاستبصار، شیخ طوسی، ج۲، ص۲۲۸.
این حدیث‌ها به مفهوم اولویت بر وجوب اعاده حج در صورت ترک آگاهانه آن دلالت دارند.
[۱۴۲] مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
[۱۴۳] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۷۱.    
شماری از اهل سنت نیز به پشتوانه روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله که خروج حج گزار را تنها پس از ادای طواف افاضه مجاز دانسته،
[۱۴۴] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۶۳.
[۱۴۵] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۱۷۷.
[۱۴۶] صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۹۴.
رکن بودن طواف را ثابت کرده‌اند.
[۱۴۷] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
[۱۴۸] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۶۵.


۲.۵ - سعی

به باور همه فقیهان امامی
[۱۴۹] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۶.    
[۱۵۰] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۴۲۹.    
[۱۵۱] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
و شافعی
[۱۵۲] الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۵۵.
[۱۵۳] المجموع، النووی، ج۸، ص۷۷.
و نظر مشهور مالکیان
[۱۵۴] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
سعی میان صفا و مروه از ارکان حج است. حنبلیان درباره رکن بودن آن اختلاف نظر دارند
[۱۵۵] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۵۶] الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
و حنفیان رکن بودن آن را نپذیرفته‌اند.
[۱۵۷] المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۵۰.
پشتوانه فقیهان امامی در این زمینه حدیث هایی‌اند
[۱۵۸] وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۸۴-۴۸۵.
که ترک عمدی سعی را موجب بطلان حج و لزوم جبران آن شمرده‌اند.
[۱۵۹] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۲۷۷.    
[۱۶۰] مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۲، ص۱۷۴.
[۱۶۱] براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
پشتوانه فقیهان اهل سنت برای رکن شمردن سعی،
[۱۶۲] المجموع، النووی، ج۸، ص۶۳.
[۱۶۳] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۶۴] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۶.
روایتی از پیامبر است که پس از دعوت مردم به ادای سعی، آن را واجبی ثابت معرفی کرده است: «قد کتب علیکم السعی.
[۱۶۵] مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۴۲۱.
[۱۶۶] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۹۸- ۹۹.
» دلیل دیگر آنان، حدیثی
[۱۶۷] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
[۱۶۸] شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۴، ص۷۵.
است که اتمام حج را در گرو انجام دادن سعی دانسته است.

۲.۶ - دیگر مناسک

برخی دیگر از مناسک در پاره‌ای منابع فقهی یا در سخن اندکی از فقیهان، از ارکان حج به شمار رفته‌اند؛ از جمله:
ا. نیت: برخی از فقیهان امامی نیت را از ارکان حج برشمرده‌اند
[۱۶۹] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۷۰] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
[۱۷۱] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
؛ بدین استناد که در هر واجب، خواه رکن و خواه غیر رکن، نیت نقش اصلی و اساسی را دارد. بسیاری از فقیهان این دیدگاه را نپذیرفته‌اند.
[۱۷۲] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
[۱۷۳] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
[۱۷۴] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
به باور برخی از ناقدان، در مواردی که ترک نیت موجب بطلان حج قلمداد شده، در واقع سبب بطلان، انجام ندادن رکنی است که نیت در آن شرط است. به تعبیر دیگر، بطلان حج به استناد از دست رفتن خود رکن است، نه نیت آن.
[۱۷۵] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    

ب. تلبیه: برخی امامیان، به رکن بودن تلبیه باور دارند.
[۱۷۶] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۷۷] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
[۱۷۸] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
از سخن بعضی دیگر برمی آید که ترک عمدی تلبیه، خود، موجب بطلان حج نیست، بلکه از آن رو که به ترک احرام می‌انجامد، موجب بطلان حج می‌گردد.
[۱۷۹] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    

