فن تجوید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تجوید،
علم قرائت فصیح
قرآن و فن
تلفظ صحیح
حروف آن است.
این
علم مجموعه
قواعد و ضوابطی را برای صحیح خواندن
حروف و
کلمات قرآن و نیز دیگر مباحث
آواشناسی در بر می گیرد.
در مرحله عملی، این مهارت بر اساس اداء و
استماع به افراد
آموزش داده می‌شود.
تجوید در
لغت به معنای
تحسین ،
زیباسازی ، نیکو گفتن، سالم و بی عیب گردانیدن است
و در
اصطلاح ، عبارت است از تلفظ
حروف عربی از جای خود، به گونه ای که حق
صفات هر
حرف و نیز احکام آن بخوبی اداء و رعایت شود
هدف از علم تجوید توانا ساختن
قاری بر
تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح
حروف قرآن کریم و حفظ
زبان از اشتباه در خواندن کتاب الاهی است.
ابن جزری (متوفی ۸۳۳) در
التمهید فی علم التجوید تجوید را زیور تلاوت و زینت
قرائت می‌داند.
به نظر اغلب فقها، تلفظ صحیح حروف عربی در
قرائت حمد و
سوره نماز واجب است، اما فراگیری تجوید و اجرای همه ضوابط آن، بدانگونه که قاریان ممتاز رعایت می‌کنند، شرعاً
واجب نیست
بلکه از محسّنات و امور تخصصی تلاوت به شمار می‌آید.
تجوید را می‌توان به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرد:
تجوید نظری مجموعه قواعد و ضوابطی است که دانشمندان
مسلمان برای صحیح خواندن
حروف و کلمات قرآن وضع نموده اند، از قبیل بحث
مخارج حروف ،
صفات حروف ،
تفخیم و
ترقیق ،
ادغام ،
مدّ و
قصر و مانند اینها.
محمد مکّی نصر در نهایه القول المفید
می گوید: «حق
حرف به صفاتی گفته می‌شود که در ذات حرف بوده و لازمه آن باشد»، یعنی قوام حرف و
تلفظ صحیح آن به رعایت این صفات وابسته است، به طوری که این صفات را نمی‌توان از حرف تفکیک نمود، مانند صفت جَهْر، شِدّت، اِستعلا.
مستحَقِّ حرف به کیفیت و حالاتِ صوتی گفته می‌شود که در اثر پیوند حروف و ترکیب آنها به وجود می‌آید، مانند تفخیم که ناشی از صفت
استعلا ، و
تکریر و
ترقیق که ناشی از صفت اِستِفال (معنای آن در
لغت : به پایین میل کردن) است.
همچنین ادغام و
اخفا و اِقلاب و مدّ و مانند اینها که از مستحقات حروف اند.
به طورکلی، در تجوید از دو جهت به حروف و صداها توجه می‌شود؛ یکی تلفظ صحیح هر حرف به صورت منفرد با رعایت صفات لازم آن (حق حرف)، و دیگری تلفظ هر حرف با توجه به حرف مجاور آن در ترکیب (مستحق حرف).
اگر چه تجوید با قوانین و مهارتهای عملی
قرآن سر و کار دارد و به عبارت دیگر نوعی آواشناسیِ قرآن کریم است، اما گاهی در منابع علم تجوید، مباحث دیگری نیز مطرح می‌گردد که از آن جمله است: علم مرسوم الخط که شامل مباحثی چون مقطوع و موصول، حذف و اثبات و جز اینهاست؛ مباحثی از
علم صرف ، مانند
التقای ساکنین و
همزه وصل ؛ و گاه مطالبی از
علم وقف و ابتدا که بیشتر با
مفاهیم قرآن از لحاظ جمله بندی و آغاز و پایان عبارتها و
آیات ارتباط دارد، هرچند بحث کیفیت وقفِ آخر کلمات از مباحثی است که دقیقاً با آواشناسی و آواهای قرآنی ارتباط دارد.
تجوید عملی،
فن و
هنر تلاوت قرآن کریم بر اساس تلفظ صحیح حروف و اصوات، با
لهجه فصیح
عربی است.
