اعجاز بیان در قرآن1
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اعجاز بیان در قرآن، دیدگاههایی درباره
اعجاز قرآن بر پایه ساختار بیانی و آرایه‌های ادبی آن است.
دیدگاه اعجاز بیانی از مشهورترین و فراگیرترین رویکردها در حوزه اعجاز قرآن است که بازتاب و تاثیر فراوانی در حوزه مطالعات کلامی، ادبی و تفسیری داشته و مجموعه‌ای وسیع از مجادلات و مباحثات را گرد خود پدید آورده است. این دیدگاه براین فرض استوار است که ساختار بیانی
قرآن با برخورداری از ویژگیهای مافوق بشری،
عجز بشر از هماوردی با آن را در پی داشته و بی پاسخ ماندن
تحدّی قرآن که در بیشتر موارد ناظر به همین ساختار بیانی است، بهترین دلیل بر درستی این مدّعاست، بنابراین، اعجاز بیانی در واقع از وجوه تحدّی به شمار می‌آید که نسبت به وجوه دیگر از
شهرت و پشتوانه مطالعاتی بیشتری برخوردار است.
جامعه عربی در آغاز ظهور
اسلام درحالی با قرآن رو به رو شد که در عرصه‌های گوناگون زندگی او زبان نقشی ویژه ایفا می‌کرد؛ جملات مسجَّع کاهنان و معلّقات هفت‌گانه شاعران بزرگ و رجزهای موزون جنگاوران دلیر و... همگی به زبان، نقشی محوری در زندگی عربها داده بود.
از سوی دیگر فرهنگ شفاهی آنان
برای نخستین بار با متنی منسجم و پیوسته مواجه می‌شد که سخنانی تازه و غیر متداول با ساختاری غریب و ناهماهنگ با ساختارهای بیانی مرسوم داشت.
سردرگمی مخالفان پیامبر در وارد ساختن اتهام به وی، با به کارگیری تعابیری متفاوت، مانند:
سحر،
جنون،
شاعری،
کهانت و نیز جریان
ولید بن مغیره در شان نزول
آیات ۱۱-۲۵
سوره مدثّر نشان این تفاوت ساختاری است، با این حال
ابداع متن قرآنی هرگز مانع مخالفتهای احتمالی و تلاش برای یافتن منشائی بشری برای آن از سوی مخالفان
نشده که بر شمردن آن در زمره اساطیر پیشینیان
یا
اتهام افترا و اتهام الگوبرداری از پاره‌ای دیانتها یا افراد دیگر
و... نمونه‌های مشخص آن است.
قرآن در
دفاع در برابر این اتهامات، افزون بر
تکذیب آنها، به طرح گفتمان
تحدّی می‌پردازد.
تحدّی شیوه‌ای مرسوم در میان عرب برای اثبات برتری خود بر
خصم در مجادلات و درگیریهای میان افراد و قبایل بوده است.
البته تحدّی قرآنی نیز مانع استمرار مخالفتهای موجود نشد و مخالفان افزون بر پافشاری بر اتهامات پیشین، به اظهار هماوردی با متن قرآنی پرداخته و ادعا کردند که آنان نیز توانایی آوردن مانند قرآن را دارند.
نضر بن حارث در این ماجرا نقشی کلیدی داشت و به طور هماهنگ از او به عنوان کسی یاد شده که قرآن را در زمره اساطیر پیشینیان بر شمرده
و ادعای توانایی آوردن مانند قرآن را کرده
و در مقام عمل نیز داستانهای ایران باستان را برای رویارویی با قرآن در برابر داستانهای
پیامبران بازگو می‌کرده است.
یهودیان نیز با قرآن مخالفت کردند، با این تفاوت که آنان به اتهام بر ساخته بودن آن با اشاره به تفاوتهای آن با وحی‌های پیشین دامن می‌زدند.
که این بار
خداوند با تاکید بر گفتمان تحدّی، به عنوان شیوه‌ای برای اثبات
حقانیت قرآن کریم ، به صراحت از یکسانی آن با
تورات از جهت هدایتگری سخن به میان آورده و وجود متنی هدایتگر از آن دو را
منکر می‌شود.
