ارض المعجزات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب گزارش دو سفر: یکی
عمره (۱۹۵۱م./۱۳۷۰ق.) با عنوان رحلة فی
جزیرة العرب و دیگری
حج واجب (۱۹۷۲م./ ۱۳۹۶ق.) با عنوان لقاء مع التاریخ است.
عایشه بنت عبدالرحمن مشهور به بنت الشاطی، نویسنده و پژوهشگر
علوم قرآنی و
ادبیات عرب، به سال ۱۹۱۳م. در دمیاط
مصر زاده شد.
قرآن و ادبیات را نزد پدرش شیخ محمد علی عبدالرحمن آموخت که از استادان الازهر بود. تحصیلات جدید را نیز به رغم مخالفت پدرش آغاز کرد و به سال ۱۹۳۱م. دیپلم گرفت. وی به سرودن
شعر و نقد ادبی روی آورد و اشعار خود را در مجله النهضه چاپ کرد. سپس در روزنامه نام آور الاهرام المصریه به نقد ادبی پرداخت و نام مستعار بنت الشاطی (دختر ساحل) را برای پنهان کردن هویت خود از پدر برگزید. تحصیلات دانشگاهی را به سال ۱۹۳۶م. در دانشگاه
قاهره آغاز کرد و به سال ۱۹۵۰م. با مدرک دکترای ادبیات فارغ التحصیل شد. سال‌ها در دانشگاه‌های مصر از جمله دانشگاه عین الشمس قاهره و برخی کشورهای عربی، زبان و ادبیات عربی را تدریس کرد و پس از بازنشستگی، به فاس
مراکش رفت و تا پایان
عمر (۱۹۹۸م.) استاد مطالعات عالی قرآنی دانشگاه قرویین بود.
بنت الشاطی در تفسیر قرآن دیدگاه‌هایی ویژه داشت و از روش تفسیری استاد و شوهرش امین خولی (۱۸۹۵ـ۱۹۶۶م.) موسوم به «روش ادبی در تفسیر» پیروی می‌کرد و بخشی از شهرت او در محافل علمی از همین رو است. او کتاب التفسیر البیانی للقرآن الکریم را با همین روش در تفسیر چند سوره جزء آخر قرآن کریم نوشت. او همچنین به نگارش زندگینامه
پیامبر و خاندان ایشان به سبک داستانی مستند که خاص خود او بود، پرداخت.
از آثار او است: تراجم سیدات آل البیت النبوی که مجموعه کتاب‌هایی است درباره
زنان خاندان پیامبر و بسیاری از آن‌ها به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ مانند السیدة زینب عقیلة بنی هاشم با چند ترجمه فارسی از جمله ترجمه
سید جعفر شهیدی با نام شیر زن
کربلا یا
زینب دختر علی و السیدة آمنة بنت وهب ترجمه حسین اژدری آزاد با عنوان
آمنه مادر گرامی پیامبر.
بخش نخست کتاب شامل گزارش‌های سفر اول یعنی سفر عمره نویسنده است که مباحثی را درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی
حجاز نیز در خود دارد. این سفر همراه گروهی از همکاران دانشگاهی وی به دعوت ملک فیصل به سال ۱۹۵۱م. صورت گرفته است. وی در این سفر،
مدینه و
مکه را زیارت و از چند شهر دیگر از جمله
ریاض، قطیف و دمام دیدن کرده است.
قلم این سفرنامه، عاطفی و مانند بسیاری از آثار بنت الشاطی، ادبی و داستانی
است. او با دیدن شهرهای حجاز، از پیشینه آن‌ها و اقوام و شهرهای کهن این سرزمین یاد می‌کند و
عاد و
ثمود را ساکنان نخستین حجاز می‌شمرد که بعدها قبایل عرب از آن‌ها پدید آمده‌اند.
البته این نظر به لحاظ تاریخی اثبات پذیر نیست. از دیدگاه وی، مکه همواره برای قبایل حجاز اهمیتی ویژه داشته و
بیت عتیق قدیمی‌ترین خانه‌ای است که
خدا را در آن پرستیده‌اند و حرم مکانی امن برای عبادت کنندگان و خداترسان و جایگاه
حج قوم عرب بوده است.
بخشی از مطالب کتاب به فراخور تخصص نویسنده، به زبان و ادبیات عربی اختصاص یافته است. به اعتقاد او، فصاحت عرب و پدید آمدن زبان دقیق عربی با قواعد پیچیده لغوی و صرفی از مردم صحرانشین عرب، بسیار عجیب است و یکی از کارکردهای فرهنگی حج در روزگار
جاهلیت، کارکرد زبانی بوده؛ یعنی
قریش از لهجه‌ها و واژگان قبایل عرب در موسم حج اقتباس کرده و لهجه خود را به کمال رسانده است.
