• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جامع الاسرار و منبع الانوار

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جامع الاسرار و منبع الانوار، کتابی در عرفان به زبان عربی، تألیف سید رکن الدین حیدربن علی بن حیدر حسینی آملی ، عارف و مفسر شیعی قرن هشتم است.


این اثر را جامع الانوار، مجمع الاسرار و منبع الانوار، نیز نامیده‌اند.
[۱] حیدربن علی آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی الدین ابن العربی، ص۹، ج ۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۵۳ ش.
[۲] عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین،ج ۴، ص ۹۱ ،دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت .
[۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۳۹، بیروت ۱۹۸۳.
[۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۴۳، بیروت ۱۹۸۳.


سیدحیدرِ آملی در دوران کهولت و در نجف تألیف آن را تمام کرد
[۵] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۶] حیدربن علی آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی الدین ابن العربی، ج۱، ص۵۳۶، ج ۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۵۳ ش.
بنابراین، به نظر می‌رسد که احتمال نگارش آن در ۷۵۲،
[۷] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار،ص ۳۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
در ۳۲ سالگیِ مؤلف، اشتباه باشد.
سید حیدر جامع الاسرار را پس از رسائلی همچون منتخب التأویل ، الارکان، الامانة ، و التنزیه نگاشته است.
[۸] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.


مؤلف در مقدمه جامع الاسرار
[۹] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
انگیزه تألیف کتاب را درخواست جماعتی از برادران صالح و سالک ذکر کرده است مبنی بر این‌که وی کتاب جامعی مشتمل بر اسرار انبیا و اولیا و به ویژه اسرار توحید و اقسام و توابع و لوازم آن بنویسد و از حقایق، دقایق، نکته‌ها و رموز توحید پرده بردارد و بر اساس قاعده موحدان و محققانِ اهل اللّه و صوفیان و موافق با اصول و قواعد مذهب شیعه دوازده امامی ، اصول و فروع و شعب و شبهات و شکوک و مغالطه‌های آن اسرار را بررسی کند، به نحوی که تنازع صوفیه و شیعه از میان برخیزد و در رفع اختلاف آنان، به کتاب دیگری احتیاج نباشد.

به گفته وی،
[۱۰] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۱] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۲] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
جامع الاسرار تکرار لفظی و معنایی ندارد و جامعِ اسرار انبیا و اولیا به حسب ظاهر و باطن و متصف به مقام محمدی است و هدف اصلی آن تبیین توحید است و بهره برداری از آن منوط به توجه تام و صفای ذهن و خلوصِ اعتقاد و تسلیم کامل و یا با مدد گرفتن از عارف کامل محقق است.
از ویژگی‌های جامع الاسرار تنوع در روش است، چنانکه مؤلف در آن از دلایل نقلی ( آیات و روایات )، دلایل عقلی ، و مواهب شهودی و مکاشفات خود و سایر مشایخ استفاده کرده و گاهی نیز در اثبات مسائلی چون عصمت امامان ، از مباحث کلامی بهره گرفته است.
[۱۳] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۵۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۴] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۰۰ـ۴۱۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۵] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۳۶ـ۴۴۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.


جامع الاسرار شامل سه اصل و هر اصل آن شامل چهار قاعده است.
بزرگ‌ترین اصل آن، یعنی اصل اول، در باب توحید و اقسام آن است و چهار قاعده آن عبارت‌اند از: در بیان فضیلت توحید، در تعریف توحید، در تقسیم توحید، و در بیان چگونگی توحید.
سیدحیدر در اصل دوم، با تکیه بر آیات قرآنی و احادیث نبوی و روایات وَلَوی و سخنان مشایخ، به تحلیل حقیقت توحید پرداخته و در قاعده اول این اصل به کلام اللّه ، در قاعده دوم به کلام انبیا ، در قاعده سوم به کلام اولیاءاللّه و در قاعده چهارم به گفتار مشایخ عرفان استشهاد کرده است.
گفتنی است که در قاعده دوم به گفتار پیامبر اکرم ، در قاعده سوم به کلام حضرت علی علیه‌السلام و در قاعده چهارم به سخنان خواجه عبداللّه انصاری در منازل السائرین اکتفا کرده است.
[۱۶] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۸۱ـ۳۲۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.

اصل سوم در باب توابع و لواحق اسرار شریعتهای الاهی است که همه قواعد این اصل بر سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی بنا شده است: قاعده اول به بیان شریعت ، طریقت و حقیقت اختصاص دارد.
قاعده دوم در باب اسرار نبوت ، رسالت و ولایت ، و مشتمل بر دو بحث است: تعیین خاتم اولیای مطلق و تعیین خاتم اولیای مقید.
در قاعده سوم، علاوه بر بحث از وحی و الهام و کشف ، از تفاوت علوم کسبی و علوم ارثی و کیفیت تحصیل علوم رسمی و علوم حقیقی سخن گفته و قاعده چهارم را به بیان اسلام و ایمان و ایقان اختصاص داده است.
مؤلف در موارد متعددی از این اثر، آرای دیگران را، بدون تصرف، نقل کرده و سپس به بررسی و نقد و تصحیح آن‌ها پرداخته و در صورت لزوم، مطالب تکمیلی بر آن‌ها افزوده است.
[۱۷] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۰ـ۴۵۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.


