• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جدال (دانشنامه‌حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


جدال در اصطلاح به معنای قسم خوردن با عبارت خاص (لا والله) یکی از محرمات احرام در حج است. به نظر مشهور فقیهان امامی، برای جدال صادق (سوگند راست خوردن) در حج در بار اول و دوم کفاره واجب نمی‌شود و تنها استغفار لازم است. در بار سوم، قربانی کردن یک گوسفند به‌عنوان کفاره واجب است. اما در جدال کاذب (سوگند دروغ خوردن)، بنابر روایات و دیدگاه مشهور فقیهان شیعه یک‌بار جدال موجب کفاره یعنی ذبح یک گوسفند می‌گردد. کفاره جدال دروغ در بار دوم، یک گاو و بار سوم یک شتر است.


واژه «جِدال» مصدر از ریشه «ج ـ د ـ ل» به معنای محکم تاباندن ریسمان، قوّت یافتن استخوان، کشتی گرفتن، ستیز، مباحثه کردن، دلیل آوردن، و چیره شدن بر طرفِ ستیز است.
[۱] جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۴، ص۱۶۵۳.    
[۲] ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۴۳۳-۴۳۴.    
[۳] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۱۰۳-۱۰۵، «جدل.»    


این ماده در برخی از آیات قرآن نیز به معنای ستیز و مباحثه به کار رفته است؛ از جمله: «وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ»
[۴] نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.    
؛ «وَلا تُجَادِلُوا اَهْلَ الْکِتَابِ اِلا بِالَّتِی هِیَ اَحْسَنُ»
[۵] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۶.    
؛ «یَا نُوحُ قَدْ جَادَلْتَنَا فَاَکْثَرْتَ جِدَالَنَا فَاْتِنَا بِمَا تَعِدُنَا»
[۶] هود/سوره۱۱، آیه۳۲.    
مفسران مقصود از «جدال احسن» را در آیات ۱۲۵ سوره نحل
[۷] نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.    
و ۴۶ سوره عنکبوت
[۸] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۶.    
سخن گفتن با مهربانی و وقار، یاری کردن حق با حجت و دلیل عقل‌پسند، و پرهیز از آزار و خشونت و سختگیری دانسته‌اند.
[۹] شیخ طوسی، التبیان، ج۶، ص۴۴۰.    
[۱۰] شیخ طوسی، التبیان، ج۸، ص۲۱۳.    
[۱۱] قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۳۵۰.    
دفاع از حق و پرهیز از تمسخر و اهانت به طرف برابر، از شروط جدال احسن به شمار رفته است.
[۱۲] عاملی، مهدی، الانتصار، ج۱، ص۳۱۹.    
از واژگان مرتبط با جدال، «مراء» است که برخی آن را هم‌معنا با جدال دانسته‌اند
[۱۳] ابوسعود، محمد بن محمد، تفسیر ابوالسعود، ج۱، ص۲۰۷.    
[۱۴] صنعانی، عبدالرزاق، تفسیر صنعانی، ج۱، ص۷۷.    
و بعضی بر این باورند که مراء بر خلاف جدال، ستیز در برابر حق پس از آشکار شدن آن است.
[۱۵] عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللغویه، ص۱۵۸.    
[۱۶] الثمر الدانی، ص۲۴.


