• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جار

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جار، در لغت به معنای همسایه است. در باره همسایه و حقوق او مطالب و توصیه‌هایی در قرآن و حدیث و اخلاق آمده است.



واژه جار، از ریشه جور، به معنای میل و عدول است و فعل آن از باب مفاعله (مجاوره، جِوار) به معنای همسایگی است.
[۱] خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
[۲] اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.



وجه اشتقاقِ جار به معنای همسایه، از جور به معنای میل و عدول، آن است که همسایه چون خانه‌اش در مجاورت دیگری است به سمت او میل کرده است.
[۳] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره نساء، آیه۳۶.    



جار به معانی دیگری چون شریک و یاری کننده و سوگند نیز آمده است که در اینجا مراد نیست.


در قرآن کریم، واژه جار دو بار در آیه ۳۶ نساء
[۴] نساء/سوره۴، آیه۳۶.    
و یک بار در آیه ۴۸ انفال
[۵] انفال/سوره۸، آیه۴۸.    
به کار رفته است. جار در آیه اول، به معنای همسایه است و در باب معنی و تفسیر دو ترکیب «الْجارِ ذِی الْقُرْبی '» و «الْجَارِ الْجُنُبِ» در این آیه، اقوال مختلفی نقل شده است
[۶] ذیل آیه، طبری، جامع.
[۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره نساء، آیه۳۶.    
[۸] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۹] طباطبائی، تفسیر المیزان، سوره نساء، ذیل آیه۳۶.    
اما به قرینه این‌که این دو ترکیب در مقابل هم قرار گرفته‌اند، احتمالاً مراد از «الجار ذی القربی» همسایه نزدیک و مراد از «الجار الجنب» همسایه دور است.
[۱۰] طباطبائی، تفسیر المیزان، سوره نساء، ذیل آیه۳۶.    

جار در آیه دوم، مشتق از جوار به معنای پناه دهنده است.
[۱۱] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، سوره انفال، ذیل آیه۴۸.    
[۱۲] طبرسی، تفسیر مجمع البیان، سوره انفال، ذیل آیه ۴۸.    
[۱۳] طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل آیه.
که در اینجا موردنظر نیست.


در احادیث پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و امامان شیعه علیهم‌السلام مطالب فراوانی در باره همسایه و رعایت حقوق همسایه آمده است.

۵.۱ - همسایه در کلام پیامبر


بنا بر‌این احادیث، پیامبر اکرم همسایه آدمی را به مثابه خود او فرض کرده و حرمت او را چون حرمت پدر و مادر دانسته
[۱۴] کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۳۱.    
و داشتن همسایه صالح را از موجبات سعادت انسان قلمداد کرده است.
[۱۵] ابن بابویه، کتاب الخصال، ج۱، ص۱۸۳۱۸۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.    
حمایت از همسایه مصداق شجاعت و قدرت معرفی شده است.
[۱۶] ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ج۱، ص۲۲۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    

در حدیثی دیگر از پیامبر، حرمت همسایه در حدی دانسته شده است که آزردن او باعث سلب ایمان می‌گردد
[۱۷] کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۶۵.    
و حتی چنین کسی لعن شده است.
[۱۸] حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۴۲۲، قم ۱۴۰۷ ۱۴۰۸.    


۵.۲ - مقدم داشتن همسایه در دعا


در احادیث، همسایه از چنان منزلتی برخوردار است که حتی در هنگام دعا کردن باید وی را بر خود مقدّم داشت، چنانکه بر اساس حدیثی، حضرت فاطمه علیهاالسلام تا صبح برای زنان و مردان مؤمن دعا کرد ولی در حق خود دعا نکرد و فرمود «الجار ثمّ الدّار» (اول همسایگان، پس از آن اهل خانه).
[۱۹] ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۸۱، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.    


۵.۳ - حد همسایگی


در روایات، حدِ همسایگی چهل خانه از چهار سو دانسته شده است.
[۲۰] ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۶۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.    


