• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ثواب و عقاب قرآنی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ثواب و عقاب دو واژه قرآنی و کلامی به معنای پاداش کار نیک و کیفر کار بد هستند.

فهرست مندرجات

۱ - تعریف دو واژه ثواب و عقاب
۲ - واژه‌های ثواب و عقاب در قرآن و تفسیر
       ۲.۱ - نظر مفسران
       ۲.۲ - فرق میان عذاب و عقاب
       ۲.۳ - ثواب و عقاب بر اعمال انسان
       ۲.۴ - مراد از نشان داده شدن اعمال
       ۲.۵ - آیات راجع به ثواب و عقاب
       ۲.۶ - تناسب عمل با پاداش
       ۲.۷ - میزان افزایش ثواب اعمال نیک در آیات
       ۲.۸ - ثواب صالحان در بهشت به خواست و اراده آنان
       ۲.۹ - ایمان شرط استحقاق ثواب
       ۲.۱۰ - ایمان و توبه و عمل صالح باعث محو گناهان
       ۲.۱۱ - ثواب الدنیا در برابر ثواب الاخره
       ۲.۱۲ - تعیین مصادیق ثواب دنیا و ثواب آخرت
۳ - تکرار واژه عقاب در قرآن
       ۳.۱ - کیفر سختی برای چند گروه
۴ - فهرست منابع
۵ - پانویس
۶ - منبع


ثواب و عقاب دو واژه قرآنی و کلامی به معنای پاداش کار نیک و کیفر کار بد. ثواب، از ریشه ث و ب (در اصل به معنای بازگشتن) اشتقاق یافته
[۱] خلیل بن احمد،کتاب العین، ج۸، ص۲۴۶،ذیل «ثوب»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
[۲] محمدبن احمد ازهری، ج۱۵، ص۱۵۵، تهذیب اللغة، ذیل «ثاب»،چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷.
[۳] ابن فارس، مقاییس اللغه، ذیل «ثوب».
[۴] حسین بن محمد راغب اصفهانی،المفردات فی غریب القرآن، ذیل «ثوب»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
و بیش‌تر برای پاداش کار نیک
[۵] محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل «ثوب»، ج ۱۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷.
[۶] ابن فارس، مقاییس اللغه،ذیل «ثوب».
[۷] اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «ثوب»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۸] ابن منظور، لسان العرب،ذیل «ثوب».    
[۹] احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیرللرافعی، ذیل «ثوب»، قم ۱۴۰۵.
به کار رفته است.
[۱۰] حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۱۷ ۱۸، قم ۱۴۱۲.    
واژه عقاب، از ریشه ع ق ب، دو کاربرد و معنای اصلی دارد: یکی مصدر باب مفاعله است به معنای در پی آمدن
[۱۱] مقاییس اللغه، ابن فارس ،ریشه ع ق ب.
[۱۲] احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیرللرافعی، ذیل «عقب»، قم ۱۴۰۵.
و چون در پی هر کار بدی کیفری سزاوار است به معنای کیفر کار بد و مترادف عذاب به کار رفته است؛ دوم، جمع عَقَبه، به معنای راه سخت کوهستانی است.
[۱۳] خلیل بن احمد، ج۱، ص۱۸۰، کتاب العین،ذیل «عقب»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
[۱۴] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «عقب»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
[۱۵] ابن منظور، لسان العرب،ذیل «عقب».
[۱۶] محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج۴، ص۸۱، ج ۴، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.



در قرآن واژه ثواب سیزده بار (در همه موارد به معنای پاداش کار نیک) و واژه عقاب بیست بار (در همه موارد به معنای سزای کار بد) به کار رفته است. علاوه بر این، مصدر مَثُوبة و فعل أَثابَ در باره جزای کار نیک و بد، هر دو، به کار رفته اند. در معنای کیفر و سزای کار بد و ناشایست نیز علاوه بر مشتقات مختلف مصدر عقاب، فعل ثُوِّبَ یک بار استعمال شده است.
[۱۷] محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «ثوب» و «عقب»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).


۲.۱ - نظر مفسران


مفسران، به تَبَع متکلما، ثواب را نفعی ناشی از شایستگی و استحقاق (در برابر تفضل) و همراه با بزرگداشت و احترام (در برابر عوض)
[۱۸] طبرسی، مجمع البیان، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
[۱۹] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۲۰] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۲۱] حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۳۸۱، قم ۱۴۱۲.
وعقاب را ضرری سزاوار و همراه با خوارشمردن
[۲۲] طبرسی، مجمع البیان،ذیل مائده آیه ۹۸.
[۲۳] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مائده آیه ۹۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۲۴] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل رعد آیه ۳۲، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
دانسته‌اند.

۲.۲ - فرق میان عذاب و عقاب


ابوالفتوح رازی
[۲۵] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
فرق میان عذاب و عقاب را آن دانسته که عقاب همواره در پی استحقاق است اما عذاب لزوماً اینطور نیست.
[۲۶] حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۳۶۴ـ۳۶۵، قم ۱۴۱۲.
طبرسی،
[۲۷] طبرسی، مجمع البیان،ذیل مائده آیه ۹۸.
به دلالت سیاق آیه، معتقد است که شناخت ثواب و عقاب، یعنی شناخت آنچه به ثواب یا عقاب می‌انجامد (دین)، از باب لطف واجب است. شیخ طوسی
[۲۸] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مائده آیه ۹۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
نیز شناخت ثواب و عقاب را از معرفتهای نظری بر شمرده است.