درباره شرایط جدال و حکم فقهی آن دیدگاه‌های مختلفی در شیعه و اهل سنت بیان شده است

۳.۱ - نظر فقهای امامی

در فقه امامی، جدال به عنوان یکی از محرمات احرام، مفهوم اصطلاحی ویژه یافته است. این مفهوم برگرفته از آیه ۱۹۷ سوره بقره: «وَ لا جِدَالَ فِی الْحَجِّ» و احادیث
[۱۷] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
[۱۸] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۸.    
[۱۹] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۳.    
است. به باور فقیهان امامی، مقصود از جدال در محرمات احرام، سوگند خوردن با تعابیری ویژه است؛ یعنی: «لا و الله» (سوگند به خدا! چنین نیست) و «بلی و الله» (سوگند به خدا! چنین است).
[۲۰] شریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۴۱-۲۴۲.    
[۲۱] ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع، ص۱۶۰.    
[۲۲] علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۷.    
پشتوانه آنان احادیثی است که مقصود از جدال را در آیه، نوعی سوگند خوردن در حال احرام شمرده‌اند.
[۲۳] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
[۲۴] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۲۹۷-۲۹۸.    
البته در پاره‌ای روایات، دشنام دادن و فخرفروشی نیز از مصداق‌های جدال به شمار رفته است.
[۲۵] عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۹۵.    
[۲۶] مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۹۱.    

به گفته شماری از فقیهان امامی، وجه اطلاق جدال بر این‌گونه سوگند آن است که در بسیاری از موارد، سوگند خوردن همراه با ستیز و دشمنی است.
[۲۷] عاملی، مهدی، الانتصار، ص۲۴۲.    
[۲۸] راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن، ج۱، ص۳۲۴.    
عرب‌های روزگار جاهلیت در ماه‌های حج، خون ریختن و نبرد و صید را حرام می‌دانستند؛ ولی جدال در حج را ممنوع نمی‌شمردند.
[۲۹] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۱.    
[۳۰] دروزه، محمدعزة، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۳۵۳.    
بر پایه تفاسیر، ستیز میان اعراب درباره مقدّم یا موخّر داشتن ماه‌های حج (یا به اصطلاح: نسیء) و نیز تفاوت دیدگاه آنان درباره آنکه کدام یک بهتر است و نیز ستیز آنان درباره موقف حج حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام)، سبب نزول آیه و نهی از جدال در حج بوده است.
[۳۱] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۷.    
[۳۲] فخر رازی، محمد بن عمر،‌ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۱۸.    
[۳۳] ابن کثیر،‌ اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۲۴۵.    
موضوع جدال در منابع جامع فقهی، افزون بر باب حج، در مباحثی چون اعتکاف نیز یاد شده است.
[۳۴] ابن قدامه مقدسی،‌ المغنی، ج۳، ص۱۴۸.
[۳۵] نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۰۳.    
از جمله حکمت‌های نهی از جدال در حج، بر پایه منابع فقهی و تفسیری، چنین است: تقوا،
[۳۶] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
پرهیز از دروغ و لغو،
[۳۷] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۹۴.    
و پیشگیری از راه یافتن شبهه به قلب.
[۳۸] ازهری، صالح بن عبدالسمیع، الثمر الدانی، ص۲۴.    