۵.۴ - حقوق همسایه


از جمله موضوعاتی که در احادیث فراوانی بدان توجه و تأکید شده، حقوق همسایگان است. در رساله الحقوق امام سجاد علیه‌السلام حق همسایه بر همسایه آن دانسته شده است که در غیابش حرمت او و در حضورش کرامت او را حفظ کند و در هر دو حال به او یاری رساند، به دنبال کشف عیب و بدی او نباشد و اگر در این باب چیزی دید آن را بپوشاند و آشکار نسازد.
[۲۱] ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ج۱، ص۲۶۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    


۵.۵ - اقسام همسایگان


در حدیثی دیگر حق همسایه آن دانسته شده است که اگر وام خواست به او بدهد و اگر خیری به او رسید به وی تبریک بگوید و اگر دچار مصیبتی شد، به او تسلیت گوید و دیوار خانه خود را بدون اجازه همسایه، بالاتر از دیوارخانه او نبرد.
[۲۲] محمدبن حسن فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۲، ص۳۸۸۳۸۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.    
در این حدیث همسایگان به سه قسم تقسیم شده اند: برخی از آن‌ها سه حق دارند، حق مسلمانی و حق همسایگی و حق قرابت؛ برخی دیگر دو حق دارند، حق مسلمانی و حق همسایگی؛ و برخی یک حق دارند و آن حق همسایگی است، پس غیرمسلمانی که همسایه است یک حق دارد.
[۲۳] محمدبن حسن فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۲، ص۳۸۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.    


۵.۶ - تحریم آزردن همسایه


همچنین در روایات، آزردن همسایه و تضییع حقوق وی تحریم شده است و گفته‌اند کسی که همسایه اش را بیازارد از بهشت محروم خواهد شد،
[۲۴] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۴۰.    
حتی بر اساس روایتی، پیامبر اکرم در جنگ تبوک از آمدن کسانی که همسایگانشان را آزار داده بودند ممانعت کرد.
[۲۵] حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۴۲۳، قم ۱۴۰۷ ۱۴۰۸    


۵.۷ - استحباب صبر بر آزار همسایه


بنا بر روایات، صبر بر آزار همسایه مستحب است
[۲۶] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۱.    
و گفته شده که حسنِ جوار فقط آن نیست که به همسایه آزار نرسانند بلکه آن است که بر آزار او صبر کنند.
[۲۷] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۲.    


۵.۸ - سفارش جبرئیل در باب همسایه


همچنین پیامبر فرمود جبرئیل به اندازه ای در باب همسایه سفارش کرد که گمان کردم همسایه از همسایه ارث می‌برد.
[۲۸] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۵۲.    



علمای اخلاق نیز به همسایه و همسایه داری توجه کرده‌اند. ابوحامد غزالی در احیاءعلوم الدین در باره حقوق همسایه به تفصیل سخن گفته است. وی
[۲۹] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
حق همسایگی را مقتضی چیزی فراتر از اخوت اسلامی دانسته است. بر اساس نوشته او
[۳۰] محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۳۲، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
پاره ای از حقوق همسایه‌ به‌طور عام بدین قرار است: پیش از سلام کردنش به او سلام کنند، با او به درازی سخن نگویند، از احوالِ او بسیار سؤال نکنند، چون بیمار شد به عیادتش روند و چون به مصیبتی دچار گشت به او تسلیت بگویند و همراهیش کنند و اگر شادمان بود به او تبریک بگویند و با او در این باب مشارکت کنند، و از لغزشهایش در گذرند. پاره ای از حقوق خاص همسایه نیز آن است که در غیابش مواظب خانه‌اش باشند، با فرزندانش به لطف سخن بگویند و غیبتش را نشنوند.


