زین الاخبار (تعریب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
زین الاخبار یا تاریخ گردیزی، نوشته ابوسعید عبدالحی بن ضحاک بن محمود گردیزی، است که با نام عربی و متن دری نوشته شده است.
کتاب حاضر، کتاب تاریخی وی است که در
سال ۴۴۲ هجری به نام عزالدوله و زین المله عبدالرشید بن محمود بن سبکتکین، سلطان عصر خویش به پایان رسانید و نام آن را از زین المله بر گرفت و آن را زین الاخبار نامید.
گردیزی اثر خود را مانند دیگر مورخان بر مبنای
تاریخ عمومی نگاشته است؛ یعنی از
آفرینش جهان تا روزگار خودش.
مولف تاریخ پیشدادیان و کیانیان و اشکانیان، اسکندر و ساسانیان را در چهار طبقه اول آورده است. بعدا به تشریح
سیرت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و خلفا پرداخته و اخبار امرای کشورمان: طاهریان، صفاریان و غزنویان را در باب
اخبار خلفا ملوک
اسلام گردآورده است.
در پایان تمام طبقات شامل اعیاد، رسوم و عنعنات وجشنهای هندوان، ترسایان، رومیان و غیره به نگارش گرفته شده است.
زین الاخبار گردیزی را تا به حال چند تن از دانشمندان از هندی، ایرانی و افغانی در سال‌های مختلف دست به تصحیح و نشر زده‌اند که آخرین آن‌ها تصحیح منظور ما است که دکتر
رحیم رضازاده ملک تصحیح کرده است.
آن چه را که باید درباره چند و چون چند دانشمندی که پیش از دکتر ملک دست به تصحیح این متن زده‌اند، دانست، دکتر ملک در مقدمه عالمانه خود به آنان و معرفی کارشان در صفحات شانزده تا بیست پیش گفتار پرداخته است و نیز از صفحه بیست و دو همین پیش گفتار نسخی را که از زین الاخبار شناسایی کرده‌اند، معرفی کرده‌اند.
زین الاخبار یکی از کتاب‌های مهم
تاریخ کشورمان در دوره غزنوی است. مولف
عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، مورخ بزرگ عهد غزنوی است. از زندگی ابتدایی و ایام صباوت موصوف اطلاعی دقیقی در دست نیست. اما از مطالعه اثرش که همان زین الاخبار نامیده می‌شود، چنین
استنباط می‌گردد که با دانشمندان دربار غزنوی روابط نیک و عالمانه داشته است؛ از جمله با
ابوریحان بیرونی .
به قول
سیعد نفیسی ، عبدالحی بن ضحاک گردیزی، زمانی که از جشن‌ها و عیدهای هندوان سخن می‌راند، می‌گوید که آن مطالب را از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی شنیده است. از این که هر دو دانشمند در غزنین
هرات به سر می‌بردند و شاید مولف زین الاخبار از شاگردان ابوریحان بوده باشد.
دیده می‌شود که مولف زین الاخبار با ابوریحان بیرونی محشور بوده و با یگدیگر روابط علمی و دوستانه داشته‌اند. دانشمندان دیگر نیز در مورداش
تبصره می‌نماید که: ظاهرا گردیزی از شاگردان مورخ بزرگ اسلامی؛ یعنی ابوریحان بیرونی مولف
آثارالباقیه بوده است. تا جایی که
میرزا محمدخان قزوینی کتاب زین الاخبار را در
تاریخ ،
آثار ،
اعیاد ،
عادات ،
رسوم ،
انساب و
معارف ملل ماضیه تا اندازه شبیه به آثار الباقیه ابوریحان بیرونی می‌داند. دیده می‌شود که نزدیکی دو مورخ و دانشمند دربار غزنوی چنان بود که تاثیرات علمی، ابوریحان در اثر گردیزی نمایان است.
عبدالحی حبیبی، در مورد گردیزی می‌نگارد که: از شرح حال گردیزی متاسفانه چیزی نمی‌دانیم و در کتب دیگر ذکری از او نیست. اگر مقدمه این کتاب در دست می‌بود. از روی آن گردیزی را خوب تر می‌شناختیم، در حالی که در بعضی موارد نام خود را به عبارت (فرازآورنده) این کتاب ابوسیعد عبدالحی بن الضحاک ابن محمود گردیزی می‌نویسد و چنین به نظر می‌رسد که در غزنه
پایتخت آن وقت سکونت داشت و کتاب خود را در این شهر نوشت و در اواخر زندگی استاد ابوریحان بیرونی (متوفی ۴۴۰ هجری ۱۰۴۸ میلادی) با او دیدار کرده است.