ƒ
به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه آیه ۱۹۷ سوره بقره
[۳۹] بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
و احادیث
[۴۰] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
[۴۱] شیخ طوسی،‌ التهذیب، ج۵، ص۳۳۵-۳۳۶.    
و اجماع، جدال به معنای سوگند خوردن با تعابیر خاص، بر احرام‌گزار حرام است.
[۴۲] سید شریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۴۱-۲۴۲.    
[۴۳] طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۳.    
[۴۴] نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۵۹.    
در این حکم، تفاوتی میان زن و مرد نیست.
[۴۵] مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۹۵-۲۹۶.    
شماری از فقیهان به پشتوانه مفهوم جدال که در آن مباحثه و ستیز نهفته است، بحث و ستیز پیشین را شرط تحقق جدال می‌دانند؛ به گونه‌ای که عبارت «لا و الله» را یک طرف و عبارت «بلی و الله» را طرف برابر بر زبان آورد.
[۴۶] نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۶۳-۳۶۴.    
ولی دیگر فقیهان به پشتوانه اطلاق روایات
[۴۷] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹.    
[۴۸] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۳۶.    
وجود ستیز پیشین را در تحقق جدال شرط ندانسته‌اند.
[۴۹] نراقی، مولی احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۶.    
[۵۰] خوئی، سید ابوالقاسم، موسوی خلخالی، سید محمدرضا، المعتمد، ج۳، ص۴۳۵.    
[۵۱] روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۶۱-۴۶۲.    
البته شماری از فقیهان امامی ستیز در بحث را که تنها به قصد غلبه و برتری‌جویی در مباحثه و خود‌نمایی باشد، حرام شمرده‌اند، خواه هنگام مناسک حج باشد و خواه جز آن.
[۵۲] شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۱۰۹.    
[۵۳] علامه مجلسی،‌ بحار الانوار، ج۷۰، ص۴۰۰-۴۰۲.    
[۵۴] نجفی جواهری، شیخ محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۰۳.    
بسیاری از فقیهان متاخر امامی به پشتوانه روایات متعدد
[۵۵] کلینی،‌ محمد بن یعقوب،‌ الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
[۵۶] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹.    
[۵۷] شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۳۶.    
بر آنند که جدال ممنوع در حج تنها شامل کاربرد عبارت «لا و الله» یا «بلی و الله» است.
[۵۸] علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۲۴.    
[۵۹] مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۹۵.    
[۶۰] کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۴، ص۶۱۶.    
از این‌رو، اگر تنها الفاظ سوگند گفته شود و معنای این دو عبارت به زبان دیگر بیان گردد
[۶۱] فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۶۹.    
[۶۲] فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۷۰.    
[۶۳] خوئی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۶۶.    
و یا حتی سوگند به غیر خدا خورده شود، جدال حرام تحقق نخواهد یافت.
[۶۴] علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۷.    
[۶۵] کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۲، ص۴۵۵.    
به تصریح فقیهان یاد شده، کاربرد هر دو تعبیر با هم در یک ستیز لازم نیست و کاربرد یکی از آن دو کافی است.
[۶۶] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
[۶۷] کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۲، ص۴۵۵.    
[۶۸] روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۶۵-۴۶۶.    
شماری از فقیهان به پشتوانه حدیثی دیگر
[۶۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
[۷۰] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۵.    
جدال را در کاربرد این دو عبارت منحصر ندانسته و هر چه را در شرع سوگند به شمار آید، مصداق جدال و ممنوع دانسته‌اند.
[۷۱] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۷.    
[۷۲] محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴.    
[۷۳] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۳-۳۱۴.    
بر این اساس، حتی سوگند خوردن با تعابیری جز نام خدا مانند «رحمن»، «رحیم»، «خالق» یا به غیر زبان عربی نیز جدال ممنوع شمرده می‌شود.
[۷۴] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۷.    
[۷۵] صابری همدانی، احمد، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۰.

شماری از فقیهان بر آنند که اگر کلمات «لا» و «بلی» به زبان غیر عربی گفته شود، جدال ممنوع تحقق می‌یابد؛ ولی لفظ سوگند (والله) باید صریحاً به عربی بیان شود.
[۷۶] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۶۳-۳۶۴.    
به باور شماری از فقیهان، با سه بار سوگند راست خوردن یا یک بار سوگند دروغ خوردن، جدال تحقق می‌یابد.
[۷۷] نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۷.    
دیگر فقیهان یک بار سوگند خوردن را کافی شمرده‌اند.
[۷۸] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۵.    
به تصریح شیخ مفید، جدال حرام در حج با عبارت «والله ما کان کذا»؛ «به خدا سوگند! این‌گونه نیست» یا «و الله لیکوننّ کذا»؛ «به خدا سوگند! این‌گونه است» تحقق می‌یابد.
[۷۹] شیخ مفید، المقنعه، ص۳۹۸.    
شماری از فقیهان تصریح کرده‌اند که برای تحقق جدال ممنوع، نفی یا تصدیق اخباری شرط است؛ یعنی جمله‌ای که احرام‌گزار به کار می‌برد، باید اخباری باشد؛ زیرا جمله انشائی درخور صدق و کذب نیست.
[۸۰] علامه حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۸۵.    
[۸۱] خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۶۶.    