بنت الشاطی در بخشی دیگر با نگاهی جامعه شناختی به
عربستان، توضیح می‌دهد که زندگی
عرب صحرانشین در صحرای خشک چندان تغییر نکرده و هر چند می‌تواند به زندگی مدرن روی آورد، گویی آن را با آزادگی خود در تنافی می‌بیند.
او در کنار ستایش مردم عربستان، بر آنان نقدهایی می‌زند و چندین نمونه از باورهای خرافی آنان را می‌آورد؛ همچون: برخی در حجاز تلگراف را ابزار
جن یا ماشین را وسیله سواری
شیطان می‌شمرند
کسانی که رانندگی را
بدعت و گناهی بزرگ می‌دانند، رانندگان را کتک می‌زنند؛ ساعت مچی را وسیله بدعت می‌انگارند و آن را می‌شکنند.
او برخی فتاوی و دیدگاه‌های عجیب وهابیان را درباره جلوه‌های فن‌آوری یاد کرده است، از جمله ادله آنان بر حرمت علوم جدید و هنر و آموختن زبان بیگانه؛ زیرا مقدمه آموختن عقاید و علوم غربی است و جوانان را گمراه می‌کند.
اشاراتی به تاراج منابع زیرزمینی و نفت به دست استعمارگران غربی در دورانی که اعراب حجاز اهمیت
نفت را نمی‌دانستند، از دیگر مباحث کتاب است.
به گفته وی، نخستین چاه نفت را به سال ۱۹۳۸م. در ظهران حفر کردند.
او این موهبت طبیعی زیر صحرای خشک را مصداق وعده
خداوند و پیامبرش می‌داند.
نفت پیشرفت حجاز را در پی آورده و باعث شده است تا امریکایی‌ها مدارسی برای تعلیم دانش فنی و مهندسی تاسیس کنند و او، خود، این مدارس را دیده است.
گزارش اوضاع کارگران خارجی صنعت نفت و انتقاد از نپذیرفتن کارگران مصری به دست عربستان از دیگر مطالب کتاب است. بهره گیری از برق و دستگاه‌های خنک کننده و رادیو گویا از همین طریق در عربستان رواج یافته است.
ورود به مدینه و حرم پیامبر با جوشش احساسات بنت الشاطی روبه رو می‌شود. آن گاه ماجرای زنی زائر را با زبان داستانی گزارش می‌کند.
گزارش سفر زمینی به
مکه،
اعمال عمره، مروری بر تاریخ مکه
و ماجرای
ابراهیم و
هاجر از دیگر مطالب کتاب است.
بنت الشاطی سفر
حج واجب را به سال ۱۹۷۲م./۱۳۹۶ق. از
مغرب آغاز کرده است.
در این سفرنامه نیز توجه او به چگونگی برخورد مردم حجاز با جلوه‌های تمدن جدید آشکار است. او کنار هم آمدن رهاوردهای فن‌آوری را با سنت، مانند برق با بناهای کهن همچون
مسجدالحرام و
کعبه، شیرین می‌داند.
به گفته وی، هر چند ظاهر برخی مکان‌های مقدس همواره در حال تغییر است، روح معنوی آن‌ها همچنان باقی است.
از روزگار پیش از
اسلام، مردم مکه به کعبه حرمت می‌نهادند و برای اکرام این خانه و حاجیان و زائران، وظایفی خاص مانند
سقایت، کلیدداری و پرده داری کعبه را وظیفه خود می‌دانستند. اما اوج
احترام کعبه هنگامی بود که
دین اسلام حجاز را فراگرفت.
بنت الشاطی این بار پس از مکه به مدینه می‌رود. از زیبایی
مسجدالنبی می‌گوید که با سنگ‌های مرمر و چوب‌های گرانبها ساخته شده و قالی‌های نفیس ایرانی کف آن را پوشانده‌اند.
نیز به فضای معنوی و رخدادهای تاریخی آن می‌پردازد.
او تاکید می‌کند که مسجدالنبی با سادگی ظاهری خود، همچنان گرامی است؛ اما قصرهای مصریان و رومیان از رونق افتاده‌اند.
بنت الشاطی وضعیت جامعه
عربستان را در این سفر با سفر پیشین مقایسه کرده و آن را رو به رشد شمرده است.
اما آن را مطلوب ندانسته و حرمت درس خواندن دختران را از لحاظ عقلی و دینی، باطل و برخاسته از افکار جاهلی مردم دانسته است.
او
فلسطین را که در چنگ
طاغوت است، از یاد نمی‌برد و پس از زیارت مکان‌های مقدس مدینه، از
قدس یاد می‌کند و آه می‌کشد که نمی‌توان آن
مسجد را زیارت کرد.
ارض المعجزات به سال ۱۹۸۵م. در دار الکتاب العربی بیروت با قطع وزیری و در ۱۹۲ صفحه به چاپ رسیده است.
السفیر: «بنت الشاطئ و الاسلامیة الجدیده»، رضوان سید، سال ۲۵، ش۸۱۸۴، دسامبر ۱۹۹۸م؛ دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«ارض المعجزات».