۲.۳ - ثواب و عقاب بر اعمال انسان


بنا بر آیات متعددی از قرآن کریم
[۲۹] اِسراء/سوره۱۷، آیه۱۲.    
[۳۰] اِسراء/سوره۱۷، آیه۱۳.    
[۳۱] اِسراء/سوره۱۷، آیه۷۱.    
[۳۲] کهف/سوره۱۸، آیه۴۹.    
[۳۳] جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۸.    
[۳۴] جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۹.    
[۳۵] حاقه/سوره۶۹، آیه۱۹.    
[۳۶] حاقه/سوره۶۹، آیه۲۵.    
اعمال انسانها، هر چند به اندازه ذره ای ناچیز، در «کتاب» ثبت می‌گردد و محفوظ می‌ماند و در روز رستاخیز به آنان نشان داده می‌شود. بر همین اساس، مفسران در باره «کتاب»، که از آن به نامه یا صحیفه اعمال تعبیر شده است، و نیز در باره نشان دادن اعمال توضیحاتی داده‌اند. طباطبائی
[۳۷] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل اسراءآیه ۱۳.
این نظر را مطرح کرده که آنچه در «کتاب» ثبت شده حقیقت خود اعمال است، نه از مقوله نوشتن رایج در این عالَم، در حالی که عموم مفسران نامه اعمال را به عنوان یک حقیقت مکتوب وصف کرده‌اند. البته برخی، علاوه بر ثبت اَعمال، ذکر مقدار ثواب و عقاب آن‌ها را نیز از محتویات نامه دانسته و برخی نیز گفته‌اند که به انسانها، بر اساس کتاب اعمالشان، عادلانه، ثواب و عقاب داده خواهد شد.
[۳۸] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل کهف آیه ۴۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۳۹] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل اسراءآیه ۱۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۴۰] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل اسراءآیه ۱۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۴۱] طبرسی، مجمع البیان، ذیل کهف آیه ۴۷.
[۴۲] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل کهف آیه ۴۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۴۳] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل اسراءآیه ۱۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴۴] حسین بن حسن جرجانی، ذیل اسراء آیه ۱۳، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۴۵] حسین بن حسن جرجانی، ذیل کهف آیه ۴۷، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۴۶] ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل اسراء آیه ۱۳، بیروت ۱۴۱۲.
[۴۷] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل اسراء آیه ۱۳، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.


۲.۴ - مراد از نشان داده شدن اعمال


در باره مراد از نشان داده شدن اعمال نیز مفسران آرای گوناگونی دارند که از آن جمله است: مشاهده جزای اعمال یا دیدن نامه اعمال
[۴۸] طبری، جامع،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
[۴۹] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۵۰] طبرسی، مجمع البیان ،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
[۵۱] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵۲] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۵۳] حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
کاشانی، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
[۵۴] محمدبن علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
ورود در جزا، اعم از ثواب و عقاب
[۵۵] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نجم آیه۴۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۵۶] طبرسی، مجمع البیان،ذیل نجم آیه۴۰.
[۵۷] ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵۸] ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۱۲.
[۵۹] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
مشاهده حقیقت اعمال بنا بر نظریه تجسمِ اعمال
[۶۰] محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
[۶۱] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زلزله آیه ۶ـ۸.
و آگاهی و معرفت حقیقی به کارهای انجام شده در دنیا
[۶۲] طبرسی، مجمع البیان،ذیل زلزله آیه۶ـ ۸.
[۶۳] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل زلزله آیه۶ـ ۸،چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
[۶۴] هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
طباطبائی با استناد به تعبیر «سَوْفَ یُری» در آیه چهلم سوره نجم احتمال داده است که در روز رستاخیز، عمل انسان، علاوه بر خود او، به دیگری نیز ارائه شود.

۲.۵ - آیات راجع به ثواب و عقاب


آیاتِ راجع به ثواب و عقاب دو دسته‌اند:
۱) آیاتی که ظاهراً بر این معنا دلالت دارند که ثواب و عقاب غیر از خود اعمال‌اند و بهشت، پاداش و ثواب نیکوکاران و دوزخ، کیفر و عقاب گناهکاران است
[۶۵] بقره/سوره۲، آیه۲۵.    
[۶۶] فصّلت/سوره۴۱، آیه۳۰.    
[۶۷] رعد/سوره۱۳، آیه۲۲۲۴.    
[۶۸] مائده/سوره۵، آیه۱۱۹.    
[۶۹] آل عمران /سوره۳، آیه۳۳.    
[۷۰] توبه/سوره۹، آیه۶۸.    
[۷۱] یونس/سوره۱۰، آیه۸۷.    
[۷۲] لقمان/سوره۳۱، آیه۸۰.    

