• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ثاوفرسطس

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ثاوُفِرَسطُس (تئوفراستس/ ثئوفراستوس)، فیلسوف و دانشمند یونانی در سده چهارم و سوم پیش از میلاد است.



نام وی در منابع اسلامی به صورت ثاوفرسطیس و ثاوفریسطس و ثافرطوس و ثافرطیس نیز آمده است.
[۱] محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
[۲] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۵۵، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
[۳] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، ج۱، ص۱۹، پانویس ۱۶، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۴] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر دوم، ج۲، ص۲۱۴، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.

در ۳۷۲ ق م در ارسوس ، شهری در جزیره لِسبوس، به دنیا آمد.


در جوانی به آتن رفت و به روایتی مدتی شاگرد افلاطون شد.
[۵] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر دوم، ج۲، ص ۱۴، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.

سپس به شاگردی ارسطو در آمد و در ۳۴۲ ق م همراه او به مقدونیه رفت.
پس از بازگشت ارسطو به آتن در ۳۳۵ ق م، با او همخانه شد و در مدرسه او به تحصیل پرداخت.


ارسطو پیش از مرگ ، ثاوفرسطس را به جانشینی خود و سرپرستی فرزندش گماشت.
ثاوفرسطوس در ۳۲۳ ق م سرپرست مدرسه مَشّائی شد و تا مرگ خویش در ۲۸۷ ق م این سمت را به عهده داشت.
[۶] ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
[۷] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
[۸] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.



در منابع اسلامی او را خواهرزاده ارسطو،
[۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
[۱۰] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.
برادرزاده
[۱۱] ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۵۵، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
و خاله زاده او
[۱۲] علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۱۲۱.
ذکر کرده اند.


ثاوفرسطس به موضوعات مورد علاقه ارسطو پرداخت، و در بسیاری موارد، از جمله در باره مکان و عقل ، آرای او را نقد یا تکمیل کرد.
کارهای او در بعضی رشته های علمی، مثل گیاه شناسی، و نوشته هایش در تاریخ فلسفه از این حد فراتر رفته است و بر همین اساس او را پدر گیاه شناسی و پیشرو فن عقایدنگاری دانسته اند.
[۱۳] امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۴، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.

نوشته های او در باره عقاید فیلسوفان طبیعی هنوز هم از منابع مهم تاریخ فلسفه است.
[۱۴] شرف الدین شرف خراسانی، نخستین فیلسوفان یونان، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، تهران ۱۳۵۷ ش.


۵.۱ - استقرا و تجربه

وی بیش از ارسطو به استقرا و تجربه در طبیعیات توجه داشت و سیر تحقیقات مدرسه مشّائی را تا حدی به سوی گسترش پژوهشهای تخصصی در علوم طبیعی کشاند.
[۱۵] امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۴، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.

روحیه جزئی نگری او در پژوهشهایش در باره تاریخ سیاسی، ادبیات ، نجوم ، ریاضیات و موسیقی پیداست
[۱۶] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۲۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۱۷] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۲ـ۱۷۴۳، تهران ۱۳۷۵ ش.



دیوگنس لائرتیوس حدود دویست اثر از آثار ثاوفرسطس را در موضوعات مختلف بر شمرده، اما آثار باقی‌مانده از او بسیار کمتر از اینهاست.
بعضی آثار او تنها از طریق ترجمه های عربی و لاتینی آن‌ها در دست است.

۶.۱ - آثار شناخته شده

در جهان اسلام این آثار را از ثاوفرسطس می‌شناختند:
۱) کتاب مابعدالطبیعة، ترجمه یحیی بن عدیّ از سریانی؛ ۲) کتاب النفس؛ ۳) کتاب الادب؛ ۴) کتاب الادلّه؛ ۵) کتاب الاحجار؛ ۶) کتاب المسائل الطبیعیه، ترجمه ابوالخیر حسن بن سوار (ابن خَمّار) از سریانی؛ ۷) کتاب الحس و المحسوس، در چهار مقاله ترجمه ابراهیم بن بَکّوس عَشّاری؛ ۸) کتاب اسباب النبات، در شش جزء ترجمه همو؛ ۹) کتاب الی دمقراط فی التوحید؛ ۱۰) تفسیر قاطیغوریاس (بعضی در انتساب تفسیر قاطیغوریاس به وی تردید کرده اند، بعضی از انتساب نادرست خود قاطیغوریاس به وی خبر داده اند)؛ ۱۱) تفسیر باری ارمینیاس؛ ۱۲) کتاب الا´ثار العُلْویة.
[۱۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
[۱۹] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۷، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۲۰] علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۶۴، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
[۲۱] ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.