این بخش مبتنی بر اداء و استماع است.
تجوید از فنونی است که باید از طریق
تمرین در
قاری ملکه شود.
قاری قرآن روش صحیح تلفظ و ادای کلمات قرآن را از استاد ماهر و شیخ خود فرا می‌گیرد، سپس آنچه را فراگرفته است، بر استاد می‌خواند تا وی تصحیح کند و به
قاری اجازه
قرائت دهد.
این سنّت از صدر
اسلام رایج گردیده و
قرائت الفاظ قرآن در نهایت دقت و
امانت نسل به نسل حفظ شده و به ما رسیده است.
وجود مدارسِ حفظ و
قرائت قرآن با نامهای گوناگون نیز گواه بر این مطلب است.
در باره مُصعَب بن عُمَیر که
رسول خدا او را برای تعلیم
قرآن و
احکام اسلامی به
مدینه فرستاد، آمده است که وی در «دارالقرّاء» فرود آمد.
به گفته
ابن جزری ،
مصعب بن عمیر اولین کسی بود که «
مُقرِی» نامیده شد.
بنابراین، تجوید عملی،
هنر و فنی است که از طریق مُشافهه حاصل می‌شود و در
قاری به صورت ملکه در می‌آید و تفاوت درجه قاریان در این امر کاملاً مشهود است.
یکی از مهمترین مسائل در تلاوت قرآن
فصاحت است.
قاری قرآن هنگامی موفق است که بتواند هریک از حروف و اصوات را مطابق لهجه فصیح عربی ادا کند.
در آیین نامه مسابقات جهانی حفظ و
قرائت قرآن کریم که در
ایران برگزار می‌شود، از مجموع چهل امتیازی که به
تجوید تعلق می‌گیرد، چهار امتیاز به فصاحتِ تلاوت اختصاص دارد.
در باره اصل و منشأ تجوید و
علم آواها (
علم الاصوات ) در
فرهنگ اسلامی ، اطلاع دقیقی در دست نیست.
پیش از مسلمانان، این
علم نزد یونانیان و هندیان وجود داشته و بیشتر برای خواندن متون مذهبی به کار می‌رفته است.
یونانیان در باره حروف ملفوظ، بر اساس کیفیتِ استماع بحث می‌کردند (آواشناسی شنیداری) و به کیفیت تولید حروف و نقش اندامهای صوتی در تلفظ توجهی نداشتند.
هندیان، برخلاف یونانیان، اساس کار خود را بر کیفیت تولید
حروف قرار دادند (آواشناسی تولیدی) و ازاین‌رو آواها را بسیار دقیقتر از یونانیان وصف کردند.
نخستین اثر مستقل در علم تجوید،
القصیده الخاقانیه تدوین ابومزاحم موسی بن عبیداللّه بن یحیی بن خاقان مشهور به
خاقانی (متوفی ۳۲۵) است.
قبل از آن نیز برخی مباحث راجع به علم تجوید، تدوین شده بود، اما به عنوان علمی مستقل معرفی نشده بود، بلکه در خلال علم
قرائات ــ مثلاً در شرح و توضیح مفرده هریک از قرائتهای معتبر (هفت گانه، ده گانه یا بیشتر) ــ به
قواعد تجویدی آن نیز اشاره می‌شد، مانند ادغام در
قرائت ابوعمرو بصری و سَکْت بر همزه در
قرائت حمزه کوفی.
نخستین اثر موجود که در آن مبحث
مخارج حروف مطرح شده، کتاب
العین اثر خلیل بن احمد
فراهیدی است.
برخی در انتساب این کتاب به او
تردید دارند.
اندکی بعد
سیبویه (متوفی ۱۷۷)، شاگرد خلیل، کتابی در
نحو و
ادبیات عرب تألیف کرد و در پایان آن مبحثی را به تلفظ حروف و مخارج و صفات آنها اختصاص داد.
