ثناءالله پانی‌پتی عثمانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پانیْ پَتی، ثناءالله، قاضی محمد ثناءالله پانی‌پتی عثمانی (۱۱۴۳-۱۲۲۵ق/۱۷۳۰-۱۸۱۰م)، از
علما و عرفا و
صوفی برجستۀ طریقۀ مجددی نقشبندی،
عالم و
فقیه حنفی قرن سیزدهم در شبه قاره
هند بود.
زادگاه و موطن او
پانی‌پت، در نزدیکی دهلی بود و نسب وی با ۱۲ واسطه به شیخ جلال‌الدین چشتی صابری پانی‌پتی (د۷۶۵ق/۱۳۶۴م)، ملقب به کبیرالاولیا، و از جانب او به
عثمان بن عَفّان می‌رسید و نسب عثمانی او نیز از همین روست.
ثناءالله از خردسالی استعدادی درخشان داشت و در ۷ سالگی حافظ
قرآن بود. وی در نوجوانی
زبان عربی را فراگرفت، سپس به دهلی رفت و نزد ولی‌الله بن‌عبدالرحیم عمری (
شاه‌ولی‌الله محدث دهلوی (د۱۱۷۶ق/۱۷۶۲م))
فقه و
حدیث آموخت و در ۱۸سالگی در فقه و
اصول کارآمد گردید و چنان در این علوم چیره شد که شاه عبدالعزیز بن ولی‌الله دهلوی او را «بیهقی وقت» نامید.
وی همچنین در جوانی به
سلوک و
تصوف روی آورد و نخست به شیخ محمد عابد لاهوری سنّامی (د۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م) دست ارادت داد و به سفارش همو پس از وفات وی به مریدی نزد میرزا مظهر جان‌جانان (د۱۱۹۵ق/۱۷۸۱م) رفت.
ثناءالله که به ارشاد شیخ خود بیش‌تر اوقاتش را به
ذکر و
مراقبه و
قرائت قرآن می‌گذرانید، در مدتی کوتاه به مراتب بلندی رسید. میرزا مظهر به ثناءالله علاقۀ بسیار داشت و او را به دلیل جدیت در سلوک،
دیانت و
تقوا «علم الهدیٰ» لقب داد و خلیفۀ خود گردانید.
ثناءالله آن‌گاه به پانی‌بت بازگشت و در آن‌جا چندی منصب
قضا و حل اختلافات میان مردم را برعهده گرفت و به همین سبب، به قاضی نیز نام‌بردار شد.
وی از گرایش مردم زادگاهش به
تشیع ناخرسند بود و آن را انحراف از
صراط مستقیم می‌انگاشت و به این منظور کتاب سیف‌المسلول را در رد
عقاید شیعه تألیف کرد.
پانی پتی در
ذکر و
عبادت و
دیانت گامی راسخ داشت و نزد پیر خود چنان منزلتی یافت که میرزا مظهر به او
لقب «عَلَم الهدی» داد. همچنین شاه عبدالعزیز او را به سبب تبحّر در فقه و
حدیث ، «بیهقی وقت» می خواند. پانی پتی به صدور فتاوی و حل معضلات و مرافعات مردم مبادرت می‌کرد، ازینرو او را قاضی نیز خوانده اند.
وی در ۱۲۲۵ در
پانی پت از
دنیا رفت،
ولی غلام سرور
وفات او را در ۱۲۱۶ ذکر کرده است.
وی دارای تألیفات متعددی است که برخی از آن‌ها به صورت نسخۀ خطی است و برخی دیگر به چاپ رسیده‌اند. آثار او به ترتیب موضوع اینهاست:
۱. ارشاد الطالبین، به فارسی در ۵ مقام و هر مقام شامل چند فصل که به موضوعاتی چون
ولایت، ناقصان، مرشدان، آداب ترقی و حصول، و مراتب قرب‌الاهی می‌پردازد.
۲. معرفت شیخ کامل، به فارسی
۳. محبوب العارفین، به فارسی،.
۴. رساله در مسئلۀ سماع و وحدت وجود.
۵. حواشی بر المقالة المرضیة (الوضیّة) فی النصیحة و الوصیة، که وصیت‌نامۀ اخلاقی شاه ولی‌الله دهلوی است و ثناءالله بر وصایای سوم، چهارم، پنجم و هفتم آن شروحی به فارسی نوشته است.
