اولین و آخرین آیه و سوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
درباره اولین و آخرین
آیه یا سوره‌ای که نازل شده نظرات مختلفی وجود دارد. در خصوص اولین آیات نازل شده سه یا پنج آیه از اول
سوره علق به طور قطع با آغاز
بعثت مقارن بوده است و به نظر می‌رسد اولین
سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده
سوره حمد است؛ اما در خصوص آخرین آیات نازل شده به نظر می‌رسد آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد،
آیه اکمال است و آخرین سوره که به طور کامل نازل شده،
سوره نصر است.
درباره اولین
آیه یا سوره‌ای که نازل شده سه نظر وجود دارد که به بیان آن خواهیم پرداخت.
گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول
سوره علق بوده است که مقارن
بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی که ملک (
فرشته) فرود آمد و
پیامبر را باعنوان (
نبوت) ندا داد و به او گفت : بخوان، گفت : چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت : «اقرا باسم ربک الذی خلق (١) خلق الانسان من علق (٢) اقرا وربک الاکرم (٣) الذی علم بالقلم (٤) علم الانسان ما لم یعلم»
از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است که فرمود: (اول ما نزل علی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسم الله الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه: اذاجا نصرالله).
گروهی نخستین سوره نازل شده را
سوره مدثر می‌دانند از
ابن‌سلمه روایت شده است که از
جابر بن عبدالله انصاری سؤال کردم : کدامین سوره یا آیه
قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت : (یا ایها المدثر) گفتم : پس (اقرا باسم ربک) چه؟
گفت : گفتاری که از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده‌ام اکنون برای شما بازگو می‌کنم شنیدم که فرمود: (مدتی را در مجاورت
کوه حرا گذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایی شنیدم به هر طرف نگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او (
جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فرا گرفت، به خانه نزد
خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر قم فانذر»
نازل شد
گروهی از این حدیث استفاده کرده‌اند که اولین سوره نازل شده درابتدای
وحی بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این سوره است
ولی در متن حدیث هیچ گونه اشاره‌ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است ،و صرفا استنباط جابر از‌این حدیث چنین بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت) صورت گرفته باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است .
از جابربن عبدالله روایت دیگری شده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره فترت وحی سخن می‌گفت و می فرمود: (هنگامی که به راه خود ادامه می‌دادم، ناگاه ندایی ازآسمان شنیدم سربلند کردم، فرشته‌ای را دیدم که در کوه حرا نیز آمده بود از دیداراو به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم : زملونی، زملونی (مرا بپوشانید) آن گاه مرا پوشاندند در این موقع آیات : «یا ایها المدثر قم فانذر وربک فکبر وثیابک فطهر والرجز فاهجر»نازل شد پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد).
گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می‌دانند زمخشری می‌گوید: (بیشتر مفسرین بر این عقیده‌اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است) علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در کتاب ایضاح به نقل از سعید بن مسیب از مولی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آورده است که فرمود: (از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیب نزول سوره‌ها پس اولین سوره‌ای را که در مکه نازل شده است،سوره (فاتحه) بر شمرد، سپس (اقرا باسم ربک) و آن گاه سوره (ن و القلم). )
واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است : (گاه که پیامبر باخود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می‌شنید که موجب هراس وی می‌شد و درآخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت : لبیک گفت : بگو «بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین»
البته پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامی انجام می‌داد و نماز بدون فاتحة الکتاب برپا نمی‌شود و در حدیث آمده است : (اولین چیزی که جبرئیل به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعلیم داد، نماز و وضو بود) که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال‌الدین سیوطی می‌گوید: (هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد).
میان این سه نظر می‌توان به گونه‌ای جمع کرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است، و این مساله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است، ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر درآغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه‌های سوره این عنوان را یافته است لذا اشکالی ندارد که بگوییم اولین سوره، سوره حمد است و به نام فاتحة الکتاب خوانده می شود وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می رساند،به طوری که آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن، می‌کند «ولقد آتیناک سبعا من المثانی والقرآن العظیم»، و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم رادادیم.
؟؟
سوره‌ای که به نام (سبعا من المثانی) خوانده می‌شود بنابر نقلی سوره حمداست که مشتمل بر هفت آیه است از این جهت (مثانی) گفته می‌شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می‌شود پس اگرترتیب نزول سوره‌ها را از نظر ابتدای سوره‌ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق وپنجمین سوره، حمد است چنان که در ترتیب نزول سوره‌ها آورده‌ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره حمد است.
در مورد آخرین سوره و آیات نازل شده بر پیامبر نظرات مختلفی وجود دارد.
در روایات منقول از اهل بیت (علیه‌السّلام) آمده است که آخرین سوره، سوره نصر است دراین سوره به ظاهر بشارت پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن استوارو مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‌اند:
«بسم الله الرحمن الرحیم اذا جاء نصر الله والفتح ورایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان توابا»با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را بشارت می‌داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اوفرمود: (ای عم چرا گریانی؟ ) گفت : (به گمانم از پایان کار تو خبرمی دهد) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: (همان گونه است که گمان برده‌ای) پیامبر پس از آن دوسال بیش تر زیست نکرد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: (آخرین سوره، اذا جا نصرالله و الفتح است)از ابن‌عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره نصر است
و نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السّلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.
در بسیاری از روایات آمده است : آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد این آیه بود: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت وهم لا یظلمون»
برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته‌اند، مصدر بودن آیه به ((واو)) عاطفه، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت بر فرض صحت روایت مصدر شدن آیه به ((واو)) از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد علاوه مصدر شدن جمله‌های بدون سابقه، به ((واو)) در استعمالات عربی فراوان است : (و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمة قلت لا یعنینی) (و رب قائلة یوما بذی سلم این الطریق الی حمام منجاب) و در قرآن نیز فراوان یافت می‌شودکه بر سر آیاتی ((واو)) آمده که با آیات قبل رابطه‌ای ندارند مثلا: (انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم) آیه نخست در‌امر تکوین است آیه بعد در رابطه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده‌اند.
جبرئیل آن را نازل کرد و گفت : آن را در میانه آیه ربا وآیه دین (پس ازآیه شماره ۲۸۰) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنابرقولی ۷ روز ادامه حیات نداد.
احمدبن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی (متوفای سال‌های پس از۲۹۲) در تاریخ خود چنین آورده است : (گفته‌اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم این آیه بود: «الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا»، سپس در ادامه می گوید: و همین گفتار نزد ما صحیح واستوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب در غدیرخم بوده است).
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح ،سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم : آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است اما آیه (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) طبق روایت ماوردی در منی به سال حجة الوداع نازل گردید؛
بنابراین نمی تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه (اکمال) پس از بازگشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است پس گفته ابن واضح یعقوبی، صحیح تر به نظر می‌رسد، زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است علاوه برآن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‌رساند به ویژه آیه (اکمال) که ازپایان کار رسالت خبر می‌دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل، سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد،آیه (اکمال) است گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه : (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اولین و آخرین آیه و سوره»، تاریخ بازیابی ۹۸/۶/۲۵.