پس از وی بیشتر دانشمندان مسلمان، روش او را در تبیین مخارج حروف و صفات آن برگزیدند و گاهی چیزی بر آن افزودند، مثلاً
ابن جنّی (متوفی ۳۹۲) در بحث صفات حروف، صفات اِصمات و اِذلاق را به صفات متضاد افزود
انیس، ص۱۱۰).
به عقیده رابینز،
زبان شناس انگلیسی، سیبویه برای وصف آواشناختی
حروف عربی ، روش جدید و منحصر به فردی ارائه کرد که بمراتب از علم آواشناسی غربی، چه در دوره سیبویه چه در دوره های پیش از او، کمال یافته تر بود.
سیبویه و دیگر دانشمندان
مسلمان توانستند اندامهای گفتار و شیوه تولید
حروف را به روشی منظم تبیین کنند.
ایشان وصف آواها و حروف را از جایگاه پسین (
حنجره و
حلق ) شروع و به جایگاه پیشین (
لبها و
خیشوم ) ختم نمودند و مختصاتی چون «اطباق» (نرمکامی شده) را که ویژه اصوات مُفَخَّم عربی است، بخوبی شناخته و وصف کردند.
همچنین
اصوات عربی را به مجهور و مهموس تقسیم کردند، که این تقسیم بندی بدون هیچگونه اشتباهی صورت گرفته است.
علم تجوید منشعب و برگرفته از
علم قرائات است و در کتب
قرائات بخشهایی بدان اختصاص یافته است.
از کتب معروفی که قبل از کتاب سیبویه تألیف شده اند، اینهاست :
القراءات یحیی بن یَعْمُر (متوفی ۹۰)، القراءات اَبان بن تغلب کوفی (متوفی ۱۴۱)، القراءات مُقاتل بن سلیمان (متوفی ۱۵۰)، القراءات ابوعَمروبن علاء (متوفی ۱۵۴)، القراءات حمزه بن حبیب الزیّات (متوفی ۱۵۶)، القراءه محمدبن حسن رواسی کوفی (متوفی ح۱۷۰) و القراءات عبدالحمیدبن عبدالمجید اخفش اکبر (متوفی ۱۷۷).
نخستین کسی که از میان قرائتهای متعدد، هفت
قرائت را برگزید،
ابن مجاهد (متوفی ۳۲۴) بود.
وی در کتاب معروف السبعه فی القراءات، ضمن بررسی قرائتهای گوناگون، به بحث در باره قواعد صوتی و تجویدی هر
قاری پرداخته است.
اهم این قواعد عبارت‌اند از:
احکام
نون ساکن و
تنوین در
قراءات سبع ، های کنایه، احکام
همزه منفرد، احکام دو همزه (
تسهیل ،
ابدال ، حذف)، مدّ و قصر، فتح و اِماله، اِشمام و رَوْم.
ابن جنّی با تألیف کتاب المحتسب فی تبیین وجوه شَواذّ القراءات به توجیه قواعد صوتی و تجویدی
قرائات شاذ (غیر از قرائتهای هفت گانه) پرداخت.
ابوعَمرو عثمان بن سعید دانی (متوفی ۴۴۴) مهمترین اثر در علم
قرائات را تألیف کرد و آن را التیسیر فی القراءات السبع نامید.
مباحث این کتاب همان مباحثی است که قبلاً در کتاب السبعه آمده بود.
اثر دیگر وی التحدید فی الاتقان و التجوید است.
وی سبب تدوین آن را کم توجهی معاصرانش نسبت به تجوید تلاوت و تحقیق
قرائتِ قرآن ذکر کرده است.
از قرن چهارم و پنجم به بعد، آثار بسیاری در علم
قرائات و تجوید تدوین شد.
درخشانترین اثری که تاکنون نیز مورد استفاده استادان و قاریان قرآن در دانشگاهها و مراکز تعلیم
قرائت در
کشورهای اسلامی خصوصاً
مصر و
سودان و
عربستان و
تونس قرار گرفته، قصیده حِرْزالامانی و وجه التهانی سروده ابوالقاسم بن فِیُّره شاطبی (متوفی ۵۹۰)، بر پایه کتاب التیسیر فی القراءات السبع، است.