۳.۲ - نظر فقهای اهل سنت

فقیهان و مفسران اهل سنت مقصود از جدال ناپسند در حج را اموری چون خشمگین کردن رفیق و همراه،
[۸۲] سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۷.    
[۸۳] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۶۶.    
[۸۴] نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۴۰.    
مشاجره زبانی با حاجیان،
[۸۵] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲، ص۳۷۰-۳۷۲.    
اختلاف ورزیدن در مکان وقوف،
[۸۶] مالک بن انس، الموطا، ج۱، ص۳۸۹.    
و ستیز و تردید هنگام حج دانسته و آن را در زمره محرمات احرام نشمرده‌اند.
[۸۷] کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۳-۲۱۶.
[۸۸] نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۲، ص۴۰۱-۴۱۸.
[۸۹] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۴۹.    
البته به سخن شماری از فقیهان اهل سنت، کراهت یا حتی حرمت جدال احرام‌گزار را می‌توان برداشت کرد.
[۹۰] ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۶۵.    
[۹۱] بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۴۹.    
[۹۲] ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۶۶.    
اما آنان به این ممنوعیت تصریح نکرده‌اند. تنها شماری از مفسران اهل سنت بر آنند که مقصود از جدال، شک در حج و وجوب آن است و حج با چنین جدالی باطل به شمار می‌رود؛ زیرا شک در وجوب حج، موجب کفر و بطلان حج است.
[۹۳] فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۸۲.    

ƒ

۳.۳ - کفاره

به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۹۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
برای جدال صادق (سوگند راست خوردن) در بار اول و دوم کفاره واجب نمی‌شود و تنها استغفار لازم است.
[۹۵] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
[۹۶] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۳-۴۲۵.    
[۹۷] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰-۴۲۱.    
[۹۸] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۴.    
به پشتوانه حدیثی از امام صادق (علیه‌السّلام)
[۹۹] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
در بار سوم، قربانی کردن یک گوسفند به عنوان کفاره واجب است.
[۱۰۰] ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
[۱۰۱] ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۰۴.    
[۱۰۲] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
در جدال کاذب (سوگند دروغ خوردن) به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۱۰۳] شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۴-۳۳۵.    
یک بار جدال موجب کفاره یعنی ذبح یک گوسفند می‌گردد.
[۱۰۴] ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
[۱۰۵] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۵.    
[۱۰۶] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
کفاره دو بار جدال دروغ، به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۱۰۷] تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹۵.    
[۱۰۸] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۵.    
قربانی کردن یک گاو است.
[۱۰۹] ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
[۱۱۰] قمی، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۹۶.    
[۱۱۱] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
به باور شماری دیگر، کفاره آن، قربانی کردن یک گوسفند است.
[۱۱۲] خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۱.    
کفاره سه بار جدال دروغ، به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۱۱۳] شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۴-۳۳۵.    
قربانی کردن یک شتر
[۱۱۴] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۵، ص۴۶۵.    
[۱۱۵] فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۴۷۹.    
[۱۱۶] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
و به باور فقیهان دیگر، به پشتوانه احادیث دیگر
[۱۱۷] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
[۱۱۸] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۸.    
قربانی کردن ِیک گاو است.
[۱۱۹] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۵-۴۴۶.    
[۱۲۰] خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۱.    
در فقه امامی، در باره حکم احرام‌گزاری که پس از پرداخت کفاره جدال دیگر بار مرتکب جدال حرام می‌شود، دیدگاه‌ها متفاوت است. برخی کفاره آن را کفاره جدالِ بار اول یعنی قربانی کردن یک گوسفند
[۱۲۱] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۵.    
[۱۲۲] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۶، ۴۲۱.    
و شماری دیگر، کفاره جدال بار دوم یعنی قربانی کردنِ یک گاو به شمار آورده‌اند.
[۱۲۳] نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۱.    


