• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تحمل حدیث(نهایی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تحمل حدیث، اصطلاحی در علوم حدیث ، به معنای فراگرفتن و شنیدن حدیث از راه‌های معیّن.


در «تحمل»، راوی ، حدیث را از دیگری ــ که در اصطلاح به او شیخ می‌گویند ــ به یکی از طرق معتبر در تحمل حدیث فرا می‌گیرد.
[۱] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۲] محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۴، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).

عنوان یادشده از اصطلاحات علم درایه است.
تحمل حدیث به معنای حمل آن نیز هست؛ اما علمای حدیث به این جهت اصطلاح تحمل را بر حمل ترجیح داده‌اند که تحمل به معنای «حمل با مشقت» است و از آن‌جا که حمل حدیث مستلزم وجوب احتیاط در عدم تداخل حدیث با سخنان دیگر است، خالی از مشقت نیست.
[۳] عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۳، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.


بیشتر دانشمندان علوم حدیث بدون تعریف تحمل حدیث، سخن را از اهلیت راوی برای تحمل آغاز کرده‌اند.
[۴] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۵] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
[۶] صبحی صالح، علوم الحدیث، ج۱، ص۸۸، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
[۷] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.

مراد از اهلیت، وجود شرایطی است که موجب صلاحیت راوی در اخذ حدیث می‌شود.
این شرایط عبارت‌اند از: عقل ، قوه تمیز ، ضبط .
[۸] عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.


رکن اصلی در احراز اهلیت همان قوه تمیز است
[۹] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۱، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
بر این شرط، بویژه در تحمل از طریق سماع، تأکید شده است.
[۱۰] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۱۱] عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.


۳.۱ - اختلاف نظرها

 احمد بن حنبل شرایط اهلیت را منحصر به عقل و ضبط راوی دانسته
[۱۲] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۸، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
و خطیب بغدادی
[۱۳] احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الرّوایة، ج۱، ص۷۱، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
قوه تمیز و ضبط وی را شرط دانسته است.
شرط ضبط وقتی ضرورت پیدامی کند که سماع راوی بر مبنای وجود حدیث در یک اصلِ مصحَّح نباشد.
[۱۴] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۷، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۱۵] عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

عده‌ای هم عقل و تمیز را شرایط لازم تحمل حدیث ذکر کرده‌اند.
[۱۶] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
[۱۷] حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۱، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.


۳.۲ - شرط سنی

در مورد سن راوی جهت شروع تحمل حدیث، اختلاف نظر وجود داشته است؛ برخی با استناد به حدیث محمودبن ربیع
[۱۸] محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۱، ص۲۷، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
شروع تحمل را از پنج سالگی دانسته‌اند.
[۱۹] عیاض بن موسی قاضی عیاض، الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ احمد صقر، قاهره.
[۲۰] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۲۱] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۹۷، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۲۲] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۷، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.

به گفته ابن صلاح، محدّثان در خصوص راویان پنج ساله و بیشتر، از عبارت «سَمِعَ مِنْ فلانٍ» و درخصوص راویان کوچکتر از تعابیری چون «حَضَر» یا «اُحْضِر» استفاده می‌کرده‌اند.
[۲۳] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.

از نظر بیش‌تر محدّثان وجود قوه تمیز در راوی، مانع از تأکید بر سن خاص در شروع تحمل است
[۲۴] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۲۵] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۷، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۲۶] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۲۵، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۲۷] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۱، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۲۸] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۲۹] محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۵۸، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
و در این شرط مراد از تمیز آن است که راوی بتواند متوجه خطاب شده، جواب لازم را ادا کند
[۳۰] یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النّذیر، ج۱، ص۵۴، چاپ محمدعثمان الخشت، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۱] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۳۲] مناع قطان، مباحث فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۴۳.
یا بین حدیث و غیرحدیث تمایز قایل شود.
[۳۳] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۷، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۳۴] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.

خطیب بغدادی
[۳۵] احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الرّوایة، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
روایات زیادی در تأکید بر صحت سماع صغیر آورده است.

۳.۳ - موارد غیر مشروط

در صحت تحمل راوی، اموری چون اسلام و ایمان و بلوغ و عدالت و نیز نقل کوچکتر از بزرگتر، شرط نیست.
[۳۶] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۳۷] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۹، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۳۸] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۲۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۳۹] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۸، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
[۴۰] حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
[۴۱] محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۵۷، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.


