المقنع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب (المقنع) تالیف
شیخ صدوق یا
ابن بابویه (م ۳۸۱ ق)، از مصادر اصلی
فقه و از معتبرترین
کتب فقهی شیعه است.
این کتاب پس از کتاب «
من لا یحضره الفقیه» از مشهورترین آثار علمی بجای مانده از شیخ صدوق می‌باشد.
این کتاب از زمان نگارش، مورد توجه فقهای عظام واقع شده و از آنجایی که عبارت‌های آن بر گرفته از متن احادیث معتبر است، در بسیاری از کتب فقهی معتبر به آن استناد و از آن نقل قول شده است.
کتاب مشتمل بر یک دوره فقه
منصوص از
طهارت تا
دیات است که در ضمن ابواب متعدد ارائه شده است. المقنع در حالی که مجموعه‌ای از دقیق‌ترین و عمیق‌ترین نظریات فقهی است، دارای متنی روان و بدون پیچیدگی در عبارت است بطوری که خواننده در استفاده از آن هیچ گونه مشکلی ندارد.
مؤلف درباره علت نام گذاری کتاب به المقنع می‌نویسد: «پس از نگارش کتاب به این دلیل که مباحث مذکور در آن خواننده را بی نیاز می‌کند نام آن را المقنع (بی نیاز کننده) نامیدم.»
کتاب المقنع در واقع
رساله عملیه و مجموعه
فتاوای شیخ صدوق است که بر اساس متن احادیث نوشته شده و آن طور که مؤلف بعد از خطبه کتاب تصریح کرده است با اعتماد به وجود این احادیث در کتاب‌های حدیث،
اسانید روایات مذکور در کتاب را اختصارا حذف نموده است.
علامه
بحرالعلوم در کتاب رجالش روایات بدون سند در کتب شیخ صدوق را به منزله
مراسیل ابن ابی عمیر - که نیازی به تنصیص بر تزکیه ندارند- دانسته است.
.
این اثر شامل یک دوره فقه منصوص مطرح شده که موضوعات آن عبارت است از: ابواب
طهارت،
صلاة،
زکاة،
خمس،
صوم،
حج،
ثواب الاعمال،
نکاح،
طلاق و اقسام آن،
مکاسب و
تجارات،
ربا،
دین،
کفالات،
لقطه،
مزارعه،
اجاره شراء اراضی
اهل ذمه،
قضاء،
شفعه،
ایمان و
نذور و
کفارات ،
صید و
ذبائح،
حدود،
عتق و
تدبیر و
مکاتبه،
وصایا،
مواریث، داخل شدن در کارهای حکومتی و نوادر.
از آنجایی که در قرن‌های سوم و چهارم هنوز تفریعات متعدد فقهی وجود نداشته است، در این کتاب گاهی مباحثی همچون
جعاله،
مضاربه و سایر انواع معاملات و هم چنین فروعات مختلف در ابواب مختلف مطرح نشده است.
از طرفی نظم و ترتیب در ابواب مختلف فقهی نظیر
شرایع الاسلام و
قواعد الاحکام وجود ندارد بطوری که گاهی بعضی از ابواب نظیر
قضاء یا حدود در کنار ابواب
تجارت دیده می‌شود و همین طور مباحث اخلاقی مثل باب ثواب الاعمال و ادعیه متعدد از مباحث و فروعات فقهی مجزا نشده‌اند.
از تاریخ تالیف کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به عبارت «قال والدی رحمه الله» که در قسمت‌های مختلف کتاب دیده می‌شود که نشان از وفات پدر بزرگوار ایشان علی بن حسین بن بابویه (م ۳۲۹ ق) دارد، این کتاب پس از سال ۳۲۹ ق تالیف شده است و به دلیل توجه زیاد بزرگان از فقها به این کتاب احتمالا در اواخر عمر شریفش تالیف شده است.