۳.۴ - حکم اضطرار و سهو

از دید مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث
[۱۲۴] شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۶۳.    
[۱۲۵] شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
[۱۲۶] شیخ کلینی، الکافی، ج۵، ص۲۸۰.    
جدال احرام‌گزار به سبب اضطرار، مشمول حرمت و کفاره نیست. از جمله مصداق‌های اضطرار از منظر آن‌ها، اثبات حق و نفی باطل یا دفع دعوای دروغ با سوگند خوردن است.
[۱۲۷] موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۶.    
[۱۲۸] بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۵، ص۴۶۹.    
[۱۲۹] طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۴.    
نیز جدال در راه اطاعت خداوند، جدال برای صله رحم و اکرام مؤمن،
[۱۳۰] علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۴، ص۸۷.    
[۱۳۱] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۷.    
[۱۳۲] روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۱، ص۲۱۵.    
جدال از روی سهو و فراموشی، و جدال لغو
[۱۳۳] علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
[۱۳۴] شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۷.    
مستلزم کفاره نیست.

۱. الانتصار اهم مناظرات الشيعة في شبكات الانترنت: عاملي، بيروت، دار السيره، ۱۴۲۱ق.
۲. الانتصار: سيد مرتضي (م۴۳۶ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۵ق.
۳. بحار الانوار: مجلسي (م۱۱۱۰ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۳ق.
۴. البحر الرائق: ابونجيم مصري (م۹۷۰ق)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق.
۵. بدائع الصنائع: علاء الدين كاساني (م۵۸۷ق)، پاكستان، المكتبة الحبيبيه، ۱۴۰۹ق.
۶. التبيان: طوسي (م۴۶۰ق)، به كوشش عاملي، بيروت، دار احياء التراث العربي.
۷. تذكرة الفقهاء: علامه حلي (م۷۲۶ق)، قم، آل البيت، ۱۴۱۴ق.
۸. تفسير ابن كثير (تفسير القرآن العظيم): ابن كثير (م۷۷۴ق)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۹ق.
۹. تفسير ابوالسعود (ارشاد العقل السليم): ابوالسعود (م۹۸۲ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۱۱ق.
۱۰. التفسير الحديث: محمد عزّة دروزه (م۱۴۰۴ق)، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۱۴۲۱ق.
۱۱. تفسير العياشي: عياشي (م۳۲۰ق)، به كوشش رسولي محلاتي، تهران، المكتبة العلمية الاسلاميه.
۱۲. التفسير الكبير: فخر رازي (م۶۰۶ق)، قم، دفتر تبليغات، ۱۴۱۳ق.
۱۳. تفسير صنعاني (تفسير عبدالرزاق): عبدالرزاق صنعاني (م۲۱۱ق)، به كوشش مصطفي مسلم، رياض، مكتبة الرشد، ۱۴۱۰ق.
۱۴. تفسير قرطبي (الجامع لاحكام القرآن): قرطبي (م۶۷۱ق)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۵ق.
۱۵. تهذيب الاحكام: طوسي (م۴۶۰ق)، به كوشش موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۶۵ش.
۱۶. الثمر الداني: آبي ازهري (م۱۳۳۰ق)، بيروت، المكتبة الثقافيه.
۱۷. جامع البيان: طبري (م۳۱۰ق)، به كوشش صدقي جميل، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق.
۱۸. جامع الخلاف و الوفاق: علي بن محمد قمي (م. قرن۷ق)، به كوشش حسني، قم، زمينه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش.
۱۹. جامع المقاصد: كركي (م۹۴۰ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۱ق.
۲۰. جواهر الكلام: نجفي (م۱۲۶۶ق)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي.
۲۱. الحدائق الناضره: يوسف بحراني (م۱۱۸۶ق)، به كوشش آخوندي، قم، نشر اسلامي، ۱۳۶۳ش.