با توجه به اهمیت این اثر بیش از سی شرح بر آن نگاشته شده که از آن جمله است: سراج القاری المبتدی و تَذکار المقری المنتهی تألیف ابوالقاسم علی قاصح عذری (متوفی ۸۱۰)، ارشاد المرید الی مقصود القصید اثر علی محمد ضباع استاد مراکز
قرائت قرآن در
مصر ، که در ۱۳۵۷ تألیف شد، الوافی فی شرح الشاطبیه فی القراءات السبع اثر عبدالفتاح عبدالغنی قاضی (متوفی ۱۴۰۳).
از آثار مهم دیگر در این علم، کتاب النشر فی القراءات العشر تألیف ابن جزری است که اواخر جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به احکام تجوید اختصاص دارد.
اثر دیگر وی المنظومه الجزَریه فی التجوید است که در آن
احکام تجوید در ۱۰۷ بیت آمده است.
یکی از شروح مهم آن، المِنَح الفکریه نوشته علی بن سلطان محمد
قاری و دیگری الدقائق المحکمه فی شرح المقدمه نوشته شیخ زکریا انصاری است.
کتاب لطائف الاشارات لفنون القراءات تألیف شهاب الدین احمدبن محمد قَسطَلانی (متوفی ۹۲۳)، علاوه بر پرداختن به علوم مختلفِ
قرائت قرآن، بحثی ابتکاری در مقایسه حروف دارد که در آثار پیشین کمتر به چشم می‌خورد.
صرف نظر از مباحث احکام تجوید، در بیشتر آثاری که در باره مخارج و صفات حروف است، مطالبی آمده که سیبویه در الکتاب آورده است و مؤلفانِ سپسین گاهی در مطالب سیبویه تغییری مختصر داده یا مطالبی بر آن افزوده اند.
تنها کسی که در این میان روش جدیدی ارائه کرد،
ابن سینا بود.
وی رساله خود اسباب حُدوث الحروف را با بحث در باره کیفیت تولید
صوت آغاز کرده و سپس کیفیت تولید حروف و مخرج هریک را بیان کرده و در فصلی به تشریح اندامهای گفتار
انسان ، از قبیل
حنجره و
حلق و
زبان و
دهان ، پرداخته است.
او نخست به حدوث و تولید حرف توجه کرده و سپس کیفیت استماع حروف را توضیح داده است.
در واقع، ابن سینا در آن زمان به
اصول تجویدی و
آواشناسی تولیدی (مخارج الحروف) و همچنین آواشناسی شنیداری (صفات الحروف) دست یافته بود، هرچند روش علمی و پژوهشی او با دیگران متفاوت است.
البته ترتیب مخارج حروف در بیان ابن سینا به ترتیب سیبویه نزدیک، اما با آن متفاوت است.
در کتب تجوید، مؤلفان مستقیماً به موضوع
صوت شناسی (
آواشناسی )، یعنی
آوا و
حروف و ساختار
کلمات در
قرائت قرآن ، می پردازند و گاهی برای فهم کامل آنها از تصاویر و توضیحاتی استفاده می‌کنند.
نخست
حروف الفبای عربی همراه با
مخارج حروف ، یعنی جایگاه تلفظ آنها در دستگاه گفتاری انسان و خصوصیات بیان آنها، بررسی می‌شود.
در اطلس اصوات اللغه العربیه تصاویری واقعی از حنجره، حلق، دهان، دندانها و لبها با پرتونگاری تهیه شده است.
در نرم افزارهای رایانه ای، از جمله «نرم افزار آموزش تجوید»، این تصاویر به وسیله رایانه بازسازی شده است که محل دقیق تلفظ هر حرف را در هنگام تلفظ آن نشان می‌دهد.
در مبحث صفات حروف،
حروف الفبا را بر اساس کیفیت صوتی و خصوصیات هریک، در دو دسته صفات متضاد و غیرمتضاد قرار می‌دهند.