۱. حقیقة (حقوق) الاسلام، به فارسی و در ۷قسم، دربارۀ
حق الله و حقوق گروه‌های مختلف مردم بر یکدیگر است.
۲. الاخذ بالاقوی، که در آن مسائل را همراه با مآخذ، دلائل و آراء ائمۀ چهارگانۀ
اهل سنت بیان کرده است.
۳. مالابُدّمنه، در
فقه حنفی، به نظم فارسی و در ۹کتاب و یک خاتمه که از کتابهای درسی متداول در شبه قاره است.
۴. رساله در
حرمت غنا، به فارسی. ۵. رساله در حرمت
متعه. ۶. رساله در عُشر و خراج.
۱. تفسیر مظهری، به
زبان عربی در ۷ جلد که حاوی مباحثی در
فقه با گرایش
حنفی و نیز
تصوف است و در آن از تفاسیر معروف قدما نظیر
طبری،
بغوی و
بیضاوی، و نیز آثار
ابن اسحاق،
کلبی،
ابن کیسان،
اخفش،
زمخشری و
فیروزآبادی بهرۀ بسیار گرفته شده است. مؤلف این تفسیر را پس از
مرگ شیخ خود، میرزا مظهر و به یاد و نام او تألیف کرده است.
۲. جواهرالقرآن، که در خصوص اشارات قرآنی است.
۳. حلیة النبی، به فارسی
۴. شرح دعای حزب البحر، به فارسی که در آن اجازه‌نامۀ قرائت مؤلف از شیخ خود تا شیخ شاذلی آمده است.
۵. فضایل نماز.
۶. ترجمۀ تذکرة الموتیٰ و القبور، که ترجمۀ فارسی کتاب
جلال‌الدین سیوطی است. ۷. تذکرة المعاد (قیامت‌نامه) به فارسی که بجز باب اول (که خود آن را تألیف کرده) برگزیده‌ای از کتاب سیوطی با عنوان البدور السافرة فی امور الآخرة است و در ۵ باب تنظیم شده است.
۱. نجم‌الهدایة، به فارسی که به روش پرسش و پاسخ و با گرایش صوفیانه به موضوع فرق اسلامی پرداخته است.
۲. فایدۀ جلیله، در رد
تصوف و
فلسفه.
۳. سیف المسلول (شمشیر آخته)، به فارسی و در رد
تشیع که از لحاظ شناخت حیات فکری ـ اجتماعی شیعیان هند ۱۳ق/۱۹م مورد توجه محققان قرار گرفته است.
۴. رسالۀ احقاق، به فارسی که در پاسخ به اعتراض‌ها و اشکال‌های شیخ عبدالحق محدث دهلوی بر مجدد الف‌ثانی نوشته شده است.
دو کتاب دیگر نیز به فارسی از وی یاد کرده‌اند: شهاب ثاقب،،
و وصیت‌نامه، که آن را در ۸۰ سالگی خطاب به
خانواده و دوستان خود نوشته است.
(۱) اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، ۱۹۶۲م.
(۲) محمد اکرام، رود کوثر، لاهور، ۱۹۸۶م.
(۳) تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، ۱۹۷۲م.
(۴) اختر راهی، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، ۱۹۸۶م.
(۵) رحمان علی و محمد عبدالشکور، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
(۶) عبدالحی حسنی، الثقاقة الاسلامیة فی الهند، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۷) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۹م.
(۸) غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، کانپور، ۱۸۹۴م.
(۹) فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی نو، ۱۳۶۵ش.
(۱۰) عبدالله مجددی، مقامات مظهریه، استانبول، ۱۹۸۶م.
(۱۱) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۲) احمد منزوی، خطی.
(۱۳) احمد منزوی، خطی مشترک.
(۱۴) احمد منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۵) عارف نوشاهی، فهرست کتابهای چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۵ش.
(۱۶) GAL, S.
(۱۷) Rizvi, A A, A Socio-Intellectual History of The Isnā’Ashari Sh’Is in India, Canberra, ۱۹۸۶.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پانی پتی، ثناءالله»، شماره۵۴۷۲. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثناءالله پانی‌پتی»، شماره۲۶۵۲.