۲۲. درآمدي به جامعه‌شناسي اسلامي (تاريخچه جامعه‌شناسي): دفتر همكاري حوزه و دانشگاه، سمت، ۱۳۷۳ش.
۲۳. دعائم الاسلام: نعمان مغربي (م۳۶۳ق)، به كوشش فيضي، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۲۴. روضة الطالبين: نووي (م۶۷۶ق)، به كوشش عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه.
۲۵. رياض المسائل: سيد علي طباطبائي (م۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۲۲ق.
۲۶. شرائع الاسلام: محقق حلي (م۶۷۶ق)، به كوشش سيد صادق شيرازي، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
۲۷. الصحاح: جوهري (م۳۹۳ق)، به كوشش العطار، بيروت، دار العلم للملايين، ۱۴۰۷ق.
۲۸. غنية النزوع: ابن زهرة حلبي (م۵۸۵ق)، به كوشش بهادري، قم، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۷ق.
۲۹. فقه الصادق(ع): سيد محمد صادق روحاني، قم، دار الكتاب، ۱۴۱۳ق.
۳۰. فقه القرآن: راوندي (م۵۷۳ق)، به كوشش الحسيني، قم، مكتبة النجفي، ۱۴۰۵ق.
۳۱. قواعد الاحكام: علامه حلي (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۳ق.
۳۲. الكافي في الفقه: ابوالصلاح حلبي (م۴۴۷ق)، به كوشش استادي، اصفهان، مكتبة امير المؤمنين۷، ۱۴۰۳ق.
۳۳. الكافي: كليني (م۳۲۹ق)، به كوشش غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۷۵ش.
۳۴. كتاب الحج: تقرير بحث گلپايگاني، صابري، قم، الخيام، ۱۴۰۰ق.
۳۵. كشاف القناع: منصور بهوتي (م۱۰۵۱ق)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق.
۳۶. كشف الغطاء: كاشف الغطاء (م۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوي.
۳۷. كشف اللثام: فاضل هندي (م۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۶ق.
۳۸. لسان العرب: ابن منظور (م۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
۳۹. المبسوط: سرخسي (م۴۸۳ق)، بيروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۴۰. مجمع الفائدة و البرهان: محقق اردبيلي (م۹۹۳ق)، به كوشش عراقي و ديگران، قم، انتشارات اسلامي، ۱۴۱۶ق.
۴۱. المجموع شرح المهذب: نووي (م۶۷۶ق)، دار الفكر.
۴۲. مختلف الشيعه: علامه حلي (م۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامي، ۱۴۱۲ق.
۴۳. مدارك الاحكام: سيد محمد بن علي موسوي عاملي (م۱۰۰۹ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۰ق.
۴۴. مسالك الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام: شهيد ثاني (م۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامي، ۱۴۱۶ق.
۴۵. مستند الشيعه: احمد نراقي (م۱۲۴۵ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۵ق.
۴۶. المعتمد في شرح المناسك: محاضرات خوئي (م۱۴۱۳ق)، خلخالي، قم، مدرسة دار العلم، ۱۴۱۰ق.
۴۷. معجم الفروق اللغويه: ابوهلال عسكري (م۳۹۵ق)، قم، انتشارات اسلامي، ۱۴۱۲ق.
۴۸. معجم مقاييس اللغه: ابن فارس (م۳۹۵ق)، به كوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبليغات، ۱۴۰۴ق.
۴۹. المغني: عبدالله بن قدامه (م۶۲۰ق)، بيروت، دار الكتب العلميه.
۵۰. المقنعه: المفيد (م۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۰ق.
۵۱. من لا يحضره الفقيه: صدوق (م۳۸۱ق)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، ۱۴۰۴ق.
۵۲. منتهي المطلب: علامه حلي (م۷۲۶ق)، چاپ سنگي.
۵۳. الموطّأ: مالك بن انس (م۱۷۹ق)، به كوشش محمد فؤاد، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۶ق.
۵۴. وسائل الشيعه: حر عاملي (م۱۱۰۴ق)، قم، آل البيت:، ۱۴۱۲ق.



