حمّاد بن عیسی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حَمّاد بن عیسی جُهَنی، کنیه‌اش ابومحمد، راوی و فقیه شیعی قرن دوم می‌باشد.

---

برخی او را مولی،و برخی اصل او را عرب و کوفی دانسته‌اند که بعدآ در بصره ساکن شده و بدین سبب بصری خوانده شده است.
مؤید این نظر، شهرت حماد به جُهنی است که از انتساب وی به قبیله جُهَینه، شاخه‌ای از عربهای قُضاعه که ساکن کوفه شدند، حکایت دارد.

۱.۱ - جد حماد و نقل حدیث حماد از او

جد حمّاد، عبیدة‌ بن صیفی جهنی، از صحابیان پیامبر بوده و حماد به واسطه پدرش از او حدیث نقل کرده است.

---

حماد به سال ۲۰۹،در نود و چند سالگی درگذشت.

---

بنابر روایتی، امام کاظم علیه‌السلام برای او دعا کرده بود که پنجاه حج نصیبش شود.
هنگامی که وی عازم حج پنجاه و یکم شد، در مسیلی که از جحفه تا مسجد شجره و از آنجا تا مدینه ادامه داشت، غرق شد و بدین سبب به غریق ‌الجحفه نیز مشهور است.

۳.۱ - محل قبر حماد

قبر او نزدیک مدینه، بوده است.

---

حماد با امام صادق، امام کاظم، امام‌ رضا و امام جواد علیهم‌السلام معاصر بوده است.

---

با توجه به سنّش در هنگام وفات، احتمالا بین سالهای ۱۱۰ تا ۱۲۰ متولد شده و در نتیجه با امام صادق علیه‌السلام (متوفی ۱۴۸) هم‌عصر بوده است.
برخی گفته‌اند که وی تا زمان امام رضا علیه‌السلام (متوفی ۲۰۳) زنده بوده است.

۵.۱ - نظر اربلی در مدت عمر حماد

البته بهاء الدین اربلی از دیدار وی با امام جواد علیه‌السلام سخن گفته است.

---

حماد از اصحاب مشترک امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم‌السلام شمرده شده، هر چند از او روایتی از امام رضا و امام جواد علیهماالسلام باقی نمانده است.

---

بنا به گفته علامه ‌حلّی، حماد اهل دقت و احتیاط در نقل حدیث بوده است،به همین سبب با اینکه از امام صادق علیه‌السلام هفتاد حدیث شنیده بوده، برای اطمینان، به روایت بیست حدیث بسنده کرده است.

---

حماد بن عیسی از راویان مشترک شیعه و اهل‌ سنّت است.

۸.۱ - ستودن حماد توسط رجالیان شیعه

رجالیان شیعه او را با صفاتی چون ثقه و صدوق ستوده‌اند.

۸.۲ - نظر شیخ طوسی درباره واقفی بودن حماد

به گفته طوسی چند تن از اصحاب امام کاظم با دیدن معجزات حضرت رضا از عقیده وقف برگشتند و به امامت وی گردن نهادند که در این میان از حماد نیز نام‌ برده است، هر چند در دیگر منابع به این مطلب اشاره نشده است.

۸.۳ - نظر کشی درباره حماد

کشّی حماد را یکی از شش راوی فقیه از اصحاب امام صادق شمرده و گفته است شیعیان بر صحت روایات، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آن‌ها اجماع دارند.
این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر شاگردان امام صادق بودند.

۸.۴ - نظر علمای اهل تسنن درباره حماد

از علمای اهل ‌سنّت فقط یحیی‌ بن معین، حماد را شیخِ صالح دانسته است و دیگران او را تضعیف و گاه به افترا و وضع حدیث متهم کرده‌اند.
با این حال، محدّثان اهل ‌سنّت در کتابهای خود روایات وی را از امام جعفر صادق، حنظلة ‌بن ابی‌سفیان جمحی، سفیان ثوری و ابن ‌جریج نقل کرده‌اند.

---

از حماد بن عیسی، در منابع حدیثی شیعه، افزون بر ۵۰۰، ۱ حدیث نقل شده است.
خویی، ذیل عنوان حماد بن عیسی، ۱۰۳۶ روایت او را برشمرده است که ظاهراً باید بخشی از روایات منقول از حماد را، که میان وی و حماد بن عثمان مشترک است،به آن‌ها افزود.

۹.۱ - نظر شوشتری درباره روایات حماد

به نظر شوشتری، وجه ‌تمایز این دو حماد، مرویٌ عنه آنهاست، زیرا حماد بن عیسی از حریز بن عبداللّه سجستانی روایت نقل کرده است و حماد بن عثمان از عبیداللّه ‌بن علی حلبی.

---

بررسی محتوای روایات حماد نشان می‌دهد که وی بیش‌تر به ثبت و نقل احادیث احکام اهتمام داشته است و در این زمینه از راویان پر حدیث به شمار می‌آید.
روایاتی نیز درباره امامت و اخلاق دارد.

