قانون تفسیر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قانون تفسیر، اولین و جدیترین
اثر قرآن پژوهی استاد پیشکسوت
کمالی دزفولی رحمة‌الله‌علیه است و در واقع جلد اول از دوره سه جلدی کتب
علوم القرآن آن فرزانه میباشد.
در این اثر، محقق ارجمند با نگاهی نو و بدیع در مباحث بکر علوم قرآن، به خلق اثری شگفت انگیز دست زده، چنانکه با مهارت و استادی به طرح مباحث بنیادین این علم پرداخته و ابواب و عناوین آن را به
نظم و نسقی نوین عرضه کرده و آراء و اندیشه‌های خویش را با
اتقان و استحکام بیان داشته است. آن گونه که از این اثر پیداست، اعتقاد و اعتماد خالصانه استاد به
سنت معصومین علیه‌السّلام ، دروازه ورود ایشان به ساحت مقدس قرآن شد و فی الواقع این
نگاه عمیق میراث گرانبهایی بود که او از اسلاف ارجمند خود در
حوزه علمیه دزفول به
ارث میبرد.
این کتاب دارای یک پیشگفتار، دوازده بخش، دو ملحق و پنج مستدرک است. پیشگفتار مفصل مولف، حسن مطلع این اثر قیم است. گفتاری است که در عین
صلابت ، سلیس و روان و البته پر مغز و جان دار بودن، بیانگر روح اجتماعی و اصلاح گرایانه استاد میباشد. ضمن بیان جایگاه
قرآن و دعوت به فهم وعمل به آن، مختصری در
تاریخ پیدایش علوم قرآن به عنوان مقدمه
تفسیر ذکر کرده‌اند.
تعاریف که شامل تعاریف
علم ،
قرآن ، علوم القرآن، تفسیر، تاویل و موارد
استعمال این دو در قرآن،
روایات و اقوال علما، نامها و صفتهای قرآن در قرآن و... است.
تعریف جامع ایشان از علوم القرآن شنیدنی است: مقصود از آن، گروهی از معارف متصله قرآن است، خواه تصوری باشند، خواه تصدیقی که به نحوی از انحاء و به طور
خاص خادم قرآن باشند، مانند علم الرسم و... و قید «به طور خاص» برای آن است که بعض از علوم را هر چند به طور مقدمه در فهم قرآن دخیلند مانند صرف و نحو خارج کند، نه علم اعراب القرآن را که به طور خاص در فهم قرآن دخیل است...
قابل فهم بودن قرآن؛ که شامل مباحثی مانند: چگونه قرآن را میفهمیدند، ادله مفهوم بودن قرآن و مخالفین آن است.
مصونیت قرآن از
تحریف ؛ که شامل مباحث: چگونه تغییر میدهند، دلائل عدم تحریف و ادله قائلین به تحریف میباشد.
جمع و فراهم ساختن قرآن؛ که شامل مباحثی است چون: معانی جمع،
کتابت و
ضبط ، خوانایی و نویسایی
پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
کاتبان وحی ، وسائل نوشتن، ترکیب قرآن و الفاظ آن، ترتیب آیات، عدد آنها و فواصل، ابعاض قرآن، جمع قرآن در
زمان پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، جمع خاص
حضرت علی علیه‌السّلام و جمع در زمان
ابوبکر و
عثمان .
قرائات ؛ که یکی از مهم‌ترین بخش‌های این کتاب و بلکه مباحث علوم قرآنی است. محقق به اقتضای شبهات و ایرادات مطرح، نظرات خاص و بکر خود را ارائه نموده است. این بخش، شامل مباحثی است مانند: معنای قرائت،
اختلاف قرائت و علل پیدایش
قرائت . اختلاف عمدی، حدود مرزهای اختلافات جائز،
سبعة احرف از طریق امامیه، سبعة احرف از طرق عامه،
توحید نص و... ایشان در این بخش تاکید دارند که: «جواز اختلاف قرائت برای رفع عسر و حرج بوده و با رفع
عسر و حرج در زمان حاضر وجهی بر قرائت به
اختلاف وجود ندارد و بلکه مذموم و مردود است.»
اسباب نزول؛ که دارای مباحثی است، از جمله: دانستن سبب نزول، اقسام نزول، عموم لفظ و خصوص سبب،
سماع یا
اجتهاد در اسباب نزول و اشتباه در
اسباب نزول .
تفسیر به رای ؛ که شامل مباحثی مانند: مراد از رای، دلائل مانعین و مجیزین، منشا
خطا در تفسیر است.
محکم و متشابه ؛ که شامل مباحثی چون: اقسام تعریفات اصطلاحی، اسباب تشابه، ارائه جدولی از اقسام محکم و متشابه و اشاره به موضوعات
آیات آنها، رسوخ در
علم و راسخون در آن بوده که این بخش نیز خالی از نکات مغز و پر مغز نیست.
ظهر و بطن قرآن؛ درباره منشا، معنا و مصادیق آن، که دارای دو مبحث: دلایل منقول و دلیل عقلی، است. بخش دهم:
نسخ ، بداء؛ که شامل موضوعاتی چون: نسخ در
لغت و اصطلاح، شناخت
ناسخ و منسوخ ، شرایط نسخ، وجوه نسخ، فایده نسخ، آراء موافقین و مخالفین، مسئله
بداء ودیدگاه
شیعه و
اهل سنت در آن، میباشد. ملحق.
تاریخ نزول، ضوابط مکی و مدنی بودن، وجوه مختلف نزول قرآن و شمارش سوره‌های مکی و مدنی، مورد بحث واقع شده است.
مصادر تفسیر؛ دربردارنده موضوعاتی همچون: مصادر الزامی و استحسانی، مصدر اول: قرآن، مصدر دوم: سنت، طرق
امامیه ، طرق
عامه ، رتبه کتاب و سنت،
تعارض کتاب و
سنت صحابی و قول او،
صحابه و فهم قرآن، صحابه و تفسیر، قول تابعی.
شرایط تفسیر؛ که شامل: مقدمه، علومی که باید مفسر آنها را فرا گیرد و شرایط اتخاذ روش احسن است. دانستن علومی مانند
لغت ،
صرف ، اشتقاق،
نحو و
اعراب ، اسلوب (
معانی ،
بیان ،
بدیع )، قراءات،
کلام ،
اصول فقه ، اسباب نزول، علم به ناسخ و منسوخ،
درایه ، علم به
روایات مرفوعه، علم به احوال
بشر و خلوص
نیت را شرط اول اموری میداند که مفسر باید واجد آن باشد. شرط دوم دانستن روشی است که پس از دارا بودن علوم، باید پی بگیرد، و برای آن نیز یازده شرط قائل میشود. ملحق بخش دوازدهم:
قصص و
اسرائیلیات ؛ که دربرگیرنده: چگونگی قصه‌های قرآن، اسرائیلیات پیرامون قصص قرآن و خاتمه است. تقسیم تفسیر از یک نظر به اجمالی وتفصیلی و نقد
التفسیر و المفسرون محمد حسین ذهب ی بابت اظهار نظر وی در مورد منابع تفسیر شیعه در خاتمه آمده است. مستدرکات: حاوی پنج مستدرک برای بخش‌های یکم، سوم، چهارم، پنجم و دهم است. این اثر برای نخستین بار در
سال ۱۳۵۴ ش از سوی انتشارات کتابخانه صدر در ۴۸۳ صفحه قطع وزیری چاپ و منتشر گردید.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