۱. ↑ جوهری، ابونصر، الصحاح، ج۴، ص۱۶۵۳.    
۲. ↑ ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۴۳۳-۴۳۴.    
۳. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۱۰۳-۱۰۵، «جدل.»    
۴. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.    
۵. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۶.    
۶. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۳۲.    
۷. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۵.    
۸. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۶.    
۹. ↑ شیخ طوسی، التبیان، ج۶، ص۴۴۰.    
۱۰. ↑ شیخ طوسی، التبیان، ج۸، ص۲۱۳.    
۱۱. ↑ قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، ج۱۳، ص۳۵۰.    
۱۲. ↑ عاملی، مهدی، الانتصار، ج۱، ص۳۱۹.    
۱۳. ↑ ابوسعود، محمد بن محمد، تفسیر ابوالسعود، ج۱، ص۲۰۷.    
۱۴. ↑ صنعانی، عبدالرزاق، تفسیر صنعانی، ج۱، ص۷۷.    
۱۵. ↑ عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللغویه، ص۱۵۸.    
۱۶. ↑ الثمر الدانی، ص۲۴.
۱۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۸. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۸.    
۱۹. ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۳.    
۲۰. ↑ شریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۴۱-۲۴۲.    
۲۱. ↑ ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع، ص۱۶۰.    
۲۲. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۷.    
۲۳. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
۲۴. ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۲۹۷-۲۹۸.    
۲۵. ↑ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج۱، ص۹۵.    
۲۶. ↑ مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۹۱.    
۲۷. ↑ عاملی، مهدی، الانتصار، ص۲۴۲.    
۲۸. ↑ راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن، ج۱، ص۳۲۴.    
۲۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۱.    
۳۰. ↑ دروزه، محمدعزة، التفسیر الحدیث، ج۶، ص۳۵۳.    
۳۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۷.    
۳۲. ↑ فخر رازی، محمد بن عمر،‌ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۱۸.    
۳۳. ↑ ابن کثیر،‌ اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۲۴۵.    
۳۴. ↑ ابن قدامه مقدسی،‌ المغنی، ج۳، ص۱۴۸.
۳۵. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۰۳.    
۳۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۳۷. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۹۴.    
۳۸. ↑ ازهری، صالح بن عبدالسمیع، الثمر الدانی، ص۲۴.    
۳۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۴۰. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
۴۱. ↑ شیخ طوسی،‌ التهذیب، ج۵، ص۳۳۵-۳۳۶.    
۴۲. ↑ سید شریف مرتضی، علی بن حسین، الانتصار، ص۲۴۱-۲۴۲.    
۴۳. ↑ طباطبائی، سید علی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۳.    
۴۴. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۵۹.    
۴۵. ↑ مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۹۵-۲۹۶.    
۴۶. ↑ نجفی جواهری، محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۶۳-۳۶۴.    
۴۷. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹.    
۴۸. ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۳۶.    
۴۹. ↑ نراقی، مولی احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۶.    
۵۰. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، موسوی خلخالی، سید محمدرضا، المعتمد، ج۳، ص۴۳۵.    
۵۱. ↑ روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۶۱-۴۶۲.    
۵۲. ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۲، ص۱۰۹.    
۵۳. ↑ علامه مجلسی،‌ بحار الانوار، ج۷۰، ص۴۰۰-۴۰۲.    
۵۴. ↑ نجفی جواهری، شیخ محمدحسن،‌ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۰۳.    
۵۵. ↑ کلینی،‌ محمد بن یعقوب،‌ الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
۵۶. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۹.    
۵۷. ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ج۵، ص۳۳۶.    
۵۸. ↑ علامه حلی، قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۲۴.    
۵۹. ↑ مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، ج۶، ص۲۹۵.    
۶۰. ↑ کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۴، ص۶۱۶.    
۶۱. ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۶۹.    
۶۲. ↑ فاضل هندی، کشف اللثام، ج۵، ص۳۷۰.    
۶۳. ↑ خوئی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۶۶.    
۶۴. ↑ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۲۷.    
۶۵. ↑ کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۲، ص۴۵۵.    
۶۶. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
۶۷. ↑ کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، ج۲، ص۴۵۵.    
۶۸. ↑ روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۰، ص۴۶۵-۴۶۶.    
