• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

قیام زنگیان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


قیام زنگیان، به قیام علی بن محمد از خاندان اهل بیت (علیهم‌السّلام) بهمراهی یارانش با تصرفات و تشکیل حکومتی با شهادت وی در نهایت بدست موفق عباسی سرکوب شد، اطلاق می‌شود.


اسم اصلی رهبر قیام زنگیان، علی بن محمد بن احمد بن عیسی بن علی بن حسن بن علی (علیه‌السّلام) از خاندان اهل بیت (علیهم‌السّلام) می‌باشد.
[۱] مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمۀ، ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴، ج۲، ص۵۹۵.
او برای اینکه در نواحی مختلف بهتر بتواند تبلیغ خود را انجام دهد و پیروان زیادی را جمع کند با اسامی مختلف خود را معرفی کرده است. چنانکه طبری او را علی بن محمد بن عبد الرحیم و نسبش را از طایفه عبد القیس می‌داند. وی ایرانی و از اهالی یکی از روستاهای شهر ری به نام ورزنین می‌باشد، که با زبان عربی نیز آشنا بود و با این زبان شعر نیز می‌سرود.
[۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۰.    


او نخست سفر خود را از بحرین در سال ۲۴۹ ه. ق آغاز کرد و در بین قبیله عبدالقیس که در آن زمان در بحرین زندگی می‌کردند نسب علوی بودن خود را آشکار کرد و اهالی آنجا به او پیوستند و از او اطاعت کردند تا جایی که به او باج و خراج می‌پرداختند و این باعث شد که مقامات رسمی حکومت او را تهدیدی برای حکومت خود دانسته، به جنگ با وی برخاستند. لذا این امر باعث شد که او از بحرین به احساء در عربستان برود و با نام مستعار بنوالشماس مدتی را در آنجا بماند و با به دست آوردن پیروانی از آنجا به بحرین برگردد و از آنجا به بصره رفت و چون اوضاع آن شهر خوب نبود در بین غلامان زنگی شروع به تبلیغ کرد و اکثر آنها را هوادار خود نمود.
[۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۰.    
[۴] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۸.    


بدون تردید این قیام با اعتقاد به تعالیم شیعه و برای نجات مظلومین و ستمدیدگان بود. در این زمان شیعه کانون مبارزه بود و اکثر مبارزین منتسب بدان بودند و خلفای عباسی نیز دشمنی عجیبی نسبت به شیعیان نشان می‌دادند و اکثر آنها را به شهادت می‌رساندند.
[۵] آژند، یعقوب، قیام زنگیان، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴، انتشارات امیر کبیر، ص۶۵.

علی بن محمد با تکیه بر تعالیم شیعه کوشید تا تودۀ مردم ستم‌کشیده و رنجیده را به طرف خود بکشاند. او برای جلب مردم مظلوم از تعالیم و اصول تشیع سود جست، بنا به اعتقاد شیعه؛ امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) روزی بر خواهد گشت و جهان را از ناپاکی، پاک خواهد کرد و عدل و داد و برابری در سطح جهان برقرار نموده، ریشۀ ظلم و ستم را بر خواهد کند. علی بن محمد هم برای مبارزه با ظلم و ستم خلافت عباسی از اصل اصیل مهدویت استفاده کرد.
[۶] ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۲۰۴    .
[۷] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۲، ص۱۸.    


این قیام در اطراف بصره و کنار شط‌ العرب و فرات روی داد. علی بن محمد زمانی که وارد حومۀ بصره شد تعدادی از یاران وفادار او همراهش بودند از جمله یاران وی می‌توان یحیی بن محمد، محمد بن سلم، سلیمان بن جامع و... را نام برد. او همراه یاران خود در قصر القرشی در حومۀ بصره اقامت گزید و قبل از همه به تحقیق دربارۀ اوضاع و شرایط زندگی زنگیان پرداخت.
[۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۱.    

وی توانست به همراه زنگیان، پس از جنگ و غارت‌های بی‌شمار، صاحب اسلحه و مال و منال زیاد شود و از همان آغاز کار خود، شورایی شش نفره مرکب از زبده‌ترین افراد تشکیل داد که تا آخر همراه وی بودند و کارهای نظامی را رو براه می‌کردند و خود علی بن محمد در راس این شورا قرار داشت.
[۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۳.    
[۱۰] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۹.    