۲) آیاتی که ظاهر آن‌ها دلالت بر تجسم اعمال و وحدت جزا و عمل در روز رستاخیز دارد.
[۷۳] تحریم/سوره۶۶، آیه۷.    
[۷۴] شوری/سوره۴۲، آیه۲۲.    
[۷۵] نساء/سوره۴،آیه ۱۰.    
[۷۶] بقره/سور۲، آیه۲۴.    
[۷۷] ق/سوره۵۰، آیه۲۲.    
[۷۸] آل عمران/۳،آیه۵۴.    
[۷۹] بقره/سوره۲،آیه۱۷۴.    
[۸۰] بقره/سوره۲،آیه۲۸۱.    
بیشتر مفسران، با بهره گیری از مباحث مجاز و تأویل، آیات دسته دوم را به دسته اول ملحق کرده و تعبیراتی چون حضور اعمال در قیامت را مجازی دانسته یا آن را به جزای اعمال یا نامه اعمال تأویل کرده‌اند
[۸۱] التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۸۲] طبرسی، مجمع البیان،ذیل آل عمران آیه۳۰.
[۸۳] طبرسی، مجمع البیان،ذیل نساءآیه۱۰.
[۸۴] طبرسی، مجمع البیان،ذیل شوری آیه ۲۲.
[۸۵] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه۳۰، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۸۶] قرطبی، ذیل آل عمران آیه ۳۰،ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۸۷] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸۸] حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل شوری آیه ۲۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۸۹] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل آل عمران آیه ۳۰، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
اما به نظر طباطبائی
[۹۰] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره آیه ۲۶.
[۹۱] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل آل عمران آیه۳۰.
[۹۲] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نساءآیه۱۰.
این دو دسته آیات، بی آن‌که نیاز به تأویل یا مجازگویی باشد، قابل جمع‌اند و هر کدام از تعبیرات قرآنی ناظر به یک بُعد از موضوع قیامت است.

۲.۶ - تناسب عمل با پاداش


تناسب عمل با پاداش آن، از دیگر موضوعاتی است که در آیات ثواب و عقاب مطرح شده است. برخی آیات تصریح دارند که انسان در روز قیامت، دقیقاً معادل کار نیک خود پاداش نیک می‌گیرد و معادل کار بدش کیفر می‌شود.
[۹۳] نحل/سوره۱۶، آیه۱۱.    
[۹۴] طور/سوره۵۲، آیه۱۶.    
[۹۵] آل عمران/سوره۳، آیه۱۶۱.    
[۹۶] بقره/سوره۲، آیه۲۸۱.    
در آیاتی دیگر سزای کار بد، دقیقاً به اندازه همان کار بد دانسته شده و پاداش کار خوب، با عنایت به فضل خداوند، بهتر و بیش از آن کار ذکر شده است.
[۹۷] نساء/سوره۴، آیه۱۷۳.    
[۹۸] قصص/سوره۲۸، آیه۸۴.    
[۹۹] نور/سوره۲۴، آیه۳۸.    
[۱۰۰] غافر/سوره۴۰، آیه۴۰.    
در بیان مراد این گونه آیات، مفسران اختلاف چندانی با یکدیگر ندارند.
[۱۰۱] طبری، جامع،ذیل انعام آیه ۱۶۰.
[۱۰۲] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نحل آیه ۱۱۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۰۳] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل صافات آیه ۳۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۰۴] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیه ۳۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۰۵] طبرسی، مجمع البیان،ذیل نحل آیه ۱۱۱.
[۱۰۶] طبرسی، مجمع البیان،ذیل صافات آیه ۳۸.
[۱۰۷] طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه ۳۹.
[۱۰۸] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل انعام آیه ۱۶۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۰۹] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل انعام آیه۱۶۰.
[۱۱۰] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نحل آیه ۱۱۱.
[۱۱۱] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل صافات آیه ۳۸.
[۱۱۲] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل آیه ۳۹.
به تعبیر طباطبائی
[۱۱۳] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.
[۱۱۴] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل عنکبوت آیه ۴.
[۱۱۵] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل شوری آیه ۲۲.
خداوند بنا بر فضل خود، نقص اعمال نیکوکاران و صالحان را رفع می‌کند و معادل بهترین عمل به آنان پاداش می‌دهد.

۲.۷ - میزان افزایش ثواب اعمال نیک در آیات


میزان افزایش ثواب اعمالِ نیک در آیات، به تفاوت، چند برابر،
[۱۱۶] نساء/سوره۴، آیه۴۰.    
[۱۱۷] یونس/سوره۱۰، آیه۲۶.    
[۱۱۸] حدید/سوره۵۷، آیه۱۱.    
[۱۱۹] بقره/سوره۲، آیه۲۴۵.    
دَه برابر،
[۱۲۰] انعام/سوره۶، آیه۱۶۰.    
هفتصد برابر
[۱۲۱] بقره/سوره۲، آیه۲۶۱.    
و «بِغیَرِ حسابٍ»
[۱۲۲] نور/سوره۲۴، آیه۳۸.    
[۱۲۳] زمر/سوره۳۹، آیه۱۰.    
[۱۲۴] بقره/سوره۲، آیه۲۱۲.    
ذکر شده است. مفسران برای «بغیرحساب» چند معنا احتمال داده اند: پاداش خداوند فزون از شمار و به تعبیری، نامتناهی است؛ پاداش خداوند فراتر از استحقاق مؤمنان است؛ کسی خداوند را به سبب پاداشی که می‌دهد مورد سؤال و مؤاخذه قرار نمی‌دهد و خدا نیز انتظار جبران ندارد؛ پاداش خدا از سرچشمه فیض و لطف بی نهایت اوست.
[۱۲۵] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۲۶] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نورآیه ۳۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۲۷] طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره آیه ۲۱۲.
[۱۲۸] طبرسی، مجمع البیان، ذیل نورآیه ۳۸.
[۱۲۹] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۲، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۱۳۰] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل نورآیه ۳۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۳۱] حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل نورآیه ۳۸، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۱۳۲] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.