ج. ترتیب: برخی از فقیهان امامی رعایت ترتیب میان افعال رکنی حج را در شمار ارکان آن برشمرده‌اند.
[۱۸۰] الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
[۱۸۱] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۱۱۰.    
[۱۸۲] کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
شماری دیگر، رعایت ترتیب میان طواف و سعی را از ارکان دانسته‌اند.
[۱۸۳] کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.
بسیاری از شافعیان نیز ترتیب میان بیشتر ارکان را رکن حج قلمداد کرده‌اند.
[۱۸۴] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۱۸۵] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
در برابر، دیگر فقیهان شافعی
[۱۸۶] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۶۶.
و نیز فقیهان امامی
[۱۸۷] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۱، ص۲۵۸.
[۱۸۸] کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.
[۱۸۹] جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
و مذاهب دیگر
[۱۹۰] بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
[۱۹۱] کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
رکن بودن ترتیب را نپذیرفته‌اند.
پشتوانه شافعیان
[۱۹۲] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
[۱۹۳] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۱۹۴] الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۳۳.
بر رکن بودن ترتیب، حدیث مشهور پیامبر است که مردم را به فراگیری مناسک از خود فرمان داده است: «خذوا عنی مناسککم.»
[۱۹۵] السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۲۵.
[۱۹۶] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
در نقد رکن بودن ترتیب گفته‌اند: بطلان حج در صورت عدم رعایت ترتیب، به استناد بطلان رکنی است که در جایگاه خود ادا نشده است، نه این که رعایت نکردن ترتیب موجب بطلان حج باشد.
[۱۹۷] جواهر الکلام، النجفی، ج۸۸، ص۱۳۶.    

د. حلق: بسیاری از شافعیان از رکن دیگری با عنوان حلق یا تقصیر سخن گفته‌اند.
[۱۹۸] مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
[۱۹۹] فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
البته شماری از آنان رکن بودن حلق را به نسک بودن آن وابسته دانسته‌اند.
[۲۰۰] المجموع، النووی، ج۸، ص۲۰۵.
[۲۰۱] تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۶.

ه . رمی جمره عقبه: بر پایه نظری کمیاب، ابن ماجشون از فقیهان مالکی، رمی جمره عقبه را از ارکان حج به شمار آورده و بر آن است که اگر حج گزار تا پایان ایام منا آن را به جا نیاورد، حجش باطل است.
[۲۰۲] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
[۲۰۳] بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۳.
[۲۰۴] مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۳.

ƒ
از مهم‌ترین ویژگی‌های ارکان حج که تفاوت اساسی آن‌ها با واجبات غیر رکنی به شمار می‌رود، آن است که ترک عمدی رکن، موجب بطلان حج است؛ اما ترک دیگر واجبات هر چند عامدانه باشد، حج را باطل نمی‌کند
[۲۰۵] المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
[۲۰۶] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
و بر پایه دیدگاه اهل سنت، با کفاره جبران پذیر است.
[۲۰۷] تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
[۲۰۸] حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
البته ترک رکن به سبب جهل به حکم نیز مانند ترک عمدی است.
[۲۰۹] جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۰۱.    
[۲۱۰] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
[۲۱۱] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۸، ص۱۷۴.    
دیگر تفاوت ارکان با سایر واجبات، به باور برخی از فقیهان امامی، آن است که اگر حج گزار انجام دادن یک رکن را فراموش کند، تنها در صورت ممکن نبودن یا دشواری بازگشت به مکه، می‌تواند نایب بگیرد؛ ولی اگر غیر رکن را فراموش کند، در هر صورت می‌تواند برای جبران آن نایب بگیرد.
[۲۱۲] المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
[۲۱۳] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.

ƒ
در برخی منابع فقهی، احکامی برای ارکان حج برشمرده‌اند. مثلا به باور برخی از فقیهان امامی، معیار استقرار حج، ترک آن در حال استطاعت است، به شرط آن که استطاعت تا هنگامی ادامه یابد که انجام دادن ارکان حج در آن زمان امکان دارد.
[۲۱۴] مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۱۴۳.
[۲۱۵] مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۶۸.    
البته به باور مشهور، استمرار استطاعت تا هنگامی که ادای همه مناسک ممکن باشد، شرط استقرار حج است.
[۲۱۶] تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۱۰۲.    
[۲۱۷] الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۱۵۳.    
[۲۱۸] مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۱، ص۸۳.
. همچنین بر پایه نظر برخی از فقیهان امامی
[۲۱۹] غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۶۸.
[۲۲۰] جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۱۲.
[۲۲۱] کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.
و اهل سنت
[۲۲۲] المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۷۴.
[۲۲۳] نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۱، ص۱۰۶.
احکام صد و احصار، از جمله تحلل از احرام، در پاره‌ای موارد، تنها در صورت بازماندن از ادای ارکان حج جاری می‌شود و بازماندن از دیگر مناسک، آن احکام را در پی نخواهد داشت. به باور برخی از شافعیان، کسی که برای حج گزاردن اجیر شده، اگر پس از انجام دادن ارکان حج، بعضی از مناسک غیر رکن را ترک کند و بمیرد یا از ادامه حج بازماند، لازم نیست مقداری از اجرت را بازگرداند. ولی اگر پس از انجام دادن برخی از ارکان بمیرد یا از ادامه حج بازماند، تنها به فراخور عملی که انجام داده، مالک اجرت می‌شود.
[۲۲۴] المجموع، النووی، ج۱۵، ص۸۴۵.
به باور مشهور فقیهان امامی، مستبصر (مسلمانی که به مذهب شیعه امامی می‌گرود) لازم نیست حجی را که بر پایه مذهب خود صحیح انجام داده، اعاده کند، مشروط بر آن که رکن را صحیح به جا آورده باشد.
[۲۲۵] الوسیله، ابن حمزه، ص۱۵۷.
[۲۲۶] تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۹۰.
[۲۲۷] السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۱۸.    
البته در این که آیا معیار، رکن در مذهب پیشین است یا رکن در مذهب تشیع، اختلاف دیدگاه به چشم می‌خورد.
[۲۲۸] جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۳۰۴.    