در واقع جریان تحدّی در هر دو دوره
مکه و
مدینه تا آنجا که ناظر به محتوای متن
مقدس است به
اسلوب و ساختار بیانی آن باز نمی‌گردد، با این حال در واپسین روزهای زندگی پیامبر و پس از او در جریان ردّه، شاهد ظهور هماوردی‌هایی با قرآن هستیم که بر پایه تصوری نزدیک به دیدگاه اعجاز بیانی از مفهوم تحدّی شکل گرفته بود
و جالب آنکه این معارضه‌ها همگی از سوی مردمانی دور از فضای فرهنگی عرب
حجاز ، با ویژگیهای متفاوت زبانی نسبت به آنها و ناآشنا به آموزه‌های
دین جدید ابراز می‌شد،
به هر روی شکل‌گیری تاریخی دیدگاه اعجاز بیانی به سالها پس از این دوره و بر خلاف
تصور نخستین نه در بستر دانشهای قرآنی که در ارتباط با مجادلات و منازعات کلامی بین فِرَق و
ادیان ، باز می‌گردد.
آموزه
حدوث و قدم قرآن از نخستین تاملات کلامی مسلمانان درباره متن مقدس قرآن است که بر طرح نظریه اعجاز قرآن، تاثیری تاریخی داشته است.
اعتقاد به مخلوق نبودن قرآن احتمالا تحت‌تاثیر آموزه تجسد در
مسیحیت با مقارنت میان «کلمة اللّه» و «کلام الهی» و بنابراین تصور که هر پدیده آسمانی و برآمده از
لوح محفوظ الزاماً قدیم و نامخلوق نیز هست، از میانه دوم
قرن اول در میان برخی
صحابه و
تابعان مطرح شد
و از آغاز قرن دوم به مسئله‌ای کلامی و جنجال برانگیز بدل گشت.
معتزلیان و پاره‌ای دیگر از اصحاب کلام در برابر این دیدگاه که از نظر آنان عقیده‌ای نامعقول و مخالف با
توحید شمرده می‌شد، دیدگاه حدوث و مخلوق بودن قرآن را مطرح کردند.
نظریه مزبور با نفی قدمت قرآن، اعتقاد به فوق بشری بودن آن را در معرض
تهدید قرار داده و به گونه‌ای، قرآن کریم را متنی تاریخی بسان دیگر متنها جلوه می‌داد. از سوی دیگر فضای آزاد حاکم بر قرن دوم که زمینه فعالیت گروههای مختلف دینی و فرقه‌ای را فراهم آورده بود، انبوهی از اعتراضات را از سوی فرقه‌های غیر
مسلمان در برابر متن قرآن پدید آورده بود که معتزلیان را به اندیشه طرح نظریه‌ای جهت
صیانت از قرآن کریم افکند و بدین ترتیب نظریه «صرفه» به عنوان نخستین نظریه اعجاز قرآن در اندیشه نظّام معتزلی (م. ۲۳۱ ق.) طرح شد.
نظریه صرفه در تناسب با آموزه
خلق قرآن ، ویژگی اعجازی و فوق بشری قرآن کریم را نه در درون آن که در عاملی بیرون از آن جست‌وجو می‌کرد، ازاین رو نظریه مزبور به سرعت در معرض واکنشهای انتقادی گروههای دیگر و حتی معتزلیان پسین قرار گرفت و آنان را به تلاش جهت یافتن معیاری درون متنی برای تاسیس جنبه اعجازی و فوق بشری قرآن وا داشت.
بدین ترتیب نظریه اعجاز بیانی بلافاصله پس از نظّام در اندیشه‌های شاگردش جاحظ معتزلی (م. ۲۵۵ ق.) پا به عرصه گذاشت و در مدتی کوتاه به نظریه‌ای غالب و پرطرفدار در میان گروههایی مختلف از
معتزلیان و
شیعه تا
اهل حدیث و
اشاعره در آمد و جالب آنکه حتی پیروان متاخر نظریه صرفه نیز غالباً در پی نوعی جمع میان آن و دیدگاه اعجاز بیانی برآمده و منتقدان اعجاز بیانی از سوی پیروان پروپاقرص صرفه در اقلیتی اندک، محدود شدند.
افزون بر تاثیر فراگیر گفتمان اعجاز در شاخه‌های گوناگون
فرهنگ و اندیشه اسلامی ، دیدگاه
اعجاز بیانی نیز در حدّ خود بازتابهایی قابل توجه در حوزه‌های مختلف برجای گذارده است.
احتمالا نخستین آنها اعطای برتری تقدس‌آمیز به زبان عربی و گاه نژاد عرب در قالبی اسطوره‌ای بوده است.