۲.۸ - ثواب صالحان در بهشت به خواست و اراده آنان


بنا بر چند آیه، ثواب صالحان در بهشت، به خواست و اراده آنان واگذار می‌شود.
[۱۳۳] ق/سوره۵۰، آیه۳۵.    
[۱۳۴] زمر/سوره۳۹، آیه۳۳۳۴.    
[۱۳۵] فرقان/سوره۲۵، آیه۱۶.    
[۱۳۶] نحل/سوره۱۶، آیه۳۱.    
[۱۳۷] بقره/سوره۲، آیه۲۱۲.    
مفسران در تفسیر این آیات گفته‌اند که مؤمنان نه تنها هر چه بخواهند پاداش می‌گیرند بلکه خدا چیزی بهتر، که در تصورشان نمی‌گنجد، به آنان می‌دهد.
[۱۳۸] طبری، جامع،ذیل ق آیه ۳۵.
[۱۳۹] طبرسی، مجمع البیان، ذیل ق آیه ۳۵.
[۱۴۰] طبرسی، مجمع البیان، ذیل زمرآیه ۳۵.
[۱۴۱] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۱۴۲] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل ق آیه ۳۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۴۳] حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۱۴۴] حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
[۱۴۵] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۴۶] محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
[۱۴۷] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زمرآیه ۳۵.
[۱۴۸] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.
[۱۴۹] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل ق آیه ۳۵.
[۱۵۰] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.


۲.۹ - ایمان شرط استحقاق ثواب


بنا بر برخی آیات،
[۱۵۱] بقره/سوره۲، آیه۲۱۷.    
[۱۵۲] آل عمران/سوره۳، آیه۲۲.    
[۱۵۳] انعام/سوره۶، آیه۸۸.    
[۱۵۴] اعراف/سوره۷، آیه۱۴۷.    
[۱۵۵] کهف/سوره۱۸، آیه۱۰۵.    
[۱۵۶] زمر/سوره۳۹، آیه۶۵.    
[۱۵۷] محمد/سوره۴۷، آیه۳۲.    
[۱۵۸] محمد/سوره۴۷، آیه۹.    
شرط استحقاق ثواب، ایمان است؛ بنا براین، عمل افراد بی ایمان (کافران، مشرکان) ثواب اُخروی در پی ندارد. همچنین عملِ صالحِ کسانی که مرتکبِ گناهانی شده‌اند که در حکم کفر است (مانند ارتداد و دشمنی با خدا و رسول)، در صورت توبه نکردن، به سبب تباهی ایمانشان بر اثر گناه، ثواب ندارد. مفسران در توضیح این امر گفته‌اند که اعمالی مانند کفر و ارتداد، تأثیر عمل صالح مفروض را در تأمین سعادت ابدی انسان از بین می‌برد در حالی که ایمان، عامل ادامه تأثیر اعمال صالح (مثلاً تعلق ثواب به آن) در نشئه پس از دنیاست.
[۱۵۹] طبری، جامع،ذیل انعام آیه ۸۸.
[۱۶۰] طبرسی، مجمع البیان ذیل بقره آیه ۲۱۷.
[۱۶۱] طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۲۲.
[۱۶۲] ، محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن ذیل بقره آیه ۲۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۶۳] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۲۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۶۴] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل انعام آیه ۸۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۶۵] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره آیه ۲۱۷.


۲.۱۰ - ایمان و توبه و عمل صالح باعث محو گناهان


از سوی دیگر، آیاتی
[۱۶۶] هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.    
[۱۶۷] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۷.    
[۱۶۸] محمد/سوره۴۷، آیه۳.    
[۱۶۹] تغابن/سوره۶۴، آیه۹.    
[۱۷۰] تحریم/سوره۶۶، آیه۸.    
[۱۷۱] آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۳.    
[۱۷۲] آل عمران /سوره۳، آیه۱۹۵.    
[۱۷۳] مائده/سوره۵، آیه۱۲.    
[۱۷۴] طلاق/سوره۶۵، آیه۵.    
بر این دلالت دارد که ایمان و توبه و عمل صالح (مانند نمازهای واجب، حج، تقوا، دوری از گناهان کبیره) باعث محو گناهان (تکفیر به معنای قرآنی)، از جمله گناهان صغیره، می شود.
[۱۷۵] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۷۶] طبرسی، مجمع البیان ذیل بقره آیه ۲۱۷.
[۱۷۷] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ذیل بقره آیه ۲۱۷.