زین الاخبار در زمان سلطنت عبدالرشید بن مسعود بن محمود بن سبکتگین (۴۴۴ ۴۴۱ هجری ۱۹۵۰- ۱۰۵۲ ۱۰۴۹ میلادی) در غزنه تالیف شده باشد. زیرا در متن کتاب چند جای نام سلطان عبدالرشید را با دعای‌ام سلطان ذکر کرده است و از این بر می‌آید که گردیزی کتاب خود را پیش از
فتنه طغرل ختم کرده بود.
این فتنه را که در
زمان عبدالرشید صورت گرفت، چنین می‌نگارد: طغرل از بندگان سلطان محمود و سپه سالار بود که بعد از
مرگ (مودود) در
سال (۴۴۴ هجری ۱۰۵۲ میلادی) از
خراسان به غزنه آمد و سلطان عبدالرشید را با یازده نفر شهزاده دیگر بکشت و چهل روز ملک راند و عاقبت الامر در غزنه به دست انوشتگین سلاحدار کشته شد. و موصوف به نام قوام الدوله ابوسعید طغرل سکه زده که قبلا سکه موصوف در موزیم کابل موجود بوده و به املای طغریل نام او را نوشته‌اند.
درباره نام کتاب می‌توان اظهار کرد که از
لقب سلطان عبدالرشید گرفته شده است؛ یعنی عزوالدوله و زین المله سیف الله عبدالرشید که احتمالا زین الاخبار از زین المله گرفته شده باشد.
به گفته گردیزی که خودش فرازآورنده گردآورنده زین الاخبار بوده است. بر علاوه مشاهدات و
روایات دوستان خویش، از منابع مختلف جهت تدوین کتابش بهره گرفته است. و طوری که خودش بیان داشته، وی محضر شریف دانشمند بزرگ ابوریحان بیرونی را درک کرده و از او مطالبی شنیده و از دو کتاب معروف بیرونی؛ یعنی تحقیق مال الهند و آثارالباقیه وی استفاده کرده است.
ماخذی که گردیزی در اثر خود از آن استفاده کرده، از همه اول تر همانا، کتاب
صورالاقالیم ابوزید احمد بن سهل بلخی (۲۳۵- ۳۲۳ هجری ۸۴۹- ۹۳۳ میلادی) است و ثانیا از
ممالک و مسالک ابن خردادبه تالیف حدود (۲۵۰ هجری ۸۶۴ میلادی) می‌باشد که در مباحثی مختلف از این دو کتاب استفاده برده است.
چنانچه از فحوای
اثر موصوف بر می‌آید، قطعاتی را از
ربع الدنیا (توزیع الدنیا)
ابن مقفغ (حدود ۱۴۰ هجری ۷۵۷ میلادی) برداشته است و مسالک و ممالک
ابوعبدالله جیهانی را نیز دیده است و اقتباس‌هایی دارد.
دیده می‌شود که گردیزی از آثاری استفاده برده، که امروز در دست ما نیست و می‌توان آن را در زین الاخبار ملاحظه کرد. روی این
اصل اثر گردیزی ارزش بیشتری دارد.
گردیزی اثر خود را مانند دیگر مورخان بر مبنای تاریخ عمومی نگاشته است؛ یعنی از
آفرینش جهان تا روزگار خودش. گردیزی اثرش را به سلطان عبدالرشید (۴۴۱- ۴۴۴ هجری ۱۰۵۰- ۱۰۵۳ میلادی)
اتحاف کرده است. اثری گردیزی یگانه کتابی نیست با نام عربی و متن دری نوشته شده است، بلکه قبلا کتابی دیگر تحت عنوان حدود العالم من المشرق والمغرب (نویسنده نامعلوم) نیز با نام عربی و متن دری وجود داشت.
تاریخ گردیزی (زین الا خبار) تا همان
زمان یگانه اثری بود (بدون اثر بیرونی) که مطالب اجتماعی اقوام و ملل مختلف در آن به تحقیق و پژوهش گرفته شد بود. با وجود آن که جسته، جسته در
تاریخ بیهقی نیز تلاش صورت گرفته تا اوضاع اجتماعی را بررسی کند. گردیزی در این اثر روش بیرونی را سرمشق قرار داده، و بخشی از کتاب خود را بر مبنای اثر بیرونی بنگارد.
