آل بحرالعلوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آل بحرالعلوم،
خاندان مهم علمی
شیعی در
عراق و
ایران است.
سرسلسله این دودمان
سید محمدمهدی طباطبائی بروجردی، معروف به سیدبحرالعلوم است.
خاستگاه این
خانواده، ابتدا
بروجرد بود، در اواخر
قرن یازدهم به
عراق رفتند و در
کربلا و
نجف ساکن شدند.
در دو
قرن گذشته،
دانشمندان بسیاری از این خاندان برخاسته‌اند که برخی از آنان به
مقامات سیاسی و
اجتماعی نیز دست یافته اند.
سید محمّدرضا فرزند
سیّد محمّدمهدی بحرالعلوم (۱۱۸۹ـ۱۲۵۳)، که تحصیلات علمی خود را در زادگاهش، نجف، نزد
پدر و فقیهان برجسته ای از جمله
شیخ جعفر کاشف الغطا (متوفی ۱۲۲۸)، شیخ محمّد سعید
دینوری ،
سیّد محمد
قصیر خراسانی (متوفی ۱۲۵۵) به پایان برد و از استادان خود
اجازه روایت گرفت.
آثارعلمی او، چند رساله در
علم اصول ، کشف القناع فی تراجم اصحاب الاجماع، شرح بر
کتاب لمعه (کتابی در فقه امامیّه از
شهید اول که همراه با شرح
شهید دوم در حوزه های علمیه
تدریس می‌شود) تا مبحث
طلاق و شرح بر قسمتی از
شرایع (کتابی از
محقق حلی در
فقه امامیه ) است، اما هیچ‌کدام از آن‌ها به چاپ نرسیده است.
وی در کنار پدرش در نجف به خاک سپرده شد.
از او هفت
پسر و سه
دختر باقی ماند که برخی از ایشان در
علوم دینی به مقامات والایی رسیدند.
سیدحسین فرزند سیدمحمّدرضا (۱۲۲۱ـ۱۳۰۶)،
فقیه اصولی ،
ادیب و
شاعر بود.
در زادگاه خویش،
نجف ،
فقه و
اصول و
کلام را نزد بزرگانی چون
شریف العلمای مازندرانی ، شیخ حسن کاشف الغطا و، از همه مهمتر،
شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب
جواهر آموخت.
او درس
استاد اخیرش را برای شاگردان دیگر
تقریر (بازگویی) می کرد و با او دوستی نزدیک داشت، به گونه ای که
استاد مطالب کتاب خود (جواهرالکلام) را پیش از تدوین با او در میان می‌گذاشت، در حوزه درسی سیدحسین، شاگردانی از جمله
سیدمرتضی کشمیری (عارف مشهور امامی)،
شیخ فضل اللّه مازندرانی حائری
)،
میرزاصادق آقاتبریزی و
میرزا محمد همدانی (مؤلف
فصوص الیواقیت ) تربیت شدند.
پس از درگذشت صاحب جواهر (۱۲۶۶) نیز همچنان به
تعلیم و
تربیت طلاب ادامه داد.
در ۱۲۸۴، به قصد مداوای چشم به
تهران آمد و پس از ناامیدی از معالجه پزشکان به قصد
شفا خواستن، به
مشهد رفت و در آن‌جا شفا یافت، یکی دو سال نیز به
بروجرد رفت و درآنجا به
تدریس پرداخت.
در ۱۲۸۷ به نجف برگشت.
پس از درگذشت برادرش، سیدعلی بناچار، زعامت
شیعیان را پذیرفت.
در ۲۵
ذی الحجة ۱۳۰۶ به هنگام فرود آمدن از بام، پایش لغزید و از پله سقوط کرد و سرش بشدت آسیب دید و در همان
روز درگذشت، در آرامگاه خانوادگی
بحرالعلوم به خاک سپرده شد.
از او تعدادی نوشته در
فقه و
اصول به جا مانده است.
سیدعلی فرزند سیدمحمّدرضا (۱۲۲۴ ـ ۱۲۹۸) از فقهای بزرگ آل بحرالعلوم به تیزهوشی مشهور بود.
اصول را از مُلاّ
مقصودعلی کاظمی ، و فقه را از صاحب جواهر و شیخ علی کاشف الغطا آموخت و به مرجعیّت عامّه رسید.
مهمترین اثر او البرهان القاطع فی
شرح المختصر النافع (کتابی از محقق حلّی در فقه امامیّه) در
فقه استدلالی است.
این کتاب در سه جلد به
قطع رحلی چاپ شده است.
سیدابراهیم فرزند سیدحسین (۱۲۴۸ـ۱۳۱۹)، ادیب و شاعر نامی آل بحرالعلوم بود.
فقه و اصول و
کلام و
ادب و
شعر را از پدرش آموخت، در بیست سالگی به ادبیات و شعر روی آورد و از شاعران پرآوازه
عراق شد.
شاعران نامداری چون
شیخ علی اشرفی ،
شیخ محمّدرضا شبیبی ،
شیخ عبدالمحسن کاظمی ،
شیخ محمّد سماوی ، و
شیخ عبدالحسین خیاط نزد او تربیت شده یا از محضر او بهره برده اند.
دیوان شعر او در ۱۳۲۲ در
صیدا به چاپ رسید.
