افتخارنامه حیدری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حمله‌های حیدری منظومه‌هایی هستند که درباره زندگانی پیامبر(ص) و مخصوصا نبردهای حضرت علی(ع) سروده شده است.
افتخارنامه حیدری افتخارالعلماء صهبای آشتیانی یکی از مشهورترین حمله‌های حیدری است.

---

این اثر با این‌که از نظر عنوان با حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی مشابهت کامل ندارد، از حیث موضوع با آن دو یک‌‌سان است.

---

سراینده منظومه، میرزا مصطفی افتخارالعلماء معروف به صهبای آشتیانی فرزند میرزا محمدحسن آشتیانی، مجتهد مشهور تهران در عهد ناصری، است.
صهبا در ۱۳۲۷، در وقایع مشروطه در حرم شاه عبدالعظیم به قتل رسید.

---

در ستایش‌نامه منظومی که مجدالادباء، متخلص به ثریا، در آغاز منظومه آورده است، از وی به عمدة‌العلماء و از پدر وی با ستایش فراوان یاد کرده است.

---

آنچه در انتهای جلد اول کتابآمده، از آنِ صهبا نیست بلکه سروده‌های کاتب کتاب متخلص به صباست.

---

با اینکه صهبای آشتیانی منظومه خود را به سفارش کسی نسروده، اما در مقدمه کتاب اشعاری در ستایش ناصرالدین‌ شاه، ولیعهد او مظفرالدین‌ میرزا و صدراعظم علی‌اصغر خان امین‌السلطان آورده و حتی امین‌السلطان را همچون سلطان محمود غزنوی مشوق خود دانسته استو این در حالی است که در چندین جای کتاب از روزگار خود شکایت‌ها دارد.

---

عنوان منظومه (افتخارنامه حیدری) در نخستین چاپ آن، به سال ۱۳۱۰، در دوره ناصرالدین‌ شاه، دیده می‌شود.
سراینده منظومه نیز از آن به نامه افتخار یاد کرده است.

---

موضوع افتخارنامه حیدری نبردهای حضرت علی علیه‌السلام است که در دو بخش به شرح آنها پرداخته است:

۷.۱ - اوضاع علی در زمان پیامبر

بخش اول، نبردهای آن حضرت در زمان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه وآله‌وسلم که با تولد آن حضرت شروع می‌شود و با جانشینی وی به‌ جای پیامبر پایان می‌یابد.

۷.۲ - اوضاع علی بعد از پیامبر

بخش دوم، با گفتگوی اهل مدینه در تعیین امام شروع می‌گردد و با شرح ماجرای کشته شدن سپاه خوارج در جنگ نهروان خاتمه می‌یابد.
ظاهرا به همین سبب بوده است که آن را دنباله منظومه باذل مشهدی دانسته و از آن به عنوان جلد دوم حمله حیدری یاد کرده‌اند.

---

مأخذی برای افتخارنامه حیدری ذکر نشده اما به نظر می‌رسد مطالب ناسخ‌ التواریخ لسان‌الملک سپهر (متوفی ۱۲۹۸)، که در روزگار ناصرالدین‌ شاه شهرت داشته، مأخذ اصلی صهبای آشتیانی در شرح نبردهای حضرت علی باشد.

---

سراینده افتخارنامه تعداد ابیات آن را هجده هزار بیت ذکر کرده، در حالی که مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، تعداد ابیات آن را بیست‌ هزار بیت دانسته است.
ظاهرا مجدالادباء خواسته است میان بیست سالگی شاعر و بیست‌ هزار بیت تناسبی شاعرانه برقرار کند، اما افتخارنامه حیدری شامل هفده‌ هزار بیت است.

---

صهبای آشتیانی بنابر اشاره خود، در بیست سالگی سرودن افتخارنامه حیدری را شروع کرده و آن را در شش ماه، در سال ۱۳۰۴ به پایان برده است. مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، مادّه تاریخ «انجام این نامه نامدار» را «زهی افتخار» (۱۳۰۴) ذکر کرده است.
با توجه به تعداد زیاد ابیات منظومه و اظهار تردید مجدالادباء در ذکر عبارت «شش ماه یا پنج»، به نظر می‌رسد گفتن این مدت کوتاه، نوعی اظهار قدرت در برابر باذل مشهدی و راجی کرمانی باشد که منظومه‌های خود را در طول چهل یا پنجاه سال سروده‌اند.

۱۰.۱ - تأثر شاعر از شاهنامه فردوسی

افتخارنامه حیدری نیز همچون اسلاف خود (حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی) به تأثر از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب سروده شده و حتی شاعر در آغاز منظومه، از فردوسی استمداد جسته است.

---

زبان منظومه نیز حماسی است و شاعر کوشش کرده است در حوزه واژگان و ترکیبات از نحوه بیان فردوسی پیروی کند.
از این‌رو مثلا از الف اطلاق که از بازمانده‌های سبک خراسانی است، در کلماتی چون خنجرا و اندرا یا پیکرا و لشکرااستفاده کرده است.