از ویژگی‌های کتاب تلفیق مباحثی است که در فقه متداول امروز ما از یکدیگر متمایز نشده‌اند، به عنوان نمونه مؤلف احکام
مبطلات وضوء و
غسل و مستحبات آنها را و
احکام تخلی و انواع
نجاست ها را با هم ذکر نموده و از یکدیگر جدا ننموده است و گاهی نیز بعضی از آنان را در داخل مسائل قسمت دیگری بیان نموده است.
از دیگر ویژگی‌های کتاب
احتیاط وی در بیان متن روایات است که حتی توضیحات مختصر را نیز با عباراتی مانند: «قال المصنف» مشخص می‌کند؛ به عنوان مثال در کتاب حج پس از نقل روایت امام محمد باقر علیه‌السّلام در توضیح روایت این گونه می‌نویسد: «قال المصنف هذا الکتاب معناه ان السنة لا تقاس.»
.
از دیگر ویژگی‌های کتاب نقل قول‌های متعدد مؤلف از پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه رحمة‌الله‌علیه می‌باشد که از جمله در صفحات ۴۳، ۱۵۱، ۱۱۲، با عبارت‌های «قال فی رسالته الی» یا «قال فی وصیته علی»، این نظریات را مطرح می‌نماید.
توجه مؤلف به مباحث اخلاقی باعث شده که وی بعد از باب
نکاح و قبل از باب حج، بحثی را به عنوان ثواب الاعمال مطرح سازد که در آن به ذکر مستحباتی همچون انواع ذکرها، صله رحم، ادخال سرور در قلب مؤمن و اخلاق حسنه بپردازد. (صفحه ۲۹۳).
کتاب اولین بار در سال ۱۲۷۶ ق در ضمن کتاب
جوامع الفقهیة چاپ شده است. پس از آن در کنار کتاب
الهدایة در ایران در سال ۱۳۷۷ ق و در بیروت در سال ۱۴۱۴ چاپ شده است.
.
نسخه موجود در برنامه در سال ۱۴۱۵ ق توسط یک گروه تحقیقی در
مؤسسه امام هادی علیه‌السّلام منتشر شد و از نظر تحقیق و تصحیح و حواشی آن دارای مزایای با ارزش و مفیدی است که عبارتند از:
۱- تصحیح متن کتاب در کنار استخراج منابع و مآخذ معتبر در نقل اقوال و نظریات.
۲- مقابله نسخ خطی (ا، ب، ج، د) و تلفیق بین این ۴ نسخه معتبر.
۳- مقابله نسخ خطی با کتب فقهی معتبر مثل الذکری، مسالک الافهام، بحار الانوار، وسائل الشیعة و مستدرک الوسائل.
۴- تعلیقه و حواشی برای بعضی از عبارت‌های مبهم با استفاده از اقوال بزرگان از فقهاء.
۵- اشاره به موارد اختلاف اقوال مصنف با کتاب‌های دیگرش.
۶- اشاره به موارد اختلاف نظریات وی با احکام مشهور و اختلافات لفظی.
۷- شرح الفاظ دشوار با استفاده از کتب لغت.
۸- بیان ترجمه و زندگی نامه مختصر بعضی از بزرگان و مکان‌های مهم.
۹- استخراج آیات قرآن کریم و بیان مطالبی که در قسمت‌های مختلف کتاب ذکر شده است.
۱- الذریعة، ۲۲/ ۱۲۳
۲- روضات الجنات، ۶/ ۱۳۷
۳- ریاض العلماء، ۵/ ۱۲۱
۴- ریحانة الادب، ۳/ ۴۳۹
۵- مفاخر الاسلام، ۳/ ۱۶۶ تا ۱۸۶
۶- اعیان الشیعة، ۱۰/ ۲۴
۷- معالم العلماء، ۱۱۱
۸- الکنی و الالقاب، ۱/ ۲۲۱
۹- مستدرک الوسائل، ۱۹/ ۱۸۹، ۱۹۱
۱۰- بحار الانوار، ۱/ ۲۶
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