تحمل حدیث طرقی دارد که از نظر بیش‌تر علمای حدیث هشت قسم است: سماع، قرائت، اجازه، مناوله، کتابت یا مکاتبه، اعلام، وصیت و وِجاده.
برخی این طرق را به هفت طریق محدود کرده
[۴۲] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۰، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۴۳] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۶۳، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
و وصیت را ذیل اِعلام آورده‌اند.
[۴۴] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۵، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۴۵] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۶۵ـ۶۶، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.

قاسمی
[۴۶] جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
تحمل حدیث را نُه قسم می‌داند، به این ترتیب که هریک از مناوله و قرائت را دو قسم نموده و از کتابت نیز یاد نکرده است.

۴.۱ - تعریف

تعریف اجمالی و مشترک دانشمندان از طرق تحمل حدیث به این قرار است:
۱) سماع، شنیدن حدیث از استاد است، چه استاد حدیث را از حفظ بخواند چه آن را از روی کتاب به شاگرد القا یا املا کند.
۲) قرائت، که اغلب به آن «عَرْض» گفته‌اند، خواندن حدیث نزد شیخ است، چه شاگرد آن را بخواند چه دیگری بخواند و شاگرد بشنود و حدیث را فراگیرد.
۳) اجازه، به این صورت است که استاد اجازه نقل از کتاب یا نقل روایت برای شاگرد صادر کند.
۴) مناوله (از ریشه ن و ل) به معنای دادن کتاب از استاد به شاگرد است، به صورت تملیک یا عاریه ، با اجازه یا بدون اجازه، که قسم اخیر را «عَرْضُ المُناوَله» گویند.
۵) کتابت یا مکاتبه، یعنی شیخ حدیث به درخواست طالب روایت، احادیثی به خط خود بنویسد و ارسال کند.
۶) اعلام (آگاه کردن)، یعنی استاد اعلام کند که فلان کتاب متعلق به اوست یا فلان روایت، سماع او از فلان استاد است، و شاگرد مجاز به نقل از آن شود.
۷) وصیت، یعنی شیخ حدیث از طریق وصیت، روایات خود را در اختیار کسی قرار دهد و او مجاز به نقل از آن‌ها گردد.
۸) وِجاده (مصدر جعلی به معنای یافتن)، یعنی آن‌که راوی، حدیث یا کتابی به خط یکی از مشایخ پیدا کند و پس از اطمینان از انتساب آن به صاحبش، به نقل آن بپردازد.
[۴۷] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۹۵ـ۱۱۷، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۴۸] ابن کثیر، الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث، ج۱، ص۵۶ـ۶۹، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
[۴۹] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۹ـ۶۰، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۵۰] محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۵ـ ۱۱۸، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
[۵۱] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۸۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۵۲] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۰ـ۳۰۳، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۵۳] صبحی صالح، علوم الحدیث، ج۱، ص۸۸ ـ۱۰۴، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
[۵۴] عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۳۰، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۵۵] حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۲۰، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.


۴.۲ - الفاظ سماع

نحوه تحمل راوی در میزان اعتبار حدیث او دخالت دارد، به همین جهت برای هر قسم از تحمل حدیث صیغه یا عبارتی به وجود آمده است که نوع تحمل راوی و در نتیجه کیفیت اعتبار حدیث را معرفی می‌کند
[۵۶] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۵۷] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
مثلاً عبارات «حدّثَنا»، «اخبرَنا»، «خبَّرَنا»، «انبأَنا» و «سمعت فلاناً یقول» معرف طریق سماع است،
[۵۸] عیاض بن موسی قاضی عیاض، الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد صقر، قاهره.
[۵۹] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۶۰] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
بر این اساس «اخْبَرَنی» و «انبأنی» با «حدَّثَنی» مترادف است.
[۶۱] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
[۶۲] جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۵، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.

عده‌ای از محدّثان «حدّثنی» را مخصوص سماع و «اخبرنی» را مخصوص قرائت می‌دانند.
[۶۳] جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۶، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.

در بین این عبارات، «سمعت» و «حدّثنا» و «حدّثنی»، بترتیب، از بقیه مهم‌تر بوده‌اند.
[۶۴] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۶۵] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.


۴.۳ - تعابیر طرق دیگر

تعابیر «قرأتُ عَلـی ' فلانٍ»، «قری عَلی ' فلانٍ و انا اَسْمَعُ» و «اخبرنی و حدّثنی قرائةً علیه» معرف تحمل از نوع قرائت است
[۶۶] محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۸، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
و تعابیر «اَخْبَرنی فلانٌ اجازةً»، «اخْبَرَنی فلانٌ مناولةً»، «اخبَرنی فلان مکاتبةً»، «اخبرنی فلان اعلاماً» و «اخبرنی فلان وصیةً» بترتیب معرف اجازه، مناوله، مکاتبه، اعلام و وصیت است.
[۶۷] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۸۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۶۸] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۶۹] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۱۴۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
[۷۰] عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۱۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
[۷۱] محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۴، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.