زنگیان در مدت نزدیک به پانزده سال جنگ و گریز بسیاری از نواحی خلافت عباسی را تحت تصرف خود درآورده، بسیاری از مناطق دیگر را تحت تاثیر قیام خود قرار دادند. آنها برای رهبری حکومت خود حتی دست به تاسیس شهری به نام مختاره زدند که بعدها پایگاه مهمی برای قیام آنها گردید. علی بن محمد قبل از هر کار، توجه خود را معطوف به بصره داشت و این بخاطر موقعیت حساس بازرگانی، سیاسی و نظامی آن منطقه بود، بصره در واقع کلید فتح نواحی جنوبی بین النهرین محسوب می‌شد. از این رو زنگیان اول رو به بصره آوردند تا این شهر را پایگاهی برای متصرفات بعدی خود قرار دهند.
[۱۱] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۲۱.    
[۱۲] ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۵۰.    


زنگیان در سال ۲۵۶ ه. ق به طرف شهر ابله رفته و پس از درگیری‌های زیاد وارد شهر شدند و آنجا را تصرف کردند، این تصرف باعث شد که مردم آبادان بدون مقاومت تسلیم زنگیان شوند.
[۱۳] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۷۱.    
[۱۴] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۹.    

در همین سال به سوی اهواز نیز لشکر کشیدند و توانستند با جنگ و گریزهای زیاد اهواز را نیز متصرف کنند. در این زمان خلیفه عباسی، موسی بن بغا را مامور جنگ با زنگیان کرد و او هم عبدالرحمن بن مفلح و اسحاق بن کنداج را را برای دفع زنگیان فرستاد ولیکن نتوانستند کاری از پیش ببرند و جنگ در نهایت به نفع زنگیان به پایان رسید.
[۱۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۰۴.    
[۱۶] ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۲۵۹.    

بعد از لشکرکشی یعقوب بن لیث صفاری در سال ۲۶۲ ه. ق به واسط باعث شد که منطقه هور و دشت میشان از سپاهیان خلیفه خالی شود علی بن محمد از این فرصت استفاده کرد و این منطقه را به تصرف خود در آورد. به دنبال آن در سال ۲۶۴ ه. ق شهر واسط را نیز تصرف کردند و در سال ۲۶۶ ه. ق شهر رامهرمز را فتح کردند و مال و اموال بسیاری از این راه به دست آوردند.
[۱۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۲۱.    
[۱۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۱۶.    


قیام زنگیان در زمان خلافت معتمد روی داد، معتمد خلیفۀ عباسی چون مردی عیاش و سست عنصر بود، همه کاره خلافت موفق، برادر خلیفه بود. یکی از عوامل مهم پیروزی زنگیان همین دوگانگی در امر خلافت و ضعیف النفسی شخص معتمد، خلیفه عباسی بود. او در امور نظامی خلافت دخالتی نداشت و این امر را به برادرش موفق واگذار کرده بود از این رو کسی که مامور سرکوبی قیام زنگیان گردید موفق برادر خلیفه عباسی بود.
[۱۹] ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۲۰.    
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۸۹.    

موفق توانست قبل از همه دو شهر منیعه و منصوره را از زنگیان پس بگیرد و این مسئله باعث تضعیف روحیه زنگیان شد. موفق برای پیروزی در جنگ برعلیه زنگیان دست به محاصره اقتصادی زنگیان زد و این باعث شد که زنگیان با این کار، روحیه خود را از دست بدهند و انسجام آنها از هم گسیخته شود. با کشته شدن رهبر قیام علی بن محمد بسیاری از زنگیان خود را تسلیم حکومت و بعضی نیز به صحرا، فرار کردند. به این ترتیب قیام زنگیان بر علیه حکومت عباسی سرکوب شد.
[۲۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۶۴۹.    
[۲۲] ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۴۴.    


۱. ↑ مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمۀ، ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴، ج۲، ص۵۹۵.
۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۰.    
۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۰.    
۴. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۸.    
۵. ↑ آژند، یعقوب، قیام زنگیان، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۴، انتشارات امیر کبیر، ص۶۵.
۶. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۲۰۴    .
۷. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۲، ص۱۸.    
۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۱.    
۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۱۳.    
۱۰. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۹.    
۱۱. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۲۱.    
۱۲. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۵۰.    
۱۳. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۴۷۱.    
۱۴. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۱۹.    
۱۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۰۴.    
۱۶. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۲۵۹.    
۱۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۲۱.    
۱۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۱۶.    
۱۹. ↑ ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ترجمه، عبد الحمید آیتی، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۳، ج۵، ص۲۰.    
۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۵۸۹.    
۲۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطر، چاپ پنجم، ۱۳۷۵، ج۹، ص۶۴۹.    
۲۲. ↑ ابن اثیر، عزالدین علی، الکامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۷، ص۳۴۴.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «قیام زنگیان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۱۷.    



جعبه ابزار