صفات متضاد شامل ده صفت‌اند که در دو گروه پنج تایی قرار دارند.
هریک از حروف می‌تواند فقط پنج صفت متضاد را به خود اختصاص دهد.
در میان حروف الفبای عربی، ده حرف ف حث ه ش خ صس ک ت صفت «هَمْس» دارند و بقیه حروف « مجهور » هستند.
هشت حرف أ (همزه) جد ق ط ب ک ت دارای صفت «شدت» و بقیه دارای صفت «رخوت» اند.
البته
علمای تجوید ، پنج حرف ع م ر ل ن را دارای صفتی بین شدت و رخوت دانسته اند.
هفت حرف خ غ ق صض ط ظ صفت «استعلاء» و بقیه صفت «اِستفال» دارند.
چهار حرف صض ط ظ صفت «اِطباق» و بقیه صفت «انفتاح» دارند.
شش حرف ف ر م ن ل ب صفت «اِذلاق» و بقیه صفت «اِصمات» دارند.
جز صفات متضاد، صفات دیگری مطرح است که صفت ضدی برای آنها ذکر نکرده اند، از جمله آنهاست: صفت «قَلقَله» در پنج حرف ق ط ب جد، وقتی که
ساکن باشند؛ صفت «
تکریر » در حرف ر؛ صفت «
صفیر » در سه حرف س صز؛ صفت «تَفَشّی» در حرف ش؛ صفت «انحراف» در دو حرف ل ر؛ صفت «استطاله» در حرف ض؛ صفت مدّ در الف، واو، و یای مدّی؛ و صفت «نَبْر» در همزه.
دیگر عناوینی که در علم تجوید مطرح‌اند عبارت‌اند از:
تفخیم و
ترقیق حرف «لام» جلاله و حرف «راء»،
ادغام تام و ناقص، ادغام متماثِلَین، ادغام متجانِسَین، ادغام متقاربَین، احکام نون ساکن و تنوین شامل اخفا و اظهار و اِقلاب و ادغام، احکام میم ساکن، مدّ و قصر شامل مدّ طبیعی و مدّ متصل و منفصل و صله و مدّ لازم و مدّ عارض و غیر آن، احکام لام ساکن، احکام های کنایه؛ احکام همزه شامل تحقیق همزه، تسهیل ابدال و حذف، اماله کبری ' و تقلیل، اشمام، و رَوْم و غیر آن.
امروزه در
مصر ــ که الگوی
قرائت در جهان
اسلام است ــ لفظ تجوید و مشتقات آن گاهی در معنای
قرائت به کار می‌رود که نشان دهنده جنبه آهنگین و تلاوت بسیار زیبای
قرآن است.
گاهی بر روی دوره های نوارِ تلاوت قرآن عنوان «المصحف المُجَوَّد» دیده می‌شود.
در مصحف مجوّد، کلمات قرآن با تأنی و وقار خوانده و قواعد تجوید به‌طور کامل رعایت می‌گردد.
در این روش، از «اَلحان» استفاده و نغمات آهنگین با یکدیگر ترکیب می‌شود.
قرائت تحقیق استاد
محمد عبدالصمد عبدالباسط و استاد
شیخ محمود خلیل حُصَری از این نوع است.
تلاوت سی جزء
قرآن با این روش حدود شصت تا هفتاد ساعت به طول می‌انجامد.
اگر تلاوت با سرعت بیشتری انجام شود، به آن «المُصْحَفُ المُرَتَّل» می گویند.
تلاوت کامل قرآن با این روش در حدود سی ساعت طول می‌کشد.
در ۱۴۱۴، قرآنی در
سوریه با عنوان مُصحفُالتَّجوید به چاپ رسید که برخی قواعد تجویدی را با رنگهای مختلف نشان می‌دهد.
ضبط
قرائت قاریان مشهور، یکی از روشهای یادگیری قرآن با رعایت فن تجوید است.
اولین تلاوت مُجوَّدی که ضبط شد، تلاوت استاد
شیخ محمد رِفْعَت در
مصر بود.
