• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ام کلثوم و حضور در کربلا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ام کلثوم یکی از دختران امام علی (علیه‌السلام) و حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بود؛ البته ظاهراً دو فرزند به این نام در میان دختران امام بود که به معروف‌ترین آن‌ها (ام کلثوم کبری) می‌گفتند. با آن‌که ایشان در زمان حیات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) متولد شد، اما در مورد سال تولد ایشان، تاریخ دقیقی در دسترس نیست.
می‌گویند ام کلثوم با خلیفه دوم ازدواج کرد و از او صاحب فرزند شد. وی بعد از مرگ همسر اولش، مجدداً به ترتیب با دو پسرعمویش عون بن جعفر و محمد بن جعفر وصلت کرده؛ اما از هیچ‌یک از آن دو، فرزندی به دنیا نیاورد.
بنا بر نقل منابع روایی و تاریخی، ‌ام کلثوم (سلام‌الله‌علیها) در واقعه کربلا حضور داشت و امام حسین (علیه‌السلام) چندین مرتبه، با الفاظی نظیر «یا اختاه یا‌ ام کلثوم»، وی را مخاطب قرار داد. در دوران اسارت اهل بیت (علیهم‌السلام) نیز، گزارش‌هایی از حضور و خطابه‌های ایشان وجود دارد.


‌ام کلثوم دختر امام علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) و نوه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بود. با آن‌که تاریخ دقیقی از سال تولد ایشان وجود ندارد، اما قطعاً در زمان حیات پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) متولد شده است.
[۱] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۴، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    

براساس نقل‌های مختلف به ایشان، زینب کوچک (زینب الصغری)
[۲] شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۳۵۴، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
و‌ ام کلثوم بزرگ‌تر (ام کلثوم الکبری) نیز گفته می‌شد.
[۳] مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب (علیه‌السلام)، ج۳، ص۳۰۴، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
و خواهر دیگری (از طرف پدر) به نام ‌ام کلثوم کوچک (ام کلثوم الصغری) نیز داشت.
[۴] اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۶۸، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.    


ام کلثوم به ترتیب با خلیفه دوم، عون بن جعفر بن ابی‌طالب و محمد بن جعفر ازدواج کرد.

۲.۱ - ازدواج با عمر

موضوع ازدواج ایشان با خلیفه دوم، از دیرباز، محل بحث و اختلاف نظر بود. شاید دیگر فرازهای زندگی ایشان به دلیل برجسته شدن همین موضوع، تحت الشعاع قرار گرفته و در تاریخ بدان پرداخته نشده است. در همین راستا، حتی با پذیرش اصل چنین ازدواجی، در نارضایتی قلبی حضرت علی (علیه‌السلام) از این ازدواج تردید چندانی وجود ندارد.

۲.۱.۱ - فرزندان

به هر حال براساس برخی نقل‌ها، حاصل ازدواج ‌ام کلثوم با عمر بن خطاب، یک پسر به نام زید
[۵] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۱، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
و یک دختر به نام رقیه
[۶] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۶، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
بود.

۲.۲ - ازدواج با عون و محمد

هم‌چنین در تاریخ نقل شده است‌ که ام کلثوم بعد از درگذشت همسر اولش، به ترتیب با پسرعموهایش «عون بن جعفر بن ابی‌طالب» و «محمد بن جعفر» ازدواج کرد؛
[۷] ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۸۷ ۳۸۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.    
[۸] مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ج۵، ص۳۷۰، تحقیق، نمیسی، محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
اما از هیچ‌یک از آن دو، فرزندی به دنیا نیاورد.
[۹] ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.    


برخی منابع شیعه و اهل سنت، شرح حال مختصری از این نوه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) ارائه داده‌اند. ایشان با توجه به ظرفیت‌های جامعه آن روز تا می‌توانست از پدرش حمایت کرد؛ به عنوان نمونه «هنگامی که امام علی (علیه‌السلام) با سپاهیانش در منطقه ذیقار اردو زده بودند، عایشه نامه‌ای به حفصه نوشت مبنی بر این‌که علی (علیه‌السلام) از سپاهیان ما ترسیده و چه پیش‌روی کند و چه عقب‌نشینی، شکست او حتمی است! حفصه از این نوید شادمان شده، به کنیزکانش فرمان داد تا ترانه‌ای در مورد این وضعیت نامطلوب سپاهیان علی (علیه‌السلام) بخوانند ... دختران طلقا (اهالی کافر مکه که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) پس از فتح مکه آن‌ها را آزاد کرد و به این جهت «طلقاء» خوانده شدند.) نیز برای شنیدن این ترانه پیش حفصه آمدند! چون این خبر به ‌ام کلثوم رسید، حجاب بر سر کرده، همراه برخی بانوان به صورت ناشناس وارد مجلس آنان شد و سپس بعد از مدتی چهره‌اش را در حضور آنان نمایان کرد؛ زمانی که حفصه، ‌ام کلثوم را شناخت؛ خجالت کشیده و گفت: «انا لله و انا الیه راجعون»! ‌ام کلثوم به او گفت: اگر امروز برای آزار پدرم هم دست می‌شوید؛ قبل از این نیز علیه برادرش پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، چنین کردید و خداوند علیه شما آیه‌ای را نازل کرد». اشاره به آیه ۴ سوره تحریم: «... وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ»؛
[۱۰] تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
«... اگر بر ضد او دست به دست هم دهید، [کاری از پیش نخواهید برد؛] زیرا خداوند یاور اوست و هم‌چنین جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان اویند».
[۱۱] ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج‌البلاغة، ج۴، ص۶۶، محقق، ابراهیم، محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    

در منابع تاریخی معتبر، گفت وگوی تند دیگری نیز میان‌ ام‌ کلثوم و حفصه نقل شده است.
[۱۲] ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق، شیری، علی، ج۲، ص۴۶۴، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.    