۶.۲ - الآثار العلویة

اصل یونانی کتاب الآثارالعلویة در دست نیست.
در ۱۳۵۳ بخش نخست ترجمه عربی آن در زمره رسائل ابن سینا و با عنوان فی ذکر اسباب الرعد در حیدرآباد دکن چاپ شد.
فؤاد سزگین در ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴ متن کامل آن را در مجله تاریخ علوم العربیة والاسلامیة چاپ تصویری کرد.
برخی آثار ثاوفرسطس در علوم طبیعی، در عالم اسلامی شناخته شده بودند.

۶.۳ - کتاب الاحجار

کتاب الاحجار او در باره کانی شناسی منبع بعضی آثار اسلامی قرار گرفت.
کتاب او نخستین کتاب علمی در این موضوع است.
او در این کتاب به طبقه بندی سنگها ، توصیف جواهر ، منشأ و کاربرد کانیها، شرح تکوین سنگواره‌ها و فرآیند تجزیه شیمیایی سنگها توجه کرده است.
او تنها فیلسوف دوره باستان است که به گیاه شناسی پرداخته و در قرون وسطا و دوره رنسانس کارهایش مرجع عمده مطالعات دارویی و گیاه شناسی بوده است
[۲۲] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۲۲ـ۱۷۳۰، تهران ۱۳۷۵ ش.


۶.۴ - سیرت‌ها

در اخلاق ، اثری به نام « سیرتها » از ثاوفرسطس باقی‌مانده است که بیش‌تر ناظر به وصف رفتارهاست تا وضع هنجارهای اخلاقی.
نظریه اخلاق او مبتنی است بر نظریه اعتدال ارسطو
[۲۳] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۳۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۴] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۳۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
[۲۵] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
اما از ویژگیهای فکر او در این زمینه، عقیده به خویشاوندی روحی و جسمی میان انسانها و میان انسان و حیوان است.
[۲۶] امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۵، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.

وی بر همین اساس با قربانی کردن حیوانات و خوردن گوشت آن‌ها مخالف بود.
[۲۷] فردریک چارلز کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۴۲۲، ج ۱: یونان و روم، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۶۸ ش.



ثاوفرسطس، بر خلاف بیش‌تر فیلسوفان پیش از خود، از جمله استادش ارسطو، اعتقادی به برتری یونانیان بر اقوام دیگر نداشت و از این جهت به دیدگاه کلبیان و رواقیان نزدیک بود
[۲۸] تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۶، تهران ۱۳۷۵ ش.

آرای ثاوفرسطس در فلسفه نظری بیش‌تر به نقد فیلسوفان پیشین، از جمله ارسطو و افلاطون، مربوط می‌شود.

۷.۱ - مابعدالطبیعة

مابعدالطبیعه او، که تا حد زیادی ارسطویی است، مبتنی است بر عقیده به مبدأ واحد.
البته او در نظریه محرک اول و کاربرد علت غایی در شناخت عالم تردید دارد.

۷.۲ - جواز حرکت

از آرای خاص او اعتقاد به جواز حرکت در همه مقولات است.
چهره ای که مسلمانان از ثاوفرسطس در فلسفه می‌شناختند، بیشتر شاگرد و همرأی ارسطو بوده و به تشکیکهای او در مسائل مابعدالطبیعی توجهی نشده است.
البته رازی در کتاب الشکوک
[۲۹] محمدبن زکریا رازی، کتاب الشکوک علی جالینوس، ص۲، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
گفته که ثاوفرسطس در منطق اشکالاتی بر ارسطو وارد آورده است.
ابن سینا نیز در آثار منطقی خود آرای خاص ثاوفرسطس را همراه نامش ذکر می‌کند،
[۳۰] ابن سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۲۳، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۴ ش.
اما در طبیعیات و مابعدالطبیعه کمتر به او توجه دارد.
شهرستانی خصوصاً به آثار او در زمینه موسیقی اشاره کرده است.
[۳۱] محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.

رأی معروف او نزد مسلمانان، قول به نامتحرک بودن موجودات الاهی و عدم تغیر در ذات و افعال آنهاست.
[۳۲] ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
[۳۳] محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
[۳۴] محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، ج۱، ص۳۰۳، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.