۴.۴ - الفاظ وجاده

در تحمل از نوع وجاده از عباراتی چون «وَجَدْتُ او قَرَأتُ بخط فلانٍ»، «وجدتُ فی کتابِ فلانٍ حدَّثَنا»، «قال فلانٌ» و «ذکر فلانٌ» استفاده می‌شده است.
[۷۲] جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۲، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
[۷۳] محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۱۶، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
[۷۴] نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.


۴.۵ - معتبرترین و ضعیفترین

از نظر عموم محدّثان، «سماع» معتبرترین طریق تحمل است
[۷۵] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۷۶] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
و در نقطه مقابل آن وجاده قرار دارد.

۴.۶ - اختلاف در وجاده

از این جهت در اعتبار نقل وجاده‌ای، بویژه جهت عمل، اختلاف نظر وجود دارد: اکثر فقها و محدّثان مالکی اعتباری برای وجاده قایل نیستند، در صورتی که شافعی و اصحاب او قایل به جواز عمل بر پایه نقل وجاده‌ای‌ اند.
[۷۷] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۷۸] یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النّذیر، ج۱، ص۶۶، چاپ محمدعثمان الخشت، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

ابن کثیر نقل وجاده‌ای را از باب نقل روایت نمی‌داند
[۷۹] ابن کثیر، الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث، ج۱، ص۶۸، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
و برخی در سند روایات وجاده‌ای شبهه انقطاع یا ارسال وارد کرده‌اند.
[۸۰] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
[۸۱] زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۹، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
[۸۲] مناع قطان، مباحث فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۴۶.

به گفته ابن صلاح،
[۸۳] ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
در صورت اطمینان به انتساب کتاب به صاحب آن، عمل به حدیث وجاده‌ای مانعی ندارد، زیرا در غیر این صورت باب عمل بسته خواهد شد، بویژه در دوره متأخران که بسیاری از کتب، وجاده‌ای است.

۴.۷ - ترتیب اعتبار طرق

اعتبار طرق تحمل بترتیب عبارت است از: سماع، قرائت، اجازه، مناوله، کتابت، اعلام، وصیت و وجاده.

در دوره متقدمان، بیان طریق تحمل مرسوم بود، چنانکه دانشمندان نیز به پذیرش حدیث تنها از برخی طرق که حدیث را معتبرتر می‌کرد، رغبت نشان می‌دادند.
[۸۴] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.

چون ذکر طریق تحمل، سند را طولانی می‌کرد، پس از مدتی محدّثان ــ امثال بخاری و کلینی ــ سند را به صورت مُعَنعَن تلخیص کردند و به این ترتیب، اطلاع درباره طریق تحمل حذف یا تلخیص گردید.
[۸۵] نهایة الدرایة/ ۴۴۵ ۴۷۲    
[۸۶] معالم المدرستین ۳/ ۲۴۳ ۲۴۵    
[۸۷] تلخیص مقباس‌الهدایة/ ۱۶۹ـ ۱۸۱ .


البته حذف عمدی عباراتی که معرف طریق تحمل است و قراردادن لفظ «عن» به جای آن، نوعی تدلیس است؛ لذا کسانی مجاز بودند از لفظ «عن» به جای عباراتِ معرفِ طریقِ تحمل استفاده کنند که به تدلیس شهرت نداشتند.
[۸۸] محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۵۰، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.


(۱) ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۲) ابن کثیر، الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
(۳) محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
(۴) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۵) محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
(۶) احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الرّوایة، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۷) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
(۸) زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
(۹) صبحی صالح، علوم الحدیث، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
(۱۰) محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۱۱) نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
(۱۲) عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
(۱۳) جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۱۴) عیاض بن موسی قاضی عیاض، الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، چاپ احمد صقر، قاهره.
(۱۵) مناع قطان، مباحث فی علوم الحدیث.
(۱۶) عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
(۱۷) حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
(۱۸) یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النّذیر، چاپ محمدعثمان الخشت، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