ارشاد السالک: عبدالرحمن بن محمد البغدادی (م. ۷۳۲ق.) ، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛ الاستبصار: الطوسی (م ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش؛ اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. ۱۳۱۰ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الاقناع: الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ الانصاف فی معرفة الراجح من الخلاف: المرداوی (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش محمد حامد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. ۵۸۷ق.) ، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق؛ بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ براهین الحج: آقا رضا مدنی کاشانی (م. ۱۴۱۳ق.) ، کاشان، مدرسه علمیه مدنی کاشانی، ۱۴۱۱ق؛ البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. ۱۱۰۷ق.) ، قم، البعثه، ۱۴۱۵ق؛ التاج و الاکلیل: محمد بن یوسف العبدری (م. ۸۹۷ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۸ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق. ؛ تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (م. ۵۳۵/۵۳۹ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ تحفة المحتاج: ابن حجر الهیثمی (م. ۹۷۴ق.) ، مصر، المکتبة التجاریة الکبری، ۱۳۷۵ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۴ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق.) ، به کوشش حسنی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر [، ۱۳۷۹ش؛ جامع المقاصد: الکرکی (م. ۹۴۰ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۱ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.) ، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. ۱۲۳۰ق.) ، احیاء الکتب العربیه؛ حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر: احمد بن محمد الصاوی (م. ۱۲۴۱ق.) ، دار المعارف؛ حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. ۱۲۵۲ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الحاوی الکبیر: الماوردی (م ۴۵۰ق.) ، به کوشش علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛ الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق.) ، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش؛ حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. ۱۳۰۱ق.) و العبادی (م. ۹۹۴ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ الخلاف: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ دلیل الطالب: مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی (م. ۱۰۳۳ق.) ، ریاض، دار الطیبه، ۱۴۲۵ق؛ رسائل الشهید: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، قم، بصیرتی، سنگی؛ الروضة البهیه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.) ، به کوشش کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق؛ ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ق.) ، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. ۲۷۵ق.) ، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.) ، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛ الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ شرح مختصر خلیل: محمد بن عبدالله الخرشی (م. ۱۱۰۱ق.) ، بیروت، دار الفکر؛ شرح منتهی الارادات: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، بیروت، عالم الکتب، ۱۹۹۶م؛ صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛ صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ غایة المرام و حجة الخصام: البحرانی (م. ۱۱۰۷ق.) ، به کوشش عاشور؛ غنیة النزوع: الحلبی (م. ۵۸۵ق.) ، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛ فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق.) ، دار الفکر؛ فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. ۹۳۶ق.) ، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. ۴۴۷ق.) ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیر المؤمنین۷، ۱۴۰۳ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کتاب الحج: تقریر بحث الگلپایگانی، الصابری، قم، الخیام، ۱۴۰۰ق؛ کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.) ، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.) ، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.) ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. ۱۲۲۷ق.) ، اصفهان، مهدوی؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.) ، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.) ، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق.) ، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.) ، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.) ، دار الفکر؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۰ق؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل الجواد الکاظمی (م. ۱۰۶۵ق.) ، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش؛ مستند الشیعه: احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ق.) ، قم، آل البیت: ، ۱۴۱۵ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.) ، بیروت، دار صادر؛ مصطلحات الفقه: علی مشکینی، قم، الهادی، ۱۳۷۹ش؛ معجم المصطلحات الفقهیه: جرجس و دیگران، الشرکة العالمیة للکتاب، ۱۹۹۶م؛ مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ منار السبیل فی شرح الدلیل: ابراهیم بن محمد بن ضویان (م. ۱۳۵۳ق.) ، به کوشش الشاویش، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۹ق؛ منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.) ، چاپ سنگی؛ منح الجلیل: محمد علیش (م. ۱۲۹۹ق.) ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ المهذب البارع: ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ق.) ، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق؛ المیزان: الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق.) ، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ نهایة المحتاج: محمد بن ابی العباس الشافعی (م. ۱۰۰۴ق.) ، دار الکتب العلمیه؛ النهایه: ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (م. ۶۰۶ق.) ، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.) ، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. ۵۶۰ق.) ، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.

