• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفسیر الجلالین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تفسیر الجلالین، تفسیری موجز بر قرآن کریم تألیف جلال الدین مَحلّی و جلال الدین سیوطی است.




جلال الدین محلّی نخست بخش دوم این تفسیر را، از سوره کهف تا آخر سوره ناس، تألیف کرد، سپس به تفسیر بخش نخست پرداخت.
به سبب فوت وی در ۸۶۴، این کار پس از تفسیر سوره حمد ناتمام ماند تا آنکه در ۸۷۰ جلال الدین سیوطی بخش ناتمام تفسیر (از ابتدای سوره بقره تا انتهای سوره اسراء) را نوشت و تفسیر سوره فاتحه، نگاشته محلّی، را در انتهای همه سوره‌ها قرار داد.
[۱] تفسیرالجلالین، ج۱، ص۲، ۲۳۹.
[۲] الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین لِلدقائق الخفیة، ج۱، ص۷.




حاجی خلیفه
[۳] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۴۴۵.
به اشتباه، تدوین هریک از این دو بخش تفسیر را به مؤلف بخش دیگر نسبت داده است.
[۴] التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۶.
و بروکلمان
[۵] EI ۱ , s.v. "Al-Suyu ¦ t ¦ â ¤ " (by Carl Brockelmann) بروکلمان، د.اسلام، چاپ اول، ذیل «سیوطی ».
نیز به اشتباه تفسیر الجلالین را نام دیگری برای لباب النقول فی اسباب النزول پنداشته و گفته است که سیوطی و محلّی مشترکاً کتاب لباب را تألیف کرده‌اند.



مؤلفان این تفسیر، بدون تطویل در بیان وجوه صرف و نحو و قرائت و مانند آن‌ها، بیشتر کوشیده‌اند که با تکیه بر روایات مأثور و سنّت تفسیریِ گذشته، ترجمه‌ای مفهومی از آیات قرآن به شیوه مزجی ارائه دهند.

۳.۱ - سبک تفسیر الجلالین


ایجاز و سبک این تفسیر را می‌توان با تفاسیر موجز متأخری چون الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن المبین تألیف سیدعَبداللّه شُبَّر و تفسیر فرید وجدی مقایسه کرد.

۳.۲ - معنای لغوی و مسائل قرائتی و نحوی و شأن نزول


در تفسیر الجلالین پس از ذکر هر کلمه، عبارت، جمله یا آیه‌ای از قرآن، توضیحی کوتاه در معنای لغوی آن، اختلاف قرائت، ترکیب نحوی، بیان مبهمات و شأن نزول و معنای کلی آیه آمده است.
بلندترین و مفصّل‌ترین توضیحات درباره شأن نزول برخی آیات است.
این توضیحات بندرت به مباحث فقهی و گاه کلامی برمی‌گردد که در این موارد، هر دو مفسر، رأی فقهی شافعی و دیدگاه کلامی اشاعره را منعکس می‌کنند.
در اینگونه موارد، نقل برخی اسرائیلیات و قصه‌های باورنکردنی متداول است.



اما ذکر نکردن برخی شأن نزول‌های معروف جای شگفتی دارد؛ مثلاً سیوطی در این تفسیر با آنکه دائماً به تعیین مبهمات و شأن نزول‌های غیرمشهور اشاره کرده، در تفسیر آیه اِنَّماَ وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکَاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ «راکعون » را صرفاً به معنای خاشعان یا به جای آورندگان نماز مستحب دانسته است،
[۷] تفسیر الجلالین، ج۱، ص۱۰۵.
[۸] لباب النقول فی اسباب النزول، ص۱۰۷.
که با نقل روایات مختلف گفته است که این آیه در شأن امام علی علیه‌السلام نازل شده است.



سیوطی در کار تکمیل این تفسیر، که فقط چهل روز به طول انجامیده است، عیناً به سبک محلّی به تفسیر پرداخته و حتی در تفسیر آیات متشابه از گفته‌های محلّی بهره برده است؛ مثلاً هر دو مفسر در بیان معنای حروف مقطعه می‌گویند که خداوند به مراد خود داناتر است.
با این‌همه، سیوطی نوشته محلّی را برتر از نوشته خود می‌داند و اذعان می‌کند که جز در مواردی معدود (کمتر از ده مورد) با رأی وی مخالفت نکرده است.
[۹] تفسیر الجلالین، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰.


۵.۱ - موارد اختلاف سیوطی با محلی


یک نمونه آن، تفسیر محلّی بر آیه نَفَخْتُ فیهِ مِن رُوحی
[۱۰] تفسیر محلی، ص۷۲.
است که وی می‌گوید روح، جسمی لطیف است که با نفوذ در آدمی سبب حیات می‌شود.
[۱۱] تفسیر محلی، ج۲، ص۱۴۱.

سیوطی در تفسیر همین عبارت در آیه ۲۹ سوره حجر، همه گفته‌های محلّی بجز همین جمله را نقل می‌کند
[۱۳] لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۲۱۶.
و در توجیه عمل خود می‌گوید که آیه قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبِّی بصراحت نشان می‌دهد که «شناخت » روح از جمله علوم الاهی است و لذا امساک در تبیین آن اولی' است.
[۱۵] لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۲۴۰.