۲.۱۱ - ثواب الدنیا در برابر ثواب الاخره


قرآن از ثواب الدنیا در برابر ثواب الاخره
[۱۷۸] آل عمران/سوره۳، آیه۱۴۵.    
[۱۷۹] آل عمران /سوره۳، آیه۱۴۸.    
[۱۸۰] نساء/سوره۴، آیه۱۳۴.    
سخن به میان آورده و به افرادی اشاره کرده است که تنها خواهان ثواب دنیایند و در برابر آن‌ها کسانی قرار دارند که ثواب آخرت را می‌طلبند. بنا بر مضمون این آیات، هر دو گونه ثواب در اختیار خدا و از آنِ اوست و خدا ثواب دنیا را به طالبان آن می‌دهد ولی آنان از ثواب آخرت بی نصیب‌اند، در حالی که طالبان ثواب آخرت از ثواب دنیا نیز بهره مندند.
[۱۸۱] شوری/سوره۴۲، آیه۲۰.    
[۱۸۲] طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.


۲.۱۲ - تعیین مصادیق ثواب دنیا و ثواب آخرت


مفسران در تبیین مراد این آیات، با توجه به سیاق و شأن نزول آنها، گفته‌اند: ثواب دنیا یعنی غنیمتهای حاصل از غزوه احد و‌ به‌طور کلی غنیمت و فییء؛ روزی هر انسانی که خدا برای او تقدیر کرده است؛ پیروزی بر دشمنان در جنگ؛ عزت و نام نیک. ثواب آخرت یعنی کرامت نزد خدا؛ بلندیِ مرتبت در عالم آخرت؛ اِعلای دین خدا؛ بهشت و نعمتهای آن و مغفرت.
[۱۸۳] طبری، جامع ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
[۱۸۴] طبری، جامع ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
[۱۸۵] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۸۶] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۱۸۷] طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
[۱۸۸] طبرسی، مجمع البیان ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
[۱۸۹] زمخشری، الکشاف ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
[۱۹۰] زمخشری، الکشاف ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
[۱۹۱] عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۹۲] عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۱۹۳] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۹۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۱۹۵] سیوطی، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
[۱۹۶] سیوطی، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
[۱۹۷] عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۹۸] عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۹۹] طبری، جامع ذیل نساءآیه.
[۲۰۰] محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نساءآیه ۱۳۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
[۲۰۱] طبرسی، مجمع البیان ذیل نساءآیه ۱۳۴.
[۲۰۲] زمخشری، الکشاف ذیل نساءآیه ۱۳۴.
[۲۰۳] عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل نساءآیه ۱۳۴، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
[۲۰۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل نساءآیه ۱۳۴، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۲۰۵] سیوطی، ذیل نساءآیه ۱۳۴.
[۲۰۶] عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل نساءآیه ۱۳۴، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
به گفته طبرسی
[۲۰۷] طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
ثواب نامیدن بهره‌های دنیایی، از باب مجاز و توسع است و به نظر طباطبائی، وصف ثواب آخرت به «حُسن»، بدون آوردن چنین وصفی برای ثواب دنیا،
[۲۰۸] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
از ارزش ثواب آخرت در مقایسه با بهره‌های دنیایی خبر می‌دهد.
با این همه، بین ثواب دنیا و آخرت هیچ گونه تنافی وجود ندارد، بلکه کسانی که صرفاً در پی ثواب دنیایند از ثواب آخرت بی بهره‌اند ولی کسانی که در پی ثواب آخرت‌اند از هر دو ثواب (دنیوی و اخروی) بهره‌مند خواهند شد.
[۲۰۹] طبری، جامع ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
[۲۱۰] محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، چاپ افست قم.
[۲۱۱] محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۲۶۳، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، چاپ افست قم.
[۲۱۲] طبرسی، مجمع البیان ذیل اعراف آیه ۲۳.
[۲۱۳] ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، بیروت ۱۴۱۲.
[۲۱۴] عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۲۱۵] سیوطی، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.



واژه عقاب مجموعاً بیست بار در قرآن کریم آمده است
[۲۱۶] محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «عقب»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
: چهارده بار در ترکیب شدید العقاب و دو بار در ترکیب سریع العقاب به عنوان دو وصف برای خدا، و در چند جا همراه با یادآوری آمُرزَندگی خداوند.

۳.۱ - کیفر سختی برای چند گروه


چند گروه به سختْ کیفر بودن خدا تهدید شده‌اند: کسانی که نعمتهای الاهی را دگرگون می‌سازند و کفر می‌ورزند و نشانه های خداوند را دروغ می‌شمارند
[۲۱۷] بقره/سوره۲، آیه۲۱۱.    
[۲۱۸] آل عمران/سوره۳، آیه۱۱.    
[۲۱۹] انفال/سوره۸، آیه۵۲.    
[۲۲۰] غافر/سوره۴۰، آیه۲۲.    
کسانی که با خدا و پیامبر او دشمنی می‌کنند
[۲۲۱] انفال/سوره۸، آیه۱۳.    
[۲۲۲] حشر/سوره۵۹، آیه۴.    
و مؤمنانی که در اجابت دعوت خدا و رسول سستی می‌ورزند.
[۲۲۳] طبرسی، مجمع البیان.
همچنین پس از بیان احکام حج و تحذیر از نافرمانی در انجام دادنِ درستِ این احکام
[۲۲۴] بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
و نیز از زبان شیطان خطاب به کسانی که از او فریب خورده اند،
[۲۲۵] انفال/سوره۸، آیه۴۸.    
بر سخت کیفر بودن خداوند تأکید شده است.
واژه «جزاء» نیز در قرآن به معنای ثواب یا عقاب آمده است.
[۲۲۶] محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «جزاء»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).