۱. ↑ النهایه، ابن اثیر، ج۲، ص۲۶۰.    
۲. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۱۳، ص۱۸۶، «رکن».    
۳. ↑ مصطلحات الفقه، علی مشکینی، ص۲۷۴.
۴. ↑ معجم المصطلحات، جرجس و دیگران، ج۲، ص۱۷۹.
۵. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۳۸.    
۶. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۷. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۴۳۳.    
۸. ↑ التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۸۳.    
۹. ↑ حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۱۶.    
۱۰. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۴۶۹.
۱۱. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۹۱-۳۹۲.    
۱۲. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۳. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۱۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۳، ص۳۰۴.    
۱۵. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۲، ص۲۰۰.    
۱۶. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۹، ص۲۳۹.    
۱۷. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۱۸. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
۱۹. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۲۱۱.    
۲۰. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.
۲۱. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
۲۲. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.    
۲۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۲۴. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۲۵. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۲۶. ↑ ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ج۱، ص۴۳.    
۲۷. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
۲۸. ↑ شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۱، ص۵۹۶.    
۲۹. ↑ دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۷.
۳۰. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۳۱. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.    
۳۲. ↑ غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۵۴.    
۳۳. ↑ جامع الخلاف، علی بن محمد القمی السبزواری، ص۱۷۷.    
۳۴. ↑ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۱۴.    
۳۵. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۲۸.    
۳۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۶۸.    
۳۷. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۳۸. ↑ تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۵.    
۳۹. ↑ اعانة الطالبین، السید البکری الدمیاطی، ج۲، ص۳۴۱.    
۴۰. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
۴۱. ↑ ارشاد السالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی، ص۴۳.    
۴۲. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۹.    
۴۳. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۹۰.    
۴۴. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۱، ص۴۶۷.
۴۵. ↑ الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.    
۴۶. ↑ حواشی الشروانی، الشروانی، ج۴، ص۱۴۶.
۴۷. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۴۸. ↑ صحیح البخاری، بخاری، ج۱، ص۳.
۴۹. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۱۳.
۵۰. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۱، ص۴۱، ۲۱۵.
۵۱. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۲۰.
۵۲. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
۵۳. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۰، ص۳۴۵.
۵۴. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۵۵. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۲.
۵۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۴.    
۵۷. ↑ الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۳۷.
۵۸. ↑ غنیة النزوع، الحلبی، ص۱۸۰-۱۸۱.
۵۹. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۶.    
۶۰. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۲.
۶۱. ↑ فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی، ج۷، ص۳۶۳.    
۶۲. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۱.
۶۳. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۴۰۵.    
۶۴. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
۶۵. ↑ منح الجلیل، محمد علیش، ج۲، ص۲۵۴.
۶۶. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
۶۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
۶۸. ↑ دلیل الطالب، مرعی بن یوسف الکرمی المقدسی، ج۱، ص۱۰۸.
۶۹. ↑ منار السبیل، ابراهیم بن محمد بن ضویان، ج۱، ص۲۵۷.
۷۰. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۳.
۷۱. ↑ الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۷.
۷۲. ↑ شرائع الاسلام، المحقق الحلی، ج۱، ص۱۸۸.
۷۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۵.    