سیّدمحمّد فرزند
سید محمدتقی (۱۲۶۱ـ۱۳۲۶)، فقیهی اصولی بود که فقه را از عموی خود سیدعلی و شیخ راضی نجفی، اصول را از میرزا عبدالرحیم نهاوندی و سیدحسین ترک، و
علوم عقلی را از
میرزا باقرشکی فراگرفت.
در مدّت کوتاهی، آوازه فضل و دانش او فراگیر شد.
در نجف مرجع خاص و عام بود.
به اشاره او باتوجه به پایگاه اجتماعی و مذهبیش،
دولت عثمانی ، محصّلان
علوم دینی را از
خدمت سربازی معاف کرد؛ او کتابخانه ای از
کتب فقهی ،
حدیثی و
اصولی بنیاد کرد که به گفته
سیدمحسن امین عاملی جامعترین
کتابخانه عراق در این موضوعات بود.
به اندازه ای در
تحقیق و تدریس کوشا بود که حتی در اواخر عمرش که نابینا شده بود دست از اشتغالات علمی برنداشت و به املای تحقیقات خود پرداخت.
حاصل املاهای او، کتابی استدلالی در قواعد فقهی به نام
بلغة الفقیه است
که در زمان مؤلف، ۱۳۲۵، در
تبریز و در ۱۳۲۸ به قطع وزیری
و سرانجام در چهار جلد همراه با تعلیقات سیدمحمّدتقی آل بحرالعلوم به چاپ رسید.
سیدمحمّدمهدی فرزند سیدحسن (۱۲۸۳ـ۱۳۵۱)، در زادگاهش
کربلا تحصیل کرد، در قیام مردم
عراق بر ضد
انگلیس شرکت داشت و در دولت عبدالرحمن النقیب متصدی وزارت معارف عراق شد.
سید محمدعلی فرزند سیدعلی نقی (۱۲۸۷ـ۱۳۵۵)، از مشاهیر روحانیون خاندان بحرالعلوم بود که در مبارزه های سیاسی مردم عراق با استعمار انگلیس و سپس قیام مردم عراق (قیام ۱۳۴۰ معروف به «ثورة العشرین») شرکت و رهبری داشت، ازینرو دستگیر و به
اعدام محکوم شد که ظاهراً از
ترس شورش مردم،
حکم اجرا نشد.
بعدها رهبران جنبش و
علمای عراق او را به عضویت
مجلس سنا (مجلس اعیان) برگزیدند.
سیدمحمّدتقی فرزند سیدحسن (۱۳۱۸ـ۱۳۹۶)، فقیه و اصولی بود.
از درس استادان برجسته
حوزه علمیه نجف ، چون میرزامحمّدحسین
نائینی ،
آقاضیاءالدین عراقی ،
شیخ محمّدحسین اصفهانی ، و
سیّدابوالحسن اصفهانی استفاده برد و شاگردان بسیاری تربیت کرد.
مرجع خاص و عام و مراتب قدس و تقوای او زبانزد بود.
از تألیفات او کتابهای حاشیه بر
مکاسب شیخ انصاری ، واقعة طف، حاشیة بر بلغة الفقیه (از
سیدمحمّد بحرالعلوم ) را می‌توان نام برد.
سیدمحمّد صادق فرزند سیدحسن (۱۳۱۵ـ۱۳۹۹)، ادیب،
شاعر ، محقق و کتابشناس معروف شیعی بود.
تحصیلات خود را نزد
میرزای نائینی ،
میرزا ابوالحسن مشکینی ، سیدابوالحسن اصفهانی فراگرفت و در تفسیر شاگرد بلاغی و در
علم درایه و حدیث شاگرد
شیخ ابوتراب خوانساری بود.
او کتابخانه خصوصی بزرگی فراهم کرد که در آن صدها جلد کتاب خطی نفیس یافت می‌شد.
دهها نسخه از کتابهای نایاب را دستنویسی کرد.
از ۱۳۶۷، به مدت سیزده سال، متصدی
قضاوت در استانهای جنوبی
عراق بود.
مهمترین اثر او کتاب
دلیل القضاء الشرعی در سه جلد است که به چاپ رسیده است.
همچنین چندین کتاب خطی را پس از تحقیق به چاپ رسانیده است که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از:
تاریخ کوفه (براقی)؛
تاریخ احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی)؛ الحجة علی الذاهب الی کفر ابی طالب (اثر
سید فخّاربن معدموسوی؛ شذورالعقود فی ذکرالنقود (مقریزی)؛
فرق الشیعة نوبختی ؛ شرح دیوان شیخ الابطح ابی طالب؛ کتاب البلدان (یعقوبی)؛
فهرست و
رجال شیخ طوسی ؛
رجال سید بحرالعلوم .
او در ۱۳۹۹ در
نجف درگذشت،
.
(۱) محمّدمحسن آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمّدمحسن آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، جزء ۱: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، جزء ۲: الکرام البررة، مشهد ۱۴۰۴.
(۳) محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴) محمّد بن محمّدتقی بحرالعلوم، بلغة الفقیه، چاپ محمدتقی آل بحرالعلوم.
(۵)
محمّدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم، رجال
السید بحرالعلوم: المعروف بالفوائد الرجالیة، چاپ محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶) محمدبن علی حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۷) علی خاقانی، شعراءالغری، قم ۱۴۰۸.
(۸) عباس قمی، فوائد الرضویة فی احوال علماء المذهب الجعفریة، قم (بی تا).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۵۴۵.