---

او بیش از همه از امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام،از طریق حدود پنجاه راوی و بیش‌تر از حریز بن عبداللّه سجستانی - از جمله کتاب الصلاة حریز - روایت کرده است.

---

بیش از چهل تن نیز مستقیماً از او روایت نقل کرده‌اندکه بیش از همه، ابراهیم‌ بن هاشم از او روایت کرده است.
در بعضی اسانید، به اشتباه، ابراهیم‌ بن هاشم راوی حماد بن عثمان ذکر شده است، در حالی که قطعاً ابراهیم ‌بن هاشم، حماد بن عثمان را درک نکرده و احتمالا در اسناد، تصحیف یا حذفی رخ داده است.

---

به حماد چند کتاب نسبت داده شده است: کتاب ‌الزکاة، کتاب‌ الصلاة و کتاب ‌النوادر،که احتمالا حاوی کتابهای حریز بن عبداللّه سجستانی بوده‌اند،همچنان که اصول بسیاری از اصحاب ائمه و کتاب سلیم‌ بن قیس از طریق وی روایت شده است.
کتاب دیگر او، مسائل التلمیذ و تصنیفه، حاوی پند و اندرز و مطالبی درباره توحید و دانستنیهایی درباره انسان و حیوانات است که حماد از امام صادق علیه‌السلام پرسیده و حضرت پاسخ داده است.

۱۳.۱ - نقل روایت زراری از حماد

ابوغالب زراری نیز یک جزء حدیثی از روایات حماد نگاشته که به گفته زراری، این روایات از یکی از کتابهای حماد اخذ شده است.

---

روایتی مشهور به صحیحه حماد درباره آداب و کیفیت نماز در کتب روایی شیعه وارد شده است که مقبول و مستند فقهای امامیه بوده است.

---

(۱) آقابزرگ طهرانی، ‌ الذریعه الی تصانیف الشیعه.
(۲) ابن ‌ابی‌حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن‌ اثیر، اسد الغابة فی معرفة ‌الصحابة، تهران: انتشارات اسماعیلیان.
(۴) ابن ‌بابویه، کتاب من لایحضره‌ الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۵) ابن‌ حبّان، کتاب‌ المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
(۶) ابن‌ حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۷) ابن‌ داوود حلّی، کتاب‌ الرجال، چاپ جلال ‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۸) ابن‌ سعید، الجامع للشّرائع، قم ۱۴۰۵.
(۹) ابن‌ شهید ثانی، منتقی‌ الجمان فی ‌الاحادیث الصحاح، الحسان، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش.
(۱۰) ابن‌ عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۱۱) ابن‌ غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌ جلالی، قم ۱۴۲۲.
(۱۲) ابن‌ ماجه، سنن ابن‌ ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
(۱۳) ابن‌ ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن‌ المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان‌ بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۱۴) سلیمان‌ بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی‌عبید الآجری أباداود سلیمان‌ بن الاشعث السجستانی، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۵) ابو نعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان‌اللّه تسعة و تسعین اسمآ»، چاپ مشهوربن حسن ‌بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
(۱۶) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
(۱۷) محمد بن علی اردبیلی، جامع‌ الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌ الطرق و الاسناد، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۱۸) احمد بن محمد برقی، رجال ‌البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
(۱۹) علی‌ بن عیسی بهاء الدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲۰) محمد باقر بهبودی، معرفة الحدیث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الامامیة، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۱) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
(۲۲) محسن خاتمی، فهارس بحار الانوار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۲۳) رضی‌ الدین محمد بن حسین خوانساری، مائده سماویّه و چند رساله دیگر، چاپ رضا استادی و علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم ۱۳۷۸ش.
(۲۴) خویی، معجم رجال الحدیث.
(۲۵) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۲۶) احمد بن محمد زراری، رسالة ابی‌غالب الزراری الی ابن‌ انبه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
(۲۷) سمعانی، الانساب.
(۲۸) شوشتری، قاموس الرجال.
(۲۹) سلیمان ‌بن احمد طبرانی، المعجم‌ الاوسط، چاپ ابومعاذ طارق‌ بن عوض‌ اللّه، (قاهره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
(۳۰) فخر الدین‌ بن محمد طریحی، جامع ‌المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران (۱۳۷۴).
(۳۱) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰.
(۳۲) محمد بن حسن طوسی، رجال ‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌ اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۳۳) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌ الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۳۴) محمد بن حسن طوسی، کتاب‌ الغیبة، چاپ عبداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۳۵) حسن‌ بن یوسف علامه ‌حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی‌ اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
(۳۶) محمد امین ‌بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
(۳۷) محمد بن عمر کشّی، اختیار معرفة‌ الرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۳۸) محمد بن محمد ابراهیم کلباسی، الرسائل الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم ۱۳۸۰ـ ۱۳۸۱ش.
(۳۹) کلینی، ‌اصول کافی.
(۴۰) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم‌ الرجال، چاپ محیی‌ الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
(۴۱) یوسف‌ بن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۴۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی ‌الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.

---