۷۴. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۷۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲.    
۷۶. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۶۱.
۷۷. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۷۸. ↑ التاج و الاکلیل، محمد بن یوسف العبدری، ج۱، ص۹۱.
۷۹. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۱۰۳.
۸۰. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۳۷.    
۸۱. ↑ حاشیة الصاوی، احمد بن محمد الصاوی، ج۲، ص۵۴.
۸۲. ↑ شرح مختصر خلیل، محمد بن عبدالله الخرشی، ج۲، ص۳۲۱.
۸۳. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۹۳.
۸۴. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۳۴.
۸۵. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
۸۶. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۴، ص۳۱۰.
۸۷. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۷۳.
۸۸. ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، ج۲، ص۱۰۰۳.
۸۹. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۳.
۹۰. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۸۵.    
۹۱. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۳۹۹.    
۹۲. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۲-۳۳.    
۹۳. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۸۹.    
۹۴. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
۹۵. ↑ الخلاف، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۴۲.
۹۶. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۲۸.    
۹۷. ↑ الروضة البهیه، شهید ثانی، ج۲، ص۲۷۷.
۹۸. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
۹۹. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۷۷.
۱۰۰. ↑ فتح الباری، ابن حجر العسقلانی، ج۳، ص۵۲۹.
۱۰۱. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۱۰۲. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
۱۰۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۴۱.
۱۰۴. ↑ الفقه الاسلامی، وهبة الزحیلی، ج۳، ص۲۲۳۳.
۱۰۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۸.    
۱۰۶. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۱۱۱.
۱۰۷. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۰.
۱۰۸. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۲۰۲.    
۱۰۹. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۵.
۱۱۰. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۴۳۴.    
۱۱۱. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۶، ص۹۵.
۱۱۲. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۸-۳۸۹.
۱۱۳. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۵.
۱۱۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۱۱۵. ↑ ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی، ج۶، ص۳۸۹.
۱۱۶. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۱۷. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۲.
۱۱۸. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۱۹. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۳۴۲.    
۱۲۰. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۹۰.
۱۲۱. ↑ الکافی فی الفقه، حلبی، ص۱۹۵.
۱۲۲. ↑ المجموع، نووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۲۳. ↑ منتهی المطلب، علامه حلی، ج۲، ص۷۰۳.
۱۲۴. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۸، ص۲۲۰.
۱۲۵. ↑ رسائل الشهید، شهید ثانی، ص۲۳۵.
۱۲۶. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۱۲۷. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۷۲.
۱۲۸. ↑ حاشیة رد المحتار، ابن عابدین، ج۲، ص۵۱۴.
۱۲۹. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۵۰.
۱۳۰. ↑ کتاب الحج، گلپایگانی، ج۴، ص۲۸۸.
۱۳۱. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۳.
۱۳۲. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۳۳. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۱۳۴. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۹.    
۱۳۵. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۷.    
۱۳۶. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
۱۳۷. ↑ الکافی، کلینی، ج۴، ص۵۱۲-۵۱۳.
۱۳۸. ↑ التهذیب، شیخ طوسی، ج۵، ص۲۵۳.    
۱۳۹. ↑ البرهان، البحرانی، ج۳، ص۸۷۶.
۱۴۰. ↑ المیزان، علامه طباطبایی، ج۱۴، ص۳۷۱.
۱۴۱. ↑ الاستبصار، شیخ طوسی، ج۲، ص۲۲۸.
۱۴۲. ↑ مجمع الفائده، المحقق الاردبیلی، ج۷، ص۶۲.
۱۴۳. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۳۷۱.    
۱۴۴. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۶۳.
۱۴۵. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۱۷۷.
۱۴۶. ↑ صحیح مسلم، مسلم، ج۴، ص۹۴.
۱۴۷. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۲۰.
۱۴۸. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۴۶۵.
۱۴۹. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۸، ص۱۳۶.    