سیدحیدر در تألیف جامع الاسرار از این آثار استفاده کرده است: احیاء علوم الدین غزالی ، منازل السائرین خواجه عبداللّه انصاری ، شرح منازل السائرین تِلِمْسانی و عبدالرزاق کاشانی ، الفتوحات المکیه و فصوص الحکم و شروح آن و رسائل ابن عربی ، اوصاف الاشراف و رساله علم خواجه نصیرالدین طوسی ، تأویلات عبدالرزاق کاشانی ، تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین راغب اصفهانی ، شرح نهج البلاغه و منهاج العارفین هر دو از ابن میثم بحرانی در شرح کلام حضرت امیر ، رساله وجود مطلق صدرالدین ترکه و رسائل و دیگر نوشته‌های خودش.
[۱۸] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۱۹] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۷۸ـ۸۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۰] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۱۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۱] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۴۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۲] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۵۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۳] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۳۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۴] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۲۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۵] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۷۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۶] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۷] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۳۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۸] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۶۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۲۹] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۹۷ـ ۴۹۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۰] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.


اساسی‌ترین بحث جامع الاسرار این است که شیعیان حقیقی، صوفیان‌اند و صوفیان حقیقی شیعیان‌اند.
در این کتاب بی‌بهره بودن صوفیه از اسرار الاهی و انحصار این اسرار به امامان معصوم علیهم‌السلام رد شده است.
از طرف دیگر، مؤلف نفی فضائل عرفانی را از امامان توسط صوفیه نپذیرفته و آن را از جهل صوفیه دانسته است و نیز بیان کرده که تنها فرقه حقه صوفیه، فرقه‌ای است که از اسرار الاهی بهره‌مند است و به امامان معصوم ایمان ظاهری و باطنی دارد.

به عقیده وی، امامان منبع علوم و معدن اسرارند و صوفیه نیز سرّ ولایت را از امامان دریافت کرده‌اند و تنها فرقه حقه شیعه، شیعه دوازده امامی است.
[۳۱] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۲] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۳] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۴] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۵] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.

سیدحیدر در بحث تعیین خاتم ولایت، برخی از آموزه‌های اصلی ابن عربی و شارحان او، به ویژه قیصری، را دگرگون ساخته و بر خلاف ابن عربی و برخی مریدانش ــ که حضرت عیسی علیه‌السلام را خاتم اولیای مطلق و ابن عربی را خاتم اولیای مقید معرفی می‌کنند ــ خاتم اولیای مطلق را حضرت علی علیه‌السلام و خاتم اولیای مقید را حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف معرفی کرده و سبب اشتباه ابن عربی و قیصری را در این مسئله پیروی آنان از مذهب تسنن و تعصب داشتن به آن دانسته است.
[۳۶] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۵ـ ۴۴۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۳۷] محسن جهانگیری، محیی الدین ابن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، ج۱، ص۵۳۴ ـ ۵۳۵، تهران ۱۳۷۵ ش.

به نظر کوربن
[۳۸] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص ۱۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
با این تغییر یا اصلاح، آموزه‌های ابن عربی تا به امروز در حکمت شیعی ادغام شده است.

برخی از ابتکارات سیدحیدر در جامع الاسرار اینهاست: ارجاع حضرات خمس به حضرات ثلاث، ارائه وحدت وجود در قالب توحید وجودی، طرح مسائل عرفانی در فضا و چارچوبی کاملاً شیعی، و به عبارتی تأکید بر ارائه وجه عرفانی شیعه .
[۳۹] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۰] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۱] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۵۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.

وی در جامع الاسرار بر تثلیث عالم (اعم از تثلیث، فردیت تثلیثی اعتباری، فردیت تثلیثی خارجی) تأکید کرده و سعی در ارائه تثلیثیِ مطالبِ عرفانی داشته است.
بر این اساس، حضرات خمس را به حضرات سه ‌ ‌گانه ارجاع داده
[۴۲] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۳] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۵۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
و اصل سوم را بر مبنای سه مفهوم بنیادین عرفان شیعی مطرح کرده و ضمن پذیرش تثلیث محمدی ( عطر ، نماز و زن) و تثلیث الاهی (علم، اراده و امر)، تثلیث عیسوی (پدر، پسر، روح القدس ) را رد کرده است.
[۴۴] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.

در جامع الاسرار،
[۴۵] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۴۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۶] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
شریعت و طریقت و حقیقت، به عنوان حقیقت واحدی که دارای اعتبارات گوناگون‌اند، معرفی می‌شود.
همچنین مؤلف، الحاد اسماعیلیه را در نفهمیدن چگونگی برتری ولایت بر نبوت ، و الحاد نُصَیْرِیّه (فرقه‌ای از غالیان در نواحی شام) را در نفهمیدن حقیقت ولایت و خواص آن بیان می‌کند.
[۴۷] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۸۷ـ ۳۸۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.