---

در توصیف قهرمانان مذهبی نیز، وی از توصیف‌های حماسی شاهنامه تبعیت کرده است، اما لحن او نشان می‌دهد که جنبه دینی قهرمانان منظومه مذهبی خود را همواره در نظر داشته است.

---

صهبای آشتیانی نیز براساس آنچه در حمله‌های حیدری پیش از او مرسوم بوده، برای رفع یک‌نواختی حوادث، در چندین جای منظومه خود ساقی‌نامه‌هایی آورده و دلیل آوردن آنها را «تفریح دماغ و آرایش کتاب» ذکر کرده است.

---

در مجموع، چند ویژگی افتخارنامه حیدری را از حمله‌های حیدری متمایز می‌سازد.

۱۴.۱ - استواری اشعار تا پایان

نخست آنکه، زبان شعر او برخلاف آنها به سستی نگراییده بلکه استوار و دارای فخامت حماسی است و حتی در برخی موارد، یادآور زبان شعرِ خداوندنامه فتحعلی‌خان صبا (متوفی ۱۲۳۸) است.
هرچند آثار دیگری از صهبا در دست نیست، اما توانایی او در سرودن این منظومه نشان می‌دهد که وی شاعر متبحری بوده است.

۱۴.۲ - شکواییه‌ها

دوم شکواییه‌های اوست. زمینه‌های اجتماعی شکواییه‌های او، که در جای‌جای منظومه دیده می‌شود و در آنها از ابنای روزگار شکوه شده،معلوم نیست، اما او در نهایت از ابنای روزگار به شاه پناه برده و از او استمداد جستهیا به امین‌السلطان امید بسته است.

---

افتخارنامه حیدری را در ۱۳۱۰ کاتبی با تخلص «صبا»، در دو جلد به هم پیوسته کتابت کرده و اشعاری در ستایش ناصرالدین‌ شاه، علی‌اصغرخان امین‌السلطان، صهبا و پدرش آورده است.
مقدمه‌ای منظوم از حیدرعلی مجدالادباء در آغاز کتاب قرار گرفته که در آن به ستایش خداوند، منقبت پیامبر، ستایش امیر مؤمنان، نعت صاحب‌ الزمان، مدح میرزا محمدحسن شیرازی مرجع بزرگ شیعه که حکم او در واقعه تنباکو و لغو آن مشهور است، و میرزا محمدحسن آشتیانی و توصیف دانشمندیِ صهبای آشتیانی پرداخته است. کتاب افتخارنامه حیدری در همان سال کتابت (۱۳۱۰) به چاپ سنگی رسید و چاپ حروفی آن، برخلاف نوشته گلچین معانی، با همان عنوان که در چاپ سنگی آمده است، به سعی و اهتمام محمدحسن علمی، بدون تاریخ بعدا انتشار یافت.

---

• آقابزرگ طهرانی.
• هرمان اته،تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی صادق رضازاده شفق، تهران ۱۳۵۶ش.
• مهدی بامداد، شرح‌ حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش.
• محمد دانشور، تاریخچه محله و مسجد خواجه خضر کرمان، کرمان ۱۳۷۵ش.
• دایرة‌ المعارف فارسی، به سرپرستی غلام‌حسین مصاحب، تهران ۱۳۴۵ـ۱۳۷۴ش.
• احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌ الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ش.
• بمانعلی راجی کرمانی، حمله حیدری، چاپ یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان ۱۳۸۳ش.
• بمانعلی راجی کرمانی، گزیده حمله حیدری: بزرگترین حماسه مذهبی، تحقیق و گزینش حسین بهزادی اندوه‌جردی، تهران ۱۳۷۰ش.
• بمانعلی راجی کرمانی، نوبت‌زن کوی ساقی، چاپ رضا اشرف‌‌زاده، (مشهد ۱۳۷۷ش).
• محمدعلی‌بن عبدالوهاب شهلای یزدی، تذکره شبستان، چاپ اکبر قلم‌سیاه، تهران ۱۳۷۹ش.
• محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، در خلاصه مقالات همایش بزرگداشت ملابمانعلی راجی کرمانی: (۲۳ـ۲۲ مهرماه ۱۳۷۷، کرمان)، به کوشش وحید پورنادری، کرمان ?(۱۳۷۷ش).
• ذبيح‌ الله صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران ۱۳۶۳ش.
• مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی.
• محمد قزوینی، یادداشت‌های قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ش.
• احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتاب‌خانه آستان قدس رضوی، ج۷، بخش۱، مشهد ۱۳۴۶ش.
• محمدعلی مدرس ‌تبریزی، ریحانة‌ الادب، تهران ۱۳۶۹ش.
• خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
• محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، به کوشش حسین مسرت، (تهران) ۱۳۷۱ش.
• رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌ الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش.

---