گذشته از آن، مهم‌ترین تاثیرات به حوزه دانشهای عربی اختصاص دارد، گرچه بر خلاف تصور اولیه، تاسیس و گسترش این دانشها در بسیاری موارد بیش و پیش از آنکه به مسئله
اعجاز مربوط باشد
به تلاش
قرآن پژوهان برای شناخت زبان
قرآن کریم و نظریه‌پردازی علمی جهت گشودن دریچه‌های جدیدی در فهم روشمند از سخن خداوند ارتباط داشته است، همان گونه که دوره تاسیس مطالعات بیانی قرآن به پیش از دوره تاسیس دیدگاه اعجاز بیانی باز می‌گردد و چه بسا طرح این دیدگاه موجب درگیری و
انحراف این مطالعات به سمت و سوی مجادلات کلامی و ایجاد وقفه در آن بوده است، با این حال مسئله اعجاز موجب طرح مسائل ویژه و گاه ایجاد رویکردی خاص در دانشهای ادبی و گاه در حد ایجاد انگیزه برای پژوهش و تالیف در آنها شده است.
درگیری لفظ و معنا، نزاع بر سر
تطبیق صناعتهای بدیع از جمله سجع بر
قرآن و تلاش جهت تاسیس اصطلاح فاصله به جای آن، اعطای نقش به
مهارت تخیل زبانی تحت عنوان
ذوق در صناعتهای ادبی و نیز احتمالا تلاش برای فهم نقش دستوری و بلاغی حروفِ موسوم به زاید در زبان عربی از نمونه‌های شاخص این تاثیرات است، افزون بر آن گسترش دانش نقد ادبی در حوزه زبان عربی با دو رویکرد زیبایی شناسی صناعتهای ادبی و روانشناسی متکلم و مخاطبان متن از دیدگاه اعجاز بیانی تاثیر قابل توجهی یافته است.
گرایش
کلام اسلامی به مطالعات میان رشته‌ای و پیدایش انبوهی از مجادلات ادبی در درون دانش کلام از بازتابهای قابل توجه اعجاز بیانی به شمار می‌رود که در آن روی سکه نیز صبغه‌ای کلامی به دانشهای ادبی بخشیده، گاه آنها را از سیر طبیعی زبان خارج ساخته است. در دانش اصول و به ویژه در مبحث الفاظ به موضوعاتی از قبیل
نزاع ترادف و درج عنوان تحدّی در مجموعه معانی امر
برمی خوریم که با اثرپذیری از دیدگاه اعجاز بیانی پدید آمده است.
در دانش
فقه نیز اعجاز بیانی در نقش مستند برخی فتاوا، مانند عدم جواز خواندن ترجمه قرآن در
نماز اثرگذار بوده است.
در دانش
رسم الخط قرآنی ، پرهیز از هر گونه تغییر در نگارش قرآن هرچند به اصلاح برخی غلطهای نوشتاری بینجامد و در حوزه قرائات نیز ممانعت از گسترش دیدگاه
اصحاب قیاس و اختیار احتمالا بی تاثر از رویکرد اعجاز بیانی نبوده است.
الاتقان فی علوم القرآن؛ اسباب النزول، واحدی؛ الاسلام بین الرسالة و التاریخ؛ الاسلوب فی الاعجاز البلاغی للقرآن الکریم؛ اصول الدین؛ اعجاز القرآن، باقلانی؛ اعجاز القرآن بین المعتزله و الاشاعره؛ اعجاز القرآن و البلاغة النبویه، رافعی؛ اعلام النبوه؛ الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد؛ اوائل المقالات؛ بدیع القرآن؛ البرهان فی علوم القرآن؛ البرهان الکاشف عن اعجاز القرآن؛ بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب؛ البیان فی اعجاز القرآن؛ البیان القرآنی عند الجاحظ؛ البیان و التبیین؛ تاریخ الادب العربی؛ تاویل مشکل القرآن؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التبیان فی علم المعانی و البدیع و البیان؛ تحریرالتحبیر فی صناعة الشعر و بیان اعجاز القرآن؛ تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیرالمنار؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ دلائل الاعجاز فی علم المعانی؛ رسائل الجاحظ؛ رسائل الشریف المرتضی؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ الشفاء بتعریف حقوق المصطفی؛ الصرفة و الانباء بالغیب؛ الصناعتین الکتابة والشعر؛ الطراز لاسرار البلاغة و علوم حقائق الاعجاز؛ العدة فی الاصول الفقه؛ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل؛ فلسفه علم کلام؛ کتاب الحیوان؛ کتاب الفهرست؛ کشف المراد شرح تجرید الاعتقاد؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ المسائل العکبریه؛ مجاز القرآن؛ معانی القرآن، فراء؛ المغنی فی اعجاز القرآن؛ مفتاح العلوم؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام؛ مقالات اسلامیین و اختلاف المصلین؛ مقدمه ابن خلدون؛ منتهی المطلب؛ المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ النکت و العیون، ماوردی؛ نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور، بقاعی؛ نفحات الاعجاز فی رد الکتاب المسمی حسن الایجاز؛ نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته شده از مقاله «اعجاز بیان در قرآن».