(۱) قرآن.
(۲) آقابزرگ طهرانی.
(۳) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۹۸.
(۴) ابن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، بغداد ۱۹۶۲.
(۵) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۶) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷) ابن فارس، مقاییس اللغه.
(۸) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲.
(۹) ابن منظور، لسان العرب.
(۱۰) ابن ندیم.
(۱۱) ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
(۱۲) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۱۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷.
(۱۳) هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
(۱۴) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۱۵) علیرضا برازش، المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۳ ش.
(۱۶) ماجد خنجر بنکانی، اتحاف ذوی الالباب بمافی الاقوال و الافعال من الثواب، اردن ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۷) عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۸) احمدبن حسین بیهقی، کتاب الاسماء و الصفات، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
(۱۹) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
(۲۰) حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
(۲۱) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۲) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
(۲۳) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
(۲۴) زمخشری، الکشاف.
(۲۵) سیوطی.
(۲۶) محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، چاپ افست قم.
(۲۷) محمدبن علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۸) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۲۹) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
(۳۰) طبرسی، مجمع البیان ؛
(۳۱) طبری ، جامع ؛
(۳۲) محمدبن حسن طوسی ، الامالی ، قم ۱۴۱۴؛
(۳۳) محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ؛
(۳۴) محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، تهران ۱۳۹۰؛
(۳۵) محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
(۳۶) حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.
(۳۷) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
(۳۸) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج ۴، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.
(۳۹) محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
(۴۰) احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیرللرافعی، قم ۱۴۰۵.
(۴۱) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۴۲) فتح الله بن شکرالله کاشانی، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین (تفسیر کبیر ملافتح الله کاشانی)، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۴۳) ابراهیم بن علی کفعمی، البلدالامین، چاپ سنگی.
(۴۴) کلینی، الاصول من الکافی.
(۴۵) علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ محمود عمر دمیاطی، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
(۴۶) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، الترغیب و الترهیب من الحدیث الشریف، چاپ مصطفی محمد عماره، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷، چاپ افست بیروت.
(۴۷) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۴۸) عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۴۹) یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
(۵۰) آرنت یان ونسینک، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹.