یکی از تلاوتهای این استاد، به عنوان شاهکاری هنری و دینی از رادیو
بریتانیا پخش گردید.
برخی از قاریان برجسته مصری عصر حاضر عبارت اند: شیخ محمد عبدالباسط عبدالصمد که به سبب
قرائت مُجوَّدش شهرت یافت؛ شیخ محمودخلیل حصری که به سبب ضبط اولین دوره مصحف مُرَتَّل در رادیو مصر، بسیار مورد تمجید قرار گرفت؛ شیخ
محمدصِدّیق مِنشاوی که مصحف مرتّل بسیار زیبا و دلپذیر خود را به جهان
اسلام عرضه نمود
شیخ مصطفی اسماعیل (اکبرالقرّاء)؛ شیخ ابوالعَیْنَیْن شُعَیْشَع؛ شیخ کامل یوسف بَهتیمی؛ شیخ عبدالفتاح
شعشاعی ؛ شیخ علی البَنّا و شیخ
راغب مصطفی غَلْوَش .
تجویدی که اکنون در بیشتر کشورهای اسلامی تدریس می‌شود، بر اساس ضوابط روایت حفص از
عاصم کوفی است.
عاصم یکی از
قاریان سبعه بود.
وی قرائتش را از ابوعبدالرحمان سُلَمی فراگرفته و
سلمی نیز قرائتش را از
امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام اخذ نموده بود.
البته در برخی بلاد اسلامی، مانند شمال و غرب و میانه
افریقا و
مصر ، روایت وَرْش مصری از نافع مدنی رایج است.
برخی احکام تجویدی ورش با حفص متفاوت است، مانند ترقیق راء، تفخیم لامات، نقل حرکت همزه، تقلیل و اماله بَیْن بَیْن.
در
لیبی ،
موریتانی و بخشی از
تونس و
الجزایر روایت قالون، راوی دیگر نافع مدنی، متداول است.
در
سودان نیز روایت دُوری از ابوعمرو بصری رایج است.
(۱) ابن جزری، التمهید فی علم التجوید، چاپ علی حسین بوّاب، ریاض ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲) ابن جزری، غایه النهایه فی طبقات القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره.
(۳) ابن جنّی، سرّ صناعه الاعراب، ج۱، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴.
(۴) ابن سینا، مخارج الحروف، یا، اسباب حدوث الحروف، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران ۱۳۴ش.
(۵) ابن منظور، ابراهیم انیس، الاصوات اللّغویه، قاهره ۱۹۷۱.
(۶) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۷) حاجی خلیفه.
(۸) عثمان بن سعید دانی، التحدید فی الاتقان و التجوید، چاپ غانم قدروی حمد، بغداد ۱۴۰۷/ ۱۹۸۸.
(۹) رابرت هنری رابینز، تاریخ مختصر زبانشناسی، ترجمه علی محمد حق شناس، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۰) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت.
(۱۱) سازمان اوقاف و امور خیریه، آئین نامه مسابقات بین المللی حفظ و
قرائت و تفسیر قرآن، تهران ۱۳۷۸ش.
(۱۲) محمدرضا ستوده نیا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی، (تهران) ۱۳۷۷ش.
(۱۳) عمروبن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (۱۳۸۵/ ۱۹۶۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
(۱۴) لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل: بواعثه و مخططاتُه، قاهره ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
(۱۵) محمدکاظم بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروه الوثقی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۶) عبدالهادی فضلی، القراءات القرآنیه T تاریخ و تعریف، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۱۷) علی بن سلطان محمد
قاری، المنح الفکریه، قاهره ۱۳۴۷.
(۱۸) ادریس عبدالحمید کلاّ ک، نظرات فی علم التجوید، (بغداد) ۱۹۸۱.
(۱۹) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۷، چاپ عبدالسلام محمدهارون، کویت ۱۳۸۹/ ۱۹۷۰، چاپ افست بیروت.
(۲۰) محمد مکّی نصر، نهایه المفید فی علم التجوید، لاهور ۱۳۹۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجوید»، شماره۳۳۰۶.
