ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی ، کهن‌ترین و از متقن‌ترین ترجمه‌های قرآن کریم است؛ هرچند از لحاظ کثرت، ترجمه‌های اردو و انگلیسی گوی سبقت را در این میدان ربوده‌اند.
قرآن کریم در همه ملل و اقوام مسلمان از جمله ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد و در دهه‌های اخیر، رویکرد چشمگیری به قرآن پدید آمده و ترجمه‌های متعددی برای قرآن نگاشته شده است.
کهن‌ترین ترجمه فارسی قرآن، ترجمه سلمان فارسی است که به درخواست ایرانیان، سوره مبارکه حمد را ترجمه کرد. یکی دیگر از قدیم‌ترین ترجمه‌های فارسی قرآن، ترجمه قرآن همراه خلاصه تفسیر طبری است.
شامل یک دوره ترجمه آیات قرآن کریم و برخی قصص و شان نزول‌ها و دیگر مطالب قرآن است. این تفسیر ، محصول روزگار حکومتمنصور بن نوح سامانی (۳۵۰ - ۳۶۶ق) و از ارزنده‌ترین و قدیم‌ترین نثرهای فارسی دری است. وقتی امیر سامانی تفسیر مفصل طبری را می‌بیند که از بغداد در چهل مصحف آورده بودند، خواندنش را دشوار می‌یابد؛ از این رو، از علمای ماوراء النهر جواز ترجمه آن را استفتا می‌کند. ایشان نیز خواندن قرآن و نوشتن تفسیر آن را برای کسی که تازی نداند روا می‌شمارند. متنی که هم اکنون « ترجمه تفسیر طبری » نامیده می‌شود، هرگز ترجمه تفسیر طبری نیست. از محققان معاصر، شادروان زریاب خویی و آقایان آذرنوش و خرمشاهی به این نکته تصریح کرده‌اند. شاید درست این باشد که اثر مورد بحث را «تفسیرنامه پارسی دستگاه سامانی» بدانیم که با عنایت به تفسیرنامه طبری - و البته نه با متابعت از آن - پدید آمده است.
این کتاب یکی از دل انگیزترین آثار نثر فارسی کهن است که تاریخ تالیف آن به قول جلال متینی (مقدمه، ص۲۵) از نیمه اول قرن پنجم هجری تجاوز نمی‌کند. مترجم این کتاب، نامعلوم و اصل آن در چهار جلد است که متاسفانه تنها جلدهای سوم و چهارم آن در دانشگاه کمبریج موجود است. این کتاب را محمد بن ابی الفتح غریب در سال ۶۲۸ ق نگاشت. شیوه کار مؤلف در ترجمه آیات قرآن، تفسیر به صورت مزجی ترکیبی است. ترجمه آیات، چنان با تفسیر درآمیخته که گاهی پنداشته می‌شود قصد وی ترجمه نبوده، بلکه هنگام تفسیر ناچار شده است آیات را به نحوی ترجمه کند. همچنین از کلمات مترادف بسیار استفاده کرده است.
این متن بی گمان از زیباترین و کهن‌ترین آثاری است که از زبان فارسی به دست ما رسیده است. مترجم و مفسر این ترجمه نیز ناشناخته است. نسخه ناقص از آن که مربوط به اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری است، در دانشگاه لاهورپاکستان موجود است و در سال ۱۳۴۸ به کوشش آقای علی رواقی به خط فارسی کنونی برگردان و چاپ شده است.
نسخه خطی این ترجمه که شامل حدود دو جزء قرآن می‌شود، نزدیک گنبد مطهر امام رضا علیه‌السّلام کشف شده و دارای ۲۳۰ صفحه خطی همراه متن قرآن است. این ترجمه، نه ترجمه لفظی است و نه ترجمه تفسیری؛ بلکه تلاشی است برای موزون ساختن عبارات و ترجمه‌ها؛ به طوری که خواننده نوعی هماهنگی و نظم شعری احساس می‌کند.
عمادالدین ابوالمظفر اسفراینی شافعی (متوفای ۴۷۱ ق) با توجه به نقص‌ها و نارسایی‌هایی که در ترجمه‌های قرآن تا عصر وی بود، تحولی در کار ترجمه پدید آورد. وی کوشید تا گذشته از یافتن کلمات کامل تر و رساتر و دقیق تر، به ترجمه معنایی و تفسیری آیات بپردازد. مترجم پس از ذکر مشخصات هر سوره، با نثری ساده و روان و جملاتی کوتاه به ترجمه لغت آیات پرداخته و آن گاه آیات نیازمند به توضیح را به طور گسسته تفسیر کرده است. نسخه خطی ناقصی از این ترجمه تفسیری در کتابخانهمدرسه عالی شهید مطهری متعلق به قرن نهم هجری، و سیزده میکرو فیلم نیز از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