 
۱. ↑ خلیل بن احمد،کتاب العین، ج۸، ص۲۴۶،ذیل «ثوب»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
۲. ↑ محمدبن احمد ازهری، ج۱۵، ص۱۵۵، تهذیب اللغة، ذیل «ثاب»،چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷.
۳. ↑ ابن فارس، مقاییس اللغه، ذیل «ثوب».
۴. ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی،المفردات فی غریب القرآن، ذیل «ثوب»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
۵. ↑ محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ذیل «ثوب»، ج ۱۵، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره ۱۹۶۷.
۶. ↑ ابن فارس، مقاییس اللغه،ذیل «ثوب».
۷. ↑ اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ذیل «ثوب»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
۸. ↑ ابن منظور، لسان العرب،ذیل «ثوب».    
۹. ↑ احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیرللرافعی، ذیل «ثوب»، قم ۱۴۰۵.
۱۰. ↑ حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۱۷ ۱۸، قم ۱۴۱۲.    
۱۱. ↑ مقاییس اللغه، ابن فارس ،ریشه ع ق ب.
۱۲. ↑ احمدبن محمد فیّومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیرللرافعی، ذیل «عقب»، قم ۱۴۰۵.
۱۳. ↑ خلیل بن احمد، ج۱، ص۱۸۰، کتاب العین،ذیل «عقب»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.    
۱۴. ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل «عقب»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).
۱۵. ↑ ابن منظور، لسان العرب،ذیل «عقب».
۱۶. ↑ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، ج۴، ص۸۱، ج ۴، چاپ محمدعلی نجار، بیروت.
۱۷. ↑ محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «ثوب» و «عقب»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
۱۸. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۱۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۲۰. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۲۱. ↑ حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۳۸۱، قم ۱۴۱۲.
۲۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل مائده آیه ۹۸.
۲۳. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مائده آیه ۹۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۲۴. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل رعد آیه ۳۲، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۲۵. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۲۶. ↑ حسن بن عبدالله عسکری معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب السید نورالدین الجزائری، ج۱، ص۳۶۴ـ۳۶۵، قم ۱۴۱۲.
۲۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل مائده آیه ۹۸.
۲۸. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل مائده آیه ۹۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۲۹. ↑ اِسراء/سوره۱۷، آیه۱۲.    
۳۰. ↑ اِسراء/سوره۱۷، آیه۱۳.    
۳۱. ↑ اِسراء/سوره۱۷، آیه۷۱.    
۳۲. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۴۹.    
۳۳. ↑ جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۸.    
۳۴. ↑ جاثیه/سوره۴۵، آیه۲۹.    
۳۵. ↑ حاقه/سوره۶۹، آیه۱۹.    
۳۶. ↑ حاقه/سوره۶۹، آیه۲۵.    
۳۷. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل اسراءآیه ۱۳.
۳۸. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل کهف آیه ۴۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۳۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل اسراءآیه ۱۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۴۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل اسراءآیه ۱۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۴۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل کهف آیه ۴۷.
۴۲. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل کهف آیه ۴۹، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۴۳. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل اسراءآیه ۱۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۴۴. ↑ حسین بن حسن جرجانی، ذیل اسراء آیه ۱۳، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۴۵. ↑ حسین بن حسن جرجانی، ذیل کهف آیه ۴۷، تفسیر گازر، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۴۶. ↑ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل اسراء آیه ۱۳، بیروت ۱۴۱۲.
۴۷. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل اسراء آیه ۱۳، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
۴۸. ↑ طبری، جامع،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
۴۹. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۵۰. ↑ طبرسی، مجمع البیان ،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
۵۱. ↑ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵۲. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵۳. ↑ حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۵۴. ↑ محمدبن علی شریف لاهیجی، تفسیر شریف لاهیجی، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
۵۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نجم آیه۴۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۵۶. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل نجم آیه۴۰.
۵۷. ↑ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۵۸. ↑ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۱۲.
۵۹. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸.
۶۰. ↑ محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
۶۱. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زلزله آیه ۶ـ۸.
۶۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل زلزله آیه۶ـ ۸.
۶۳. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل زلزله آیه۶ـ ۸،چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
۶۴. ↑ هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، چاپ محمودبن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
۶۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵.    
۶۶. ↑ فصّلت/سوره۴۱، آیه۳۰.    
۶۷. ↑ رعد/سوره۱۳، آیه۲۲۲۴.    
۶۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۱۹.    
۶۹. ↑ آل عمران /سوره۳، آیه۳۳.    
۷۰. ↑ توبه/سوره۹، آیه۶۸.    
۷۱. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۸۷.    
۷۲. ↑ لقمان/سوره۳۱، آیه۸۰.    
۷۳. ↑ تحریم/سوره۶۶، آیه۷.    
۷۴. ↑ شوری/سوره۴۲، آیه۲۲.    
۷۵. ↑ نساء/سوره۴،آیه ۱۰.    
۷۶. ↑ بقره/سور۲، آیه۲۴.    
۷۷. ↑ ق/سوره۵۰، آیه۲۲.    
۷۸. ↑ آل عمران/۳،آیه۵۴.    
۷۹. ↑ بقره/سوره۲،آیه۱۷۴.    
۸۰. ↑ بقره/سوره۲،آیه۲۸۱.    
۸۱. ↑ التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۸۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل آل عمران آیه۳۰.
۸۳. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل نساءآیه۱۰.
۸۴. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل شوری آیه ۲۲.
۸۵. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه۳۰، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۸۶. ↑ قرطبی، ذیل آل عمران آیه ۳۰،ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبدالله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۸۷. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل زلزله آیه ۶ـ ۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۸۸. ↑ حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل شوری آیه ۲۲، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۸۹. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل آل عمران آیه ۳۰، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
۹۰. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره آیه ۲۶.
۹۱. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل آل عمران آیه۳۰.
۹۲. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نساءآیه۱۰.
۹۳. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۱.    
۹۴. ↑ طور/سوره۵۲، آیه۱۶.    
۹۵. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۶۱.    
۹۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۸۱.    
۹۷. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۷۳.    
۹۸. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۸۴.    
۹۹. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۳۸.    
۱۰۰. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۴۰.    
۱۰۱. ↑ طبری، جامع،ذیل انعام آیه ۱۶۰.
۱۰۲. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نحل آیه ۱۱۱، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۰۳. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل صافات آیه ۳۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۰۴. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آیه ۳۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۰۵. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل نحل آیه ۱۱۱.
۱۰۶. ↑ طبرسی، مجمع البیان،ذیل صافات آیه ۳۸.
۱۰۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه ۳۹.
۱۰۸. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل انعام آیه ۱۶۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۰۹. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل انعام آیه۱۶۰.
۱۱۰. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نحل آیه ۱۱۱.