در مورد حضور ‌ام‌کلثوم در کربلا باید گفت که براساس برخی نقل‌ها به حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) دختر بزرگ‌تر امام علی (علیه‌السلام) نیز ‌ام کلثوم گفته می‌شد.
[۱۳] ابن ابی‌طاهر، احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، ص۳۷، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بی‌تا.    
[۱۴] ابن ابی‌طاهر، احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، ص۳۷، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
لذا در برخی نقل‌های تاریخی که تعبیر ‌ام کلثوم وجود دارد، شاید مقصود، حضرت زینب باشد.
اما به هر حال، ‌ام کلثوم دختر دوم امام علی (علیه‌السلام) نیز در کربلا حضور داشت. بنا بر نقل منابع روایی، امام حسین (علیه‌السلام) چندین مرتبه این خواهر خود را صدا زده است: «یا اختاه یا ‌ام کلثوم و انت یا زینب»،
[۱۵] سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۵۰، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.    
«یا زینب، یا‌ام کلثوم».
[۱۶] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۴۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    


به علاوه، پس از اسارت اهل بیت (علیهم‌السلام)، خطبه‌هایی از ایشان نقل شده است:

۵.۱ - نقل اول

«آن روز ‌ام کلثوم دختر علی (علیه‌السلام) از پس پرده نازکی در حالی که با صدای بلند گریه می‌کرد، خطبه‌ای خواند و گفت: ‌ای مردم کوفه! رسوایی بر شما. چرا حسین را تنها گذاشته و او را کشتید؟ چرا اموالش را به تاراج برده و از آن خود دانستید؟ چرا زنان حرمش را اسیر نمودید و آزارشان دادید؟ مرگ و نابودی بر شما باد! وای بر شما! آیا می‌دانید چه بلایی دامن‌گیرتان شد؟ و چه بار گناهی بر پشت کشیدید؟ و چه خون‌هایی ریختید؟ و با چه بزرگواری روبه‌رو شدید؟ و از چه کودکانی لباس ربودید؟ و چه اموالی به تاراج بردید؟ بهترین مردان بعد از رسول خدا را کشتید و دل‌سوزی از کانون دل شما رخت بر بست، هان! که حزب خداوند پیروز است و حزب شیطان زیان‌کار»، سپس اشعاری را ذکر کردند.
[۱۷] سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۹۱، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.    


۵.۲ - نقل دوم

هم‌چنین نقل شده است که در همان کوفه، برخی مردم نان و خرما در میان بچه‌ها تقسیم کردند. حضرت‌ ام کلثوم (سلام‌الله‌علیها)، آمدند و از بچه‌ها نان و خرما را گرفتند؛ بر زمین ریختند و خطاب به کوفیان گفتند: ‌ای کوفیان! [ما خاندان پیامبر هستیم و] صدقه بر ما حرام است.
[۱۸] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۱۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    


۵.۳ - نقل سوم

نقل‌هایی نیز بر حضور حضرت ‌ام کلثوم در میان اسرایی که پیش یزید برده شده‌اند، وجود دارد.
[۱۹] زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۵، ص۱۳۰، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.    


برای وفات حضرت ‌ام کلثوم (سلام‌الله‌علیها) نیز مانند تولدشان، تاریخ مشخصی وجود ندارد.

۶.۱ - دیدگاه اول

با این حال برخی منابع ذکر کرده‌اند که او با تنها پسر خود که از خلیفه دوم داشت، در یک روز از دنیا رفتند، و عبدالله بن عمر نیز بر ایشان نماز خواند.
[۲۰] ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۶، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    


۶.۲ - دیدگاه دوم

برخی نیز سعید بن عاص، والی مدینه را شخصی می‌دانند که بر آن دو نماز خوانده است.
[۲۱] عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۴۶۶.    


۱. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۴، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۲. ↑ شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۳۵۴، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.    
۳. ↑ مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب (علیه‌السلام)، ج۳، ص۳۰۴، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.    
۴. ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۶۸، محقق، مصحح، رسولی محلاتی، هاشم، تبریز، نشر بنی‌هاشمی، چاپ اول، ۱۳۸۱ق.    
۵. ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۱، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.    
۶. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۶، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۷. ↑ ابن اثیر جزری، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج۶، ص۳۸۷ ۳۸۸، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.    
۸. ↑ مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ج۵، ص۳۷۰، تحقیق، نمیسی، محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.    
۹. ↑ ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۳۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.    
۱۰. ↑ تحریم/سوره۶۶، آیه۴.    
۱۱. ↑ ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج‌البلاغة، ج۴، ص۶۶، محقق، ابراهیم، محمد ابوالفضل، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.    
۱۲. ↑ ابن‌اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، تحقیق، شیری، علی، ج۲، ص۴۶۴، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.    
۱۳. ↑ ابن ابی‌طاهر، احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، ص۳۷، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بی‌تا.    
۱۴. ↑ ابن ابی‌طاهر، احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، ص۳۷، قم، الشریف الرضی، چاپ اول، بی‌تا.
۱۵. ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۵۰، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.    
۱۶. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۴۷، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۷. ↑ سید بن طاووس، علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۹۱، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۴۸ش.    
۱۸. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۱۴، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.    
۱۹. ↑ زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۵، ص۱۳۰، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.    
۲۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۴، ص۱۹۵۶، تحقیق، بجاوی، علی محمد، بیروت، دارالجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.    
۲۱. ↑ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۴۶۶.    


پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «ام کلثوم و حضور در کربلا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۱۷.    



جعبه ابزار