۷.۳ - حدوث و قدم

علامه حلّی
[۳۵] حسن بن یوسف علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد نجمی زنجانی، (قم) ۱۳۶۳ ش.
او را قائل به قدیم بودن عالم در ذات و صفات شمرده است، در حالی که صدرالدین شیرازی
[۳۶] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ج۱، ص۱۹، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
[۳۷] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ج۱، ص۱۷۷، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
او را شاگرد افلاطون دانسته، می گوید ثاوفرسطس از کسانی بود که قول به حدوث عالم و وجود محدثی قدیم الذات را از افلاطون فرا گرفت.
از ثاوفرسطس در منابع اسلامی سخنانی نقل شده است.
[۳۸] ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶ـ ۱۷۸، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
[۳۹] ابن فاتک، مختارالحکم و محاسن الکلم، ج۱، ص۳۰۱، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
[۴۰] محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
[۴۱] محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، ج۱، ص۳۰۳، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.



(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.
(۲) ابن سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۳) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
(۴) ابن فاتک، مختارالحکم و محاسن الکلم، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
(۵) ابن ندیم، الفهرست.
(۶) ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
(۷) امیل بریه، تاریخ فلسفه، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۸) محمدبن زکریا رازی، کتاب الشکوک علی جالینوس، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۹) شرف الدین شرف خراسانی، نخستین فیلسوفان یونان، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۱۰) محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۱۱) محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
(۱۲) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.
(۱۳) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۱۴) حسن بن یوسف علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمد نجمی زنجانی، (قم) ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۶) فردریک چارلز کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج ۱: یونان و روم، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۷) تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۱۸) علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف؛


۱. محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
۲. ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۵۵، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
۳. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، ج۱، ص۱۹، پانویس ۱۶، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
۴. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر دوم، ج۲، ص۲۱۴، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.
۵. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، سفر دوم، ج۲، ص ۱۴، تهران ۱۳۳۷ ش، چاپ افست قم.
۶. ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
۷. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
۸. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۳۲ـ۳۳، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۹. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
۱۰. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.
۱۱. ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، ج۱، ص۵۵، چاپ انطون صالحانی یسوعی، بیروت ۱۹۵۸.
۱۲. علی بن حسین مسعودی، التنبیه والاشراف، ج۱، ص۱۲۱.
۱۳. امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۴، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۴. شرف الدین شرف خراسانی، نخستین فیلسوفان یونان، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، تهران ۱۳۵۷ ش.
۱۵. امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۴، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۱۶. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۲۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۷. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۲ـ۱۷۴۳، تهران ۱۳۷۵ ش.
۱۸. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۱۲.
۱۹. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۰۷، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۲۰. علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، ج۱، ص۱۶۴، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
۲۱. ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج۱، ص۱۰۶، چاپ نزار رضا، بیروت ۱۹۶۵.
۲۲. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۲۲ـ۱۷۳۰، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۳. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۳۲، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۴. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۳۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۵. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۷، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۶. امیل بریه، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۳۲۵، ترجمه علی مراد داودی، تهران ۱۳۷۴ ش.
۲۷. فردریک چارلز کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج۱، ص۴۲۲، ج ۱: یونان و روم، ترجمه جلال الدین مجتبوی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۸. تئودورگمپرتس، متفکران یونانی، ترجمه محمدحسن لطفی، ج ۳، ص ۱۷۴۶، تهران ۱۳۷۵ ش.
۲۹. محمدبن زکریا رازی، کتاب الشکوک علی جالینوس، ص۲، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۷۲ ش.
۳۰. ابن سینا، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ج۱، ص۲۳، چاپ محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۶۴ ش.
۳۱. محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
۳۲. ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
۳۳. محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
۳۴. محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، ج۱، ص۳۰۳، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
۳۵. حسن بن یوسف علامه حلّی، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، ج۱، ص۲۸، چاپ محمد نجمی زنجانی، (قم) ۱۳۶۳ ش.
۳۶. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ج۱، ص۱۹، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۷. محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، ج۱، ص۱۷۷، رسالة فی الحدوث (حدوث العالم)، چاپ حسین موسویان، تهران ۱۳۷۸ ش.
۳۸. ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل، ج۱، ص۱۷۶ـ ۱۷۸، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران ۱۹۷۴.
۳۹. ابن فاتک، مختارالحکم و محاسن الکلم، ج۱، ص۳۰۱، چاپ عبدالرحمان بدوی، بیروت ۱۹۸۰.
۴۰. محمدبن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۲، ص۱۴۷ـ ۱۴۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۴.
۴۱. محمدبن محمود شهرزوری، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة، ج۱، ص۳۰۳، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثاوفرسطس»، شماره۴۲۳.    



جعبه ابزار