۱۵۰. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۹، ص۴۲۹.    
۱۵۱. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
۱۵۲. ↑ الحاوی الکبیر، الماوردی، ج۴، ص۱۵۵.
۱۵۳. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۷۷.
۱۵۴. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۱.
۱۵۵. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۵۶. ↑ الانصاف، المرداوی، ج۴، ص۵۸.
۱۵۷. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، سرخسی، ج۴، ص۵۰.
۱۵۸. ↑ وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۴، ص۴۸۴-۴۸۵.
۱۵۹. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۶، ص۲۷۷.    
۱۶۰. ↑ مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۲، ص۱۷۴.
۱۶۱. ↑ براهین الحج، آقا رضا مدنی کاشانی، ج۴، ص۱۱۲.
۱۶۲. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۶۳.
۱۶۳. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۶۴. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۶.
۱۶۵. ↑ مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۶، ص۴۲۱.
۱۶۶. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۹۸- ۹۹.
۱۶۷. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۵۰۴.
۱۶۸. ↑ شرح منتهی الارادات، منصور البهوتی، ج۴، ص۷۵.
۱۶۹. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۷۰. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۱۷۱. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۷۲. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۲۶.
۱۷۳. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۲۴۱.
۱۷۴. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۷۵. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۷۶. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۷۷. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۱۷۸. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۷۹. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۱۳۶.    
۱۸۰. ↑ الدروس، الشهید الاول، ج۱، ص۳۲۸.
۱۸۱. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۱۱۰.    
۱۸۲. ↑ کشف الغطاء، کاشف الغطاء، ج۴، ص۴۷۰.
۱۸۳. ↑ کتاب الحج، گلپایگانی، ج۱، ص۱۷.
۱۸۴. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۸۵. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۱۸۶. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۶۶.
۱۸۷. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۱، ص۲۵۸.
۱۸۸. ↑ کشف اللثام، الفاضل الهندی، ج۵، ص۲۰.
۱۸۹. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۱۸، ص۵.    
۱۹۰. ↑ بدائع الصنائع، علاء الدین الکاسانی، ج۲، ص۱۲۵.
۱۹۱. ↑ کشاف القناع، منصور البهوتی، ج۲، ص۶۰۴.
۱۹۲. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۱۹۳. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۹۴. ↑ الاقناع، الشربینی، ج۱، ص۲۳۳.
۱۹۵. ↑ السنن الکبری، البیهقی، ج۵، ص۱۲۵.
۱۹۶. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۹۷. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۸۸، ص۱۳۶.    
۱۹۸. ↑ مغنی المحتاج، محمد الشربینی، ج۱، ص۵۱۳.
۱۹۹. ↑ فتح الوهاب، زکریا بن محمد الانصاری، ج۱، ص۲۵۸.
۲۰۰. ↑ المجموع، النووی، ج۸، ص۲۰۵.
۲۰۱. ↑ تحفة المحتاج، ابن حجر الهیثمی، ج۴، ص۱۴۶.
۲۰۲. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۲۰۳. ↑ بدایة المجتهد، ابن رشد القرطبی، ج۱، ص۲۸۳.
۲۰۴. ↑ مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی، ج۴، ص۱۳.
۲۰۵. ↑ المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
۲۰۶. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۲۰۷. ↑ تحفة الفقهاء، علاء الدین السمرقندی، ج۱، ص۳۸۱.    
۲۰۸. ↑ حاشیة الدسوقی، دسوقی، ج۲، ص۲۱.    
۲۰۹. ↑ جامع المقاصد، محقق کرکی، ج۳، ص۲۰۱.    
۲۱۰. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۲۷۵.
۲۱۱. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۸، ص۱۷۴.    
۲۱۲. ↑ المهذب البارع، ابن فهد الحلی، ج۲، ص۲۰۶.
۲۱۳. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۵۶.
۲۱۴. ↑ مسالک الافهام، فاضل الجواد الکاظمی، ج۲، ص۱۴۳.
۲۱۵. ↑ مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، ج۷، ص۶۸.    
۲۱۶. ↑ تذکرة الفقهاء، العلامة الحلی، ج۷، ص۱۰۲.    
۲۱۷. ↑ الحدائق، یوسف البحرانی، ج۱۴، ص۱۵۳.    
۲۱۸. ↑ مستند الشیعه، احمد النراقی، ج۱۱، ص۸۳.
۲۱۹. ↑ غایة المرام، البحرانی، ج۱، ص۴۶۸.
۲۲۰. ↑ جواهر الکلام، النجفی، ج۲۰، ص۱۲.
۲۲۱. ↑ کتاب الحج، خوئی، ج۵، ص۴۳۶.
۲۲۲. ↑ المغنی، عبدالله بن قدامه، ج۳، ص۳۷۴.
۲۲۳. ↑ نهایة المحتاج، محمد بن ابی العباس الشافعی، ج۱۱، ص۱۰۶.
۲۲۴. ↑ المجموع، النووی، ج۱۵، ص۸۴۵.
۲۲۵. ↑ الوسیله، ابن حمزه، ص۱۵۷.
۲۲۶. ↑ تحریر الاحکام، العلامة الحلی، ج۲، ص۹۰.
۲۲۷. ↑ السرائر، ابن ادریس حلی، ج۱، ص۵۱۸.    
۲۲۸. ↑ جواهر الکلام، نجفی، ج۱۷، ص۳۰۴.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«ارکان حج».    



جعبه ابزار