در برخی ابواب فقه نیز بحث همسایه و همسایه داری مطرح شده است، از جمله در بحث صلح،
[۳۱] جعفربن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۲، ص۳۷۱۳۷۲، چاپ صادق شیرازی، (تهران) ۱۴۰۹.    
بحث ضَمان،
[۳۲] حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، ج۳، ص۶۵۵، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.    
تزاحم حقوق،
[۳۳] حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۱۸۸ـ۱۸۹، قم ۱۴۱۴.
اقسام خانه های اهل ذمه
[۳۴] حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۴۵، قم ۱۴۱۴.    
و بحث وصیت.
[۳۵] زین الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۵، ص۲۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۹۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.



(۱) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۲) ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.
(۳) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.
(۴) ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
(۵) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۶) حرّعاملی، وسائل الشیعه.
(۷) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۸) زین الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۹۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۹) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۱۰) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۱۱) طبری، جامع.
(۱۲) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۱۳) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، قم ۱۴۱۴.
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
(۱۵) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۱۶) محمدبن حسن فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
(۱۷) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۸) کلینی، اصول کافی.
(۱۹) جعفربن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چاپ صادق شیرازی، (تهران) ۱۴۰۹.
(۲۰) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

 
۱. ↑ خلیل بن احمد، کتاب العین، ذیل واژه، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
۲. ↑ اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل واژه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
۳. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره نساء، آیه۳۶.    
۴. ↑ نساء/سوره۴، آیه۳۶.    
۵. ↑ انفال/سوره۸، آیه۴۸.    
۶. ↑ ذیل آیه، طبری، جامع.
۷. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره نساء، آیه۳۶.    
۸. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل آیه، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
۹. ↑ طباطبائی، تفسیر المیزان، سوره نساء، ذیل آیه۳۶.    
۱۰. ↑ طباطبائی، تفسیر المیزان، سوره نساء، ذیل آیه۳۶.    
۱۱. ↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، سوره انفال، ذیل آیه۴۸.    
۱۲. ↑ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، سوره انفال، ذیل آیه ۴۸.    
۱۳. ↑ طباطبائی، تفسیر المیزان، ذیل آیه.
۱۴. ↑ کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۳۱.    
۱۵. ↑ ابن بابویه، کتاب الخصال، ج۱، ص۱۸۳۱۸۴، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ ش.    
۱۶. ↑ ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ج۱، ص۲۲۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۱۷. ↑ کلینی، اصول کافی، ج۲، ص۶۶۵.    
۱۸. ↑ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۴۲۲، قم ۱۴۰۷ ۱۴۰۸.    
۱۹. ↑ ابن بابویه، علل الشرایع، ج۱، ص۱۸۱، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.    
۲۰. ↑ ابن بابویه، معانی الاخبار، ج۱، ص۱۶۵، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.    
۲۱. ↑ ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ج۱، ص۲۶۶، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.    
۲۲. ↑ محمدبن حسن فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۲، ص۳۸۸۳۸۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.    
۲۳. ↑ محمدبن حسن فتّال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۲، ص۳۸۹، نجف ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.    
۲۴. ↑ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۴۰.    
۲۵. ↑ حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۸، ص۴۲۳، قم ۱۴۰۷ ۱۴۰۸    
۲۶. ↑ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۱.    
۲۷. ↑ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۲۲.    
۲۸. ↑ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۵۲.    
۲۹. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۳۰. ↑ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۲، ص۲۳۲، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۳۱. ↑ جعفربن حسن محقق حلّی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج۲، ص۳۷۱۳۷۲، چاپ صادق شیرازی، (تهران) ۱۴۰۹.    
۳۲. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، ج۳، ص۶۵۵، قم ۱۴۱۳۱۴۱۹.    
۳۳. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۲، ص۱۸۸ـ۱۸۹، قم ۱۴۱۴.
۳۴. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۴۵، قم ۱۴۱۴.    
۳۵. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۵، ص۲۹، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۹۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جار»، شماره۴۳۱۹.    



جعبه ابزار