ایام العرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَیّام‌ُ الْعَرَب، عنوانی است که بر جنگ‌ها و کشمکش‌های قبیله‌ای یا قومی عرب پیش از
اسلام و صدر اسلام
اطلاق می‌شد.
روایات ایام العرب که از دیرباز تا اوایل عصر اسلامی سینه به سینه نقل می‌شد، مهم‌ترین منبع تحقیق درباره
حیات مادی و معنوی عرب جاهلی، از شیوه
زندگی و
جنگ و
صلح گرفته تا افکار و عقاید، روابط اجتماعی و مسائل
استقرار و کوچ‌نشینی به شمار می‌رود. عرب پیش از اسلام افزون بر اینکه پیرو هیچ نظام و آیین و قانون مدون و معینی نبود و به اقتضای شرایط دشوار زندگی در
عربستان شمالی، معیشت خود را غالباً از راه تهاجم و
غارت تأمین می‌کرد، بسیاری از علایق و روابط و عصبیت‌های قومی و شخصی نیز در آن روزگار می‌توانست موجب کین‌ورزی‌ها و شعله‌ور شدن
آتش جنگ گردد.
عرب این حوادث جنگی را که غالباً به
سرعت خاتمه می‌یافت و تنها یک «
روز » به درازا می‌کشید، «یوم» می‌خواند.
لغت‌شناسان به پیروی از این اطلاق و به
استناد اشعار جاهلی یوم را به معنی «واقعه» نیز آورده‌اند و گویا چنین اطلاقی در
ادبیات اقوام
سامی نیز
سابقه داشته است.
در شمار این ایام نیز
اختلاف هست و آن‌را از ۷۵۰ تا ۷۰۰، «یوم» شمرده‌اند که البته اخبار همه آن‌ها باقی نمانده، و گفته‌اند آنچه موجود است، اخباری درباره آن دسته از ایام است که از حدود ۱۵۰ سال پیش از اسلام اتفاق افتاده است.
این جنگ‌ها که میان تیره‌ها و طوایف مختلف
عرب عدنانی (مانند
یوم فجار )، یا عدنانیان با قحطانیان (مثلاً
یوم خزازی ،
یوم بعاث ،
یوم البیضاء )، یا عرب با غیرعرب (مانند
یوم ذی قار ، میان
ایرانیان و عرب‌ها) رخ می‌داد،
از لحاظ شدت،
وسعت و
اهمیت متفاوت بود، اما همه جا خصایصی شبیه به هم داشت و
روح فخر و
انتقام را در کالبد قبیله برمی‌انگیخت.
آن‌گاه که جنگجویان
تیغ در میان می‌آوردند، شاعران به گاه
نبرد در پس‌ِ پشت‌ِ ایشان حماسه‌ها می‌سرودند و دلیران را به
قتل و غارت فرا می‌خواندند؛ در حالی که این پیکارها خود از سویی برانگیزاننده احساس و شعور شاعرانه آنان نیز بود. بدین‌گونه، داستان آن «ایام» در
حافظه قبیله می‌ماند، به پیروزی‌ها تفاخر می‌کردند و به هنگام شکست، مترصد انتقام می‌ماندند و بدین‌سان، دلاوران عرب رمزی از حیات و بقای قبیله به شمار می‌آمدند.
وصف این ایام با دیدگاهی قومی و قبیله‌ای به
تدریج بخش عظیمی از ادبیات منسوب به
جاهلیت را به خود اختصاص داد، تا آن‌جا که باید گفت تقریباً در
شعر همه شاعران بلند آوازه عرب چون اعشی، عنتره، ابن حلّزه، عامر بن طفیل و خنساء و بسیاری دیگر انعکاس یافته است.
اما این روایات که به صورت شعر و
قصه نقل می‌شد، در عصر جاهلی از هیچ نظم و ترتیب تاریخی برخوردار نبود. چه، غالباً به نظم بود و بعدها در اوایل عصر اسلامی و رواج کتابت و تدوین روایات، به صورت
نثر نیز نگاشته، و گزارش شد.
جایگاه ایام در ذهن عرب چنان بود که در صدر اسلام مسلمانان و حتی
اصحاب پیامبر (ص) نه فقط در مجالس خود شعر و اخبار آن جنگ‌ها را باز می‌گفتند،
بلکه نخستین حوادث جنگی عصر اسلامی -
غزوات ، سرایا، جنگ‌های فتوح، پیکارهای داخلی - همچون
قادسیه ،
صفین و
یرموک را هم در زمره ایام العرب قرار دادند.
به همین سبب، برخی از نویسندگان معاصر، همه جنگ‌های عرب پیش از اسلام و صدر اسلام را با عنوان «ایام» آورده، و آن را به دو گروه: «ایام العرب فی الجاهلیه» و «ایام العرب فی الاسلام» تقسیم کرده‌اند.
توجه و عنایت عرب را به ایام در عصر کتابت و تدوین روایات از آن‌جا می‌توان دانست که برای اخذ یک روایت درباره آن‌ها رنج‌ها بر خود هموار می‌کردند، و بسیاری از راویان ایام در این دوره که خود از راویان
شعر و
ادب بودند، می‌کوشیدند آن اخبار را از پیران عرب و راویان قبیله‌ای و بدویان اعماق
بادیه که عصر جاهلی را نیز
درک کرده بودند، بگیرند.
بدین‌گونه، روایات بسیاری - منظوم و منثور - گرد آمد و نویسندگان و ادیبان و نسب‌شناسانی چون
ابوعبیده معمر بن مثنی ،
هشام کلبی ، مداینی، ابن حبیب و دیگران به نگارش آثاری مستقل درباره ایام العرب پرداختند.