۱. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۲. ↑ محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۴، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
۳. ↑ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۳، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۴. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۵. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۶. ↑ صبحی صالح، علوم الحدیث، ج۱، ص۸۸، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
۷. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۰، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۸. ↑ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۹. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۱، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۱۰. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۶، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۱۱. ↑ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۲. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۸، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۱۳. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الرّوایة، ج۱، ص۷۱، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۱۴. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۷، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۱۵. ↑ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۵، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۱۶. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۱۷. ↑ حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۱، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۱۸. ↑ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، ج۱، ص۲۷، استانبول ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۱۹. ↑ عیاض بن موسی قاضی عیاض، الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، چاپ احمد صقر، قاهره.
۲۰. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۲۱. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۹۷، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۲۲. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۷، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۲۳. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۲۴. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۵، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۲۵. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۷، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۲۶. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۲۵، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۲۷. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۱۱، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۲۸. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۲۹. ↑ محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۵۸، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۳۰. ↑ یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النّذیر، ج۱، ص۵۴، چاپ محمدعثمان الخشت، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۳۱. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۳۲. ↑ مناع قطان، مباحث فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۴۳.
۳۳. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۷، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۳۴. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۳۵. ↑ احمدبن علی خطیب بغدادی، الکفایة فی علم الرّوایة، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۶. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۳۷. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۱۹، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۳۸. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۲۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۳۹. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۵۸، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۴۰. ↑ حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۲، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۴۱. ↑ محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۵۷، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۴۲. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۰، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۴۳. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۶۳، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۴۴. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۵، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۴۵. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۶۵ـ۶۶، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۴۶. ↑ جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۴۷. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۹۵ـ۱۱۷، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۴۸. ↑ ابن کثیر، الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث، ج۱، ص۵۶ـ۶۹، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
۴۹. ↑ عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تدریب الرّاوی فی شرح تقریب النواوی، ج۲، ص۹ـ۶۰، چاپ احمدعمرهاشم، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
۵۰. ↑ محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۵ـ ۱۱۸، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
۵۱. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۸۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۵۲. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۰ـ۳۰۳، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۵۳. ↑ صبحی صالح، علوم الحدیث، ج۱، ص۸۸ ـ۱۰۴، بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹.
۵۴. ↑ عبدالهادی فضلی، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۳۰، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵۵. ↑ حسین عبداللّه مرعی، منتهی المقال فی الدرایة و الرجال، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۲۰، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۵۶. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۵۷. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۵۸. ↑ عیاض بن موسی قاضی عیاض، الالماع الی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد صقر، قاهره.
۵۹. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۶۰. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۴، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۶۱. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۸، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۶۲. ↑ جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۵، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۶۳. ↑ جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۶، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۶۴. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۶۵. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۳ـ۲۳۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۶۶. ↑ محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۹۸، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
۶۷. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۸۴، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۶۸. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۶۹. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۱۴۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۷۰. ↑ عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۳، ص۱۵۷، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۴.
۷۱. ↑ محمود طحّان، تیسیر مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۴، ریاض ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۷۲. ↑ جمال الدین قاسمی، قواعد التّحدیث من فنون مصطلح الحدیث، ج۱، ص۲۱۲، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
۷۳. ↑ محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، ج۱، ص۱۱۶، قاهره (۱۴۰۳/۱۹۸۲).
۷۴. ↑ نورالدین عتر، منهج النقد فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، دمشق ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۷۵. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۷۶، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۷۶. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۳۱، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۷۷. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۷۸. ↑ یحیی بن شرف نووی، التّقریب و التّیسیر لمعرفة سنن البشیر النّذیر، ج۱، ص۶۶، چاپ محمدعثمان الخشت، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۷۹. ↑ ابن کثیر، الباعث الحثیث فی اختصار علوم الحدیث، ج۱، ص۶۸، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷.
۸۰. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۱، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۸۱. ↑ زین الدین بن علی شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ج۱، ص۲۹۹، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقّال، قم ۱۴۰۸.
۸۲. ↑ مناع قطان، مباحث فی علوم الحدیث، ج۱، ص۲۴۶.
۸۳. ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن الصّلاح فی علوم الحدیث، ج۱، ص۱۰۳، چاپ مصطفی دیب البغا، دمشق ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
۸۴. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۴۷، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
۸۵. ↑ نهایة الدرایة/ ۴۴۵ ۴۷۲    
۸۶. ↑ معالم المدرستین ۳/ ۲۴۳ ۲۴۵    
۸۷. ↑ تلخیص مقباس‌الهدایة/ ۱۶۹ـ ۱۸۱ .
۸۸. ↑ محمد عجاج خطیب، اصول الحدیث، ج۱، ص۲۵۰، علومه و مصطلحه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحمل حدیث»، شماره۳۳۴۷.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۲،ص۳۸۰    



جعبه ابزار