۱۱۱. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل صافات آیه ۳۸.
۱۱۲. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل آیه ۳۹.
۱۱۳. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.
۱۱۴. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل عنکبوت آیه ۴.
۱۱۵. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل شوری آیه ۲۲.
۱۱۶. ↑ نساء/سوره۴، آیه۴۰.    
۱۱۷. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۲۶.    
۱۱۸. ↑ حدید/سوره۵۷، آیه۱۱.    
۱۱۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۴۵.    
۱۲۰. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۶۰.    
۱۲۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۶۱.    
۱۲۲. ↑ نور/سوره۲۴، آیه۳۸.    
۱۲۳. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۱۰.    
۱۲۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۲.    
۱۲۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۲۶. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نورآیه ۳۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۲۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل بقره آیه ۲۱۲.
۱۲۸. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل نورآیه ۳۸.
۱۲۹. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۲، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۱۳۰. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل نورآیه ۳۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۳۱. ↑ حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل نورآیه ۳۸، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۱۳۲. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.
۱۳۳. ↑ ق/سوره۵۰، آیه۳۵.    
۱۳۴. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۳۳۳۴.    
۱۳۵. ↑ فرقان/سوره۲۵، آیه۱۶.    
۱۳۶. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۳۱.    
۱۳۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۲.    
۱۳۸. ↑ طبری، جامع،ذیل ق آیه ۳۵.
۱۳۹. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل ق آیه ۳۵.
۱۴۰. ↑ طبرسی، مجمع البیان، ذیل زمرآیه ۳۵.
۱۴۱. ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۱۴۲. ↑ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل ق آیه ۳۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۴۳. ↑ حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل زمرآیه ۳۵، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۱۴۴. ↑ حسین بن حسن جرجانی، تفسیر گازر، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۳۷ـ۱۳۴۱ ش.
۱۴۵. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۱۴۶. ↑ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ حسین اعلمی، بیروت (۱۳۹۹/۱۹۷۹)، چاپ افست مشهد.
۱۴۷. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل زمرآیه ۳۵.
۱۴۸. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل نورآیه ۳۸.
۱۴۹. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل ق آیه ۳۵.
۱۵۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل ق آیه ۳۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۵۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۷.    
۱۵۲. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۲۲.    
۱۵۳. ↑ انعام/سوره۶، آیه۸۸.    
۱۵۴. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۴۷.    
۱۵۵. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۱۰۵.    
۱۵۶. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۶۵.    
۱۵۷. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۳۲.    
۱۵۸. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۹.    
۱۵۹. ↑ طبری، جامع،ذیل انعام آیه ۸۸.
۱۶۰. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل بقره آیه ۲۱۷.
۱۶۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۲۲.
۱۶۲. ↑ ، محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن ذیل بقره آیه ۲۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۶۳. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۲۲، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۶۴. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل انعام آیه ۸۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۶۵. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن،ذیل بقره آیه ۲۱۷.
۱۶۶. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.    
۱۶۷. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۷.    
۱۶۸. ↑ محمد/سوره۴۷، آیه۳.    
۱۶۹. ↑ تغابن/سوره۶۴، آیه۹.    
۱۷۰. ↑ تحریم/سوره۶۶، آیه۸.    
۱۷۱. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۹۳.    
۱۷۲. ↑ آل عمران /سوره۳، آیه۱۹۵.    
۱۷۳. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۲.    
۱۷۴. ↑ طلاق/سوره۶۵، آیه۵.    
۱۷۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل بقره آیه ۲۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۷۶. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل بقره آیه ۲۱۷.
۱۷۷. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ذیل بقره آیه ۲۱۷.
۱۷۸. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۴۵.    
۱۷۹. ↑ آل عمران /سوره۳، آیه۱۴۸.    
۱۸۰. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۳۴.    
۱۸۱. ↑ شوری/سوره۴۲، آیه۲۰.    
۱۸۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۱۸۳. ↑ طبری، جامع ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۱۸۴. ↑ طبری، جامع ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۱۸۵. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۸۶. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۱۸۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۱۸۸. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۱۸۹. ↑ زمخشری، الکشاف ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۱۹۰. ↑ زمخشری، الکشاف ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۱۹۱. ↑ عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۹۲. ↑ عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۱۹۳. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۱۹۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۱۹۵. ↑ سیوطی، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۱۹۶. ↑ سیوطی، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۱۹۷. ↑ عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۹۸. ↑ عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل ذیل آل عمران آیه ۱۴۸، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۱۹۹. ↑ طبری، جامع ذیل نساءآیه.
۲۰۰. ↑ محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، ذیل نساءآیه ۱۳۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
۲۰۱. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل نساءآیه ۱۳۴.
۲۰۲. ↑ زمخشری، الکشاف ذیل نساءآیه ۱۳۴.
۲۰۳. ↑ عبدالله بن احمد نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، ذیل نساءآیه ۱۳۴، در مجمع التفاسیر، (قاهره) ۱۳۱۷ـ۱۳۲۰، چاپ افست استانبول: دارالدعوه، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲۰۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل نساءآیه ۱۳۴، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۲۰۵. ↑ سیوطی، ذیل نساءآیه ۱۳۴.
۲۰۶. ↑ عبدالله بن عمر بیضاوی، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، ذیل نساءآیه ۱۳۴، مصر ۱۳۸۸/۱۹۶۸، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۰۷. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۲۰۸. ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن ذیل آل عمران آیه ۱۴۸.
۲۰۹. ↑ طبری، جامع ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۲۱۰. ↑ محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، چاپ افست قم.
۲۱۱. ↑ محمدبن حسین شریف رضی، حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، ج۱، ص۲۶۳، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، چاپ افست قم.
۲۱۲. ↑ طبرسی، مجمع البیان ذیل اعراف آیه ۲۳.
۲۱۳. ↑ ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، بیروت ۱۴۱۲.
۲۱۴. ↑ عبدالرحمان بن محمد ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵، چاپ ابومحمد غماری ادریسی حسنی، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
۲۱۵. ↑ سیوطی، ذیل آل عمران آیه ۱۴۵.
۲۱۶. ↑ محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «عقب»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).
۲۱۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۱.    
۲۱۸. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۱.    
۲۱۹. ↑ انفال/سوره۸، آیه۵۲.    
۲۲۰. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۲۲.    
۲۲۱. ↑ انفال/سوره۸، آیه۱۳.    
۲۲۲. ↑ حشر/سوره۵۹، آیه۴.    
۲۲۳. ↑ طبرسی، مجمع البیان.
۲۲۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۲۲۵. ↑ انفال/سوره۸، آیه۴۸.    
۲۲۶. ↑ محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل «جزاء»، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران (۱۳۹۷).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ثواب و عقاب»، شماره۴۲۸۳.    



جعبه ابزار