و «ادب الایام » فصل مهمی از ادب عرب پس از اسلام را به خود اختصاص داد.
گذشته از اهمیت و نقش ایام در ادبیات جاهلی و اسلامی عرب، این حوادث و شیوه نگرش به آن در تاریخ اسلام و تاریخ‌نگاری اسلامی نیز نقش و تأثیری مهم داشت. پس از دوره اول فتوح بزرگ اسلامی که جنگجویان قبایل آرام گرفتند، عصبیت‌ها و رقابت‌های کهن قبیله‌ای که مدتی
خاموش مانده بود، باز در
عراق رخ نشان داد. به ویژه
بصره و
کوفه از اواسط
قرن اول به مراکز آشوب‌ها و نزاع‌های قبیله‌ای، در لباس گرایش‌های سیاسی، فرقه‌ای و مذهبی تبدیل گردید.
در این میان راویان نیز با هدف‌هایی گوناگون به
نقل و
ضبط اخبار جنگ‌های ردّه، فتوح و نزاع‌های داخلی و قبیله‌ای، و حتی
جعل این اخبار پرداختند تا نقش قبایل یا خاندان‌ها یا اشخاص خاصی را در این حوادث برجسته کرده، مآثر و افتخارات نوین برای آن‌ها بیافرینند. علاوه بر آنکه تألیف تک‌نگاری‌هایی درباره قبایل عرب - مانند آثار هشام کلبی و هیثم بن عدی
و جز آن‌ها ظاهراً نتیجه همین اهداف بوده، جلوه‌گاه برجسته این نگرش را در آثار اخباریان نخستین - مکتب عراق - می‌توان باز یافت که در حقیقت استمرار دیدگاه قبیله‌ای پیش از اسلام نسبت به حوادث، یا ادامه روایات ایام و انساب عرب توسط راویان شعر و اخبار و شیوخ قبایل بود و مستقیماً به ایام العرب متصل می‌شد و البته خصایص عمده آن مانند
مبالغه و تفاخر را نیز در خود داشت.
وجهه نظر قبیله‌ای یا
گرایش به ذکر افتخارات
قبیله و
قوم از مهم‌ترین ویژگی‌های اخباریان اولیه، و روایات آنان دنباله روایات ایام جاهلیت به شمار می‌رود، گرچه مجرای وقوع این حوادث و اسباب و اهداف بروز این ایام اسلامی با ایام‌العرب پیش از اسلام متفاوت بود. از آن سوی، مطالعه خصایص نگارش‌ها و روایات این اخباریان، به ویژه در تک نگاری‌های آن‌ها درباره فتوح و جنگ‌های داخلی،
می‌تواند ما را با خصایص روایی اخبارِ ایام العرب پیش از اسلام آشنا گرداند.
مثلاً
عوانه بن حکم کلبی (د ۱۴۷ق) که بخش بزرگی از روایاتش مربوط به اخبار عرب جاهلی است، به شیوه راویان کهن ایام، در همه اخبار خود، شعر نیز می‌آورده؛
یا درباره سیف بن عمر (د ۱۸۰ق) باید گفت که
اسلوب ایام العرب در روایات او درباره فتوح اسلامی پیداست؛ و این معنی در روایات
نصر بن مزاحم (د ۲۱۲ق) آشکارتر است
که شعر و
مناظره و
خطابه نیز در ذکر جنگ‌های داخلی آورده؛ و یا
ابومخنف (د ۱۵۷ق) که روایات او اغلب قبیله‌ای و منقول از راویان ازدی، همدانی، طی، کنده و تمیم، با خصایص نگرش‌های قبیله‌ای یا ایام العرب است.
هم از این‌روست که
فهم و درک علل و اسباب بسیاری از جنگ‌ها در عصر اول اسلامی، بدون توجه به خصوصیات، انگیزه‌ها و نتایج ایام‌العرب عصر جاهلی ناممکن است.
(۱) ابراهیم، محمدابوالفضل و دیگران، ایام العرب فی الاسلام، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲) ابن عبد ربه، احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق.
(۳) ابن منظور، لسان.
(۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۵) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی.
(۶) امین، احمد، ضحی الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۷) برو، توفیق، تاریخ العرب القدیم، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۸) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م.
(۹) بیاتی، عادل جاسم، مقدمه بر ایام العرب معمر بن مثنّی، بیروت، ۱۹۸۷م.
(۱۰) جاد المولی، محمد احمد و دیگران، ایام العرب فی الجاهلیه، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثه.
(۱۱) خفاجی، عبدالمنعم، الشعر الجاهلی، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۱۲) دلو، برهان‌الدین، جزیره العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۸۹م.
(۱۳) دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأه علم التاریخ عند العرب، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۴) زیدان، جرجی، مؤلفات، بیروت، ۱۹۸۲م.
(۱۵) سجادی، صادق و هادی عالم‌زاده، تاریخ‌نگاری در اسلام، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۱۶) طبری، تاریخ.
(۱۷) علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۰م.
(۱۸) فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیه، بیروت، ۱۹۸۴م.
(۱۹) نصر بن مزاحم، وقعه صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق.
(۲۰) واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، ۱۹۸۹م.
(۲۱) همدانی، حسن، الاکلیل، به کوشش محمد بن علی اکوع، قاهره، ۱۹۶۳م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ایام العرب»، ج۱۰، ص۴۱۶۸.