قسمت اول از کتاب تاریخ را به مسائل عمومی تاریخ
ایران اختصاص داده و به سبک و شیوه تواریخ عمومی،
تاریخ عالم را از اولین پادشاهان داستانی ایران آغاز کرده است.
قسمت دوم، کتاب گردیزی جنبه محلی به خود می‌گیرد. و تاریخ سرزمین خراسان، از آغاز به بحث گذاشته می‌شود که البته همان جنبه اختصاری که
سبک و
شیوه گردیزی است، در این قسمت نیز مشاهده می‌شود.
وی ضمن اشاره به
فتح خراسان توسط مسلمین جدولی از امرایی که توسط خلفا به این دیار گسیل می‌شدند، رسم نموده و به شرح آن پرداخته است. در این قسمت پیرامون
قیام ابومسلم در خراسان و همچنین
حکومت مامون و پس از آن سلسله طاهریان درخراسان مطالبی یافت می‌شود.
گردیزی از تاریخ
صفویان به جهت آن که تاریخ ایشان، به نوعی به وقایع خراسان مربوط می‌شود، سخن رانده است. وی مطالب خویش را پیرامون این سلسله تاریخی با عنوان (فتنه
یعقوب بن اللیث ) یاد کرده است.
و ضمن اشاره به
حکام دیگر این سرزمین پیرامون چگونگی پیدایش سلسله سامانیان و
تاریخ ایشان در آن سرزمین نسبت به فصول قبلی، مبسوطتر بحث کرده است.
وی بخش دیگر کتاب خویش را به اسباب پیدایش تواریخ رومی، عربی و فارسی و
هند و اختلاف آن‌ها با یگدیگر اختصاص داده و در ادامه آن جداولی از اعیاد و روزهای مهم و مذهبی
مسلمانان و جهودان و ترسایان و مغان و هندوان رسم نموده و به شرح آ نها پرداخته است که اطلاعات نسبتا خوبی در این زمینه به محقق
تاریخ عرضه می‌دارد.
بخش آخر کتاب، پیرامون معارف و انساب اقوام مختلف می‌باشد. فصلی از این بخش به اصل و نسبت ترکان و طوائف مختلف و فرهنگ و رسوم هر یک از این طوائف و همچنین مناطق مسکونی آن‌ها در آسیای شرقی اختصاص یافته است. در فصل‌های جداگانه دیگری از همین بخش معارف و انساب هندوان و رومیان نیز مورد بحث قرار گرفته است.
اثری گرانبها و حاوی فهرست‌های اشخاص، مکان‌های مختلف و موضوعاتی درباره
تاریخ و فرهنگ
ایران می‌باشد. همچون آخرین پادشاهان سلسله ساسانی، تقویم معتضدی، جشن
سده و.... مصحح این کتاب که با
دقت و وسواس بسیاری به تصحیح این
اثر همت گماشته، به نظریات جالبی درباره تشخیص متون کهن و یا شیوه به سامان رسانیدن یک متن کهن فارسی دست یافته است.
نخست قسمتی از فصل انساب و معارف ترکان زین الاخبار را دانشمند روس بارتولد در کتاب که به عنوان شرح سفری در آسیای مرکزی به اندیشه‌های علمی در
سال (۱۳۱۱ هجری ۱۸۹۳ میلادی ویا ۱۳۱۲ هجری ۱۸۹۴ میلادی) که در پطرزبورگ با ترجمه روسی در سال (۱۳۱۵ هجری ۱۸۹۷ میلادی) چاپ وانتشار داد.
بعدا مستشرق از کشور هنگری (مجارستان) به نام گزاکوون در سال (۱۳۲۱ هجری ۱۹۰۳ میلادی) آن را با ترجمه زبان مجاری انتشار داد. بعد از آن بارتولد در کتاب خود ترکستان قبل از دوره مغول مجلد اول، شامل متون عربی و دری قسمت‌های دیگر آن را که مربوط به
تاریخ خراسان است در سال (۱۳۱۶ هجری ۱۸۹۷ میلادی) در پطرزبورگ انتشار داد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