سیوطی و محلّی، بجز نقل‌هایی اندک از اقوال صحابه و تابعین چون ابن عباس و عِکْرمه، از هیچ‌یک از کتب تفسیر و مفسران گذشته سخنی نقل نکرده‌اند.



همچنین در توضیحات لغوی، نحوی، بلاغی، فقهی و کلامی به هیچ کتاب یا مؤلفی استناد نکرده‌اند.



بیشترین ارجاعات ایشان به منابع حدیثی چون صحاح سته، مستدرک حاکم نیشابوری و معجم طبرانی است.



مقایسه‌ای کوتاه میان دو بخش این تفسیر نشان می‌دهد که نقل روایات و استناد به کتب حدیثی که در بخش دوم - تألیف محلّی - بسیار اندک است، در بخش نخست - تألیف سیوطی - بمراتب فراوان‌تر است.



تفسیر الجلالین با وجود ایجاز و اختصارش، به دلیل سبک ویژه آن - که گزیده‌ای از آرای تفاسیر مأثور و لغوی اهل سنّت به شمار می‌آید - همواره مورد اعتنای دانشمندان اسلامی بوده و گاه متنی درسی شده است.



شیخ محمد عبده با آنکه علاقه‌ای چندان به مراجعه، نقل و حتی مطالعه تفاسیر متقدم نداشت، به تفسیر الجلالین مراجعه و استناد می‌کرد.



این کتاب بارها، به صورت‌های مختلف و حتی در حواشی برخی قرآن‌ها و غالباً همراه با کتاب لباب النقول فی اسباب النزول به چاپ رسیده و از دیرباز مخطوطات فراوانی از آن در کتابخانه‌های مختلف برجای مانده است. بکائی
[۱۶] کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۵، ص۱۹۸۲ـ۱۹۸۶.
فهرستی از ۱۳۴ نسخه مخطوط آن را ارائه کرده است.



از میان حواشی و شروح این تفسیر، نوشته دو تن تداول و شهرت بسیار داشته است: حاشیه جَمل از سلیمان بن عمر عجیلی مشهور به جَمل (متوفی ۱۲۰۴) با عنوان الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین للدقائق الخفیة، و حاشیه دیگر از شاگردِ وی احمد بن محمد خلوتی مشهور به صاوی (۱۱۷۵ـ۱۲۴۱) که با عنوان حاشیة العلامة الصاوی علی تفسیر الجلالین چاپ شده است.
حاجی خلیفه
[۱۷] حاجی خلیفه، ج۱، ستون۴۴۵.
و اسماعیل پاشا بغدادی
[۱۸] ایضاح المکنون، ج۱، ستون۳۰۴.
از شروح و حواشی دیگری نیز یاد می‌کنند که چندان شناخته نیستند.



ابن عماد.
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۳.
محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تهران ۱۳۷۴ش.
سلیمان بن عمر جمل، الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین لِلدقائق الخفیة، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
حاجی خلیفه.
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار ( تقریرات درس ) شیخ محمد عبده، ج۱، مصر ۱۳۷۳/۱۹۵۴.
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، لباب النقول فی اسباب النزول، تونس ۱۴۰۲/۱۹۸۱.
احمدبن محمد صاوی، حاشیه العلامه الصاوی علی تفسیرالجلالین، بیروت۱۳۵۸.
نورالدین عتر، «منزلت روایت از منظر سیوطی در تفسیر جلالین »، ترجمه کاظم طباطبایی، نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، ش ۴۹ و ۵۰ (پاییز و زمستان ۱۳۷۹).
محمد بن احمد محلّی و عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تفسیر القران العظیم ( معروف به تفسیرالجلالین )، استانبول دارالدعوه.
• Hartmut Bobzin, "Notes on the importance of variant readings and grammar in the Tafs i ¦ r al-G § ala ¦ layn" , Zeitschrift fدr arabische Linguistik , ۱۵ (۱۹۸۵);
• EI ۱ , s.v. "Al-Suyu ¦ t ¦ â ¤ " (by Carl Brockelmann)



 
۱. تفسیرالجلالین، ج۱، ص۲، ۲۳۹.
۲. الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین لِلدقائق الخفیة، ج۱، ص۷.
۳. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۴۴۵.
۴. التفسیر و المفسّرون، ج۱، ص۳۳۴ـ۳۳۶.
۵. EI ۱ , s.v. "Al-Suyu ¦ t ¦ â ¤ " (by Carl Brockelmann) بروکلمان، د.اسلام، چاپ اول، ذیل «سیوطی ».
۶. مائده/سوره۵، آیه۶۹.    
۷. تفسیر الجلالین، ج۱، ص۱۰۵.
۸. لباب النقول فی اسباب النزول، ص۱۰۷.
۹. تفسیر الجلالین، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰.
۱۰. تفسیر محلی، ص۷۲.
۱۱. تفسیر محلی، ج۲، ص۱۴۱.
۱۲. حجر/سوره۱۵، آیه۲۹.    
۱۳. لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۲۱۶.
۱۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۸۵.    
۱۵. لباب النقول فی اسباب النزول، ج۱، ص۲۴۰.
۱۶. کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۵، ص۱۹۸۲ـ۱۹۸۶.
۱۷. حاجی خلیفه، ج۱، ستون۴۴۵.
۱۸. ایضاح المکنون، ج۱، ستون۳۰۴.




دانشنامه جهان اسلام، مقاله شماره۳۷۰۳.    



جعبه ابزار