سیدحیدر از آرای فلاسفه در باب قاعده الواحد (نفی صدور کثیر از واحد) و نفی علم حق به جزئیات، و آرای معتزله و اشاعره در باب وجود و ذات حق و عینیت یا زیادت صفات حق انتقاد کرده و معتقد است که با تحصیل علوم رسمی و کسبی (= علم کلام و فلسفه ) نه تنها معرفت اللّه حاصل نمی‌شود بلکه شکوک و شبهه‌های انسان افزایش می‌یابد.
[۴۸] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
[۴۹] حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۸۱ـ ۴۸۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.


حکما و عرفای بزرگی چون شیخ بهائی (متوفی ۱۰۳۰) و قطب الدین نیریزی (متوفی ۱۱۷۳) با جامع الاسرار آشنا بوده و مؤلفش را سید جلیل القدر و عارف معتقد به وحدت وجود خوانده‌اند.
[۵۰] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۲۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
[۵۱] حیدربن علی آملی، اسرارالشریعة و اطوار الطریقة و انوارالحقیقة، ج۱، ص۲۹،پانویس ۱، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۲ ش.


از جامع الاسرار نسخه‌های خطی متعددی از زمانهای گوناگون به جا مانده که حاکی از شناخته شده بودن آن نزد اندیشمندان و محققان است.
[۵۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۳۸ـ ۳۹، بیروت ۱۹۸۳.
[۵۳] احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۳۷۷، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
[۵۴] محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، ص۱۵۰ـ ۱۵۱، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.
[۵۵] محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، ص۶۲۹، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.
[۵۶] محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۹، ص۹۲۵، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.

این کتاب به تصحیح عثمان اسماعیل یحیی و هانری کوربن و با مقدمه‌ای از هر یک از آن‌ها، به انضمام کتاب‌شناسی آثار سیدحیدر آملی که عثمان یحیی تنظیم کرده بود، در ۱۳۴۷ ش چاپ و در ۱۳۶۸ ش تجدید چاپ شد.


(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، بیروت ۱۹۸۳.
(۲) حیدربن علی آملی، اسرارالشریعة و اطوار الطریقة و انوارالحقیقة، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۳) حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۴) حیدربن علی آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی الدین ابن العربی، ج ۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۵) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۶) محسن جهانگیری، محیی الدین ابن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۷) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
(۸) محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.
(۹) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.

۱. ↑ حیدربن علی آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی الدین ابن العربی، ص۹، ج ۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۲. ↑ عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین،ج ۴، ص ۹۱ ،دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت .
۳. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۳۹، بیروت ۱۹۸۳.
۴. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۴۳، بیروت ۱۹۸۳.
۵. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۶. ↑ حیدربن علی آملی، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرح فصوص الحکم لمحیی الدین ابن العربی، ج۱، ص۵۳۶، ج ۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۵۳ ش.
۷. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار،ص ۳۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۸. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۹. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۰. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۱. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۲. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۳. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۵۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۴. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۰۰ـ۴۱۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۵. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۳۶ـ۴۴۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۶. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۸۱ـ۳۲۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۷. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۰ـ۴۵۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۸. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۱۹. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۷۸ـ۸۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۰. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۱۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۱. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۴۳، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۲. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۵۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۳. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۳۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۴. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۲۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۵. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۷۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۶. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۷. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۳۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۸. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۶۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۹. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۹۷ـ ۴۹۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۰. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۱. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۲. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۳. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۱، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۴. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۲۴ـ ۲۲۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۵. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۶۱۵، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۶. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۹۵ـ ۴۴۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۷. ↑ محسن جهانگیری، محیی الدین ابن عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، ج۱، ص۵۳۴ ـ ۵۳۵، تهران ۱۳۷۵ ش.
۳۸. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ص ۱۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳۹. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۷۶ـ۷۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۰. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۱۰۰، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۱. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۵۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۲. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۳. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۵۵۹، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۴. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۵۱ـ۳۵۲، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۵. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۴۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۶. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۴۶ـ۳۴۷، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۷. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۸۷ـ ۳۸۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۸. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۷۴ـ ۴۷۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۴۹. ↑ حیدربن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۴۸۱ـ ۴۸۸، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۵۰. ↑ عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۲۲۱، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
۵۱. ↑ حیدربن علی آملی، اسرارالشریعة و اطوار الطریقة و انوارالحقیقة، ج۱، ص۲۹،پانویس ۱، چاپ محمد خواجوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۵۲. ↑ محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشّیعة، ج۵، ص۳۸ـ ۳۹، بیروت ۱۹۸۳.
۵۳. ↑ احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۳۷۷، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
۵۴. ↑ محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، ص۱۵۰ـ ۱۵۱، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.
۵۵. ↑ محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، ص۶۲۹، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.
۵۶. ↑ محمدتقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۹، ص۹۲۵، تهران، ج ۸، ۱۳۳۹ ش، ج ۹، ۱۳۴۰ ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع الاسرار و منبع الانوار»، شماره۴۳۵۸.    



جعبه ابزار