۶۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
۷۰. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۵.    
۷۱. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۶-۳۸۷.    
۷۲. ↑ محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، ج۳، ص۱۸۳-۱۸۴.    
۷۳. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۳-۳۱۴.    
۷۴. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۷.    
۷۵. ↑ صابری همدانی، احمد، کتاب الحج، ج۲، ص۱۴۰.
۷۶. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۳۶۳-۳۶۴.    
۷۷. ↑ نراقی، احمد، مستند الشیعه، ج۱۱، ص۳۸۷.    
۷۸. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۵.    
۷۹. ↑ شیخ مفید، المقنعه، ص۳۹۸.    
۸۰. ↑ علامه حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۸۵.    
۸۱. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۶۶.    
۸۲. ↑ سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، ج۴، ص۷.    
۸۳. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۶۶.    
۸۴. ↑ نووی، یحیی بن شرف، المجموع، ج۷، ص۱۴۰.    
۸۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۲، ص۳۷۰-۳۷۲.    
۸۶. ↑ مالک بن انس، الموطا، ج۱، ص۳۸۹.    
۸۷. ↑ کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع، ج۲، ص۱۸۳-۲۱۶.
۸۸. ↑ نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین، ج۲، ص۴۰۱-۴۱۸.
۸۹. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۴۹.    
۹۰. ↑ ابن قدامه مقدسی، عبدالله بن احمد، المغنی، ج۳، ص۲۶۵.    
۹۱. ↑ بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، ج۲، ص۴۴۹.    
۹۲. ↑ ابن نجیم، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۶۶.    
۹۳. ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۸۲.    
۹۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
۹۵. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
۹۶. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۳-۴۲۵.    
۹۷. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰-۴۲۱.    
۹۸. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۴.    
۹۹. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
۱۰۰. ↑ ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
۱۰۱. ↑ ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، ص۲۰۴.    
۱۰۲. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
۱۰۳. ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۴-۳۳۵.    
۱۰۴. ↑ ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
۱۰۵. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۷، ص۴۲۵.    
۱۰۶. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
۱۰۷. ↑ تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹۵.    
۱۰۸. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۵.    
۱۰۹. ↑ ابن زهره حلبی، غنیة النزوع، ص۱۶۷.    
۱۱۰. ↑ قمی، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، ص۱۹۶.    
۱۱۱. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
۱۱۲. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۱.    
۱۱۳. ↑ شیخ طوسی، التهذیب الاحکام، ج۵، ص۳۳۴-۳۳۵.    
۱۱۴. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۵، ص۴۶۵.    
۱۱۵. ↑ فاصل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، ج۶، ص۴۷۹.    
۱۱۶. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۰.    
۱۱۷. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۷.    
۱۱۸. ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۸.    
۱۱۹. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۵-۴۴۶.    
۱۲۰. ↑ خویی، سید ابوالقاسم، المعتمد، ج۴، ص۱۷۰-۱۷۱.    
۱۲۱. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۵.    
۱۲۲. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۶، ۴۲۱.    
۱۲۳. ↑ نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۱.    
۱۲۴. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۶۳.    
۱۲۵. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۳۸.    
۱۲۶. ↑ شیخ کلینی، الکافی، ج۵، ص۲۸۰.    
۱۲۷. ↑ موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۶.    
۱۲۸. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق، ج۱۵، ص۴۶۹.    
۱۲۹. ↑ طباطبایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱۴.    
۱۳۰. ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ج۴، ص۸۷.    
۱۳۱. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۷.    
۱۳۲. ↑ روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج۱۱، ص۲۱۵.    
۱۳۳. ↑ علامه حلی، منتهی المطلب، ج۲، ص۸۴۴.    
۱۳۴. ↑ شهید اول، الدروس، ج۱، ص۳۸۷.    


• الیاس صالحی، دانشنامه حج و حرمین شریفین برگرفته از مقاله «جدال»، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۷/۱۶.    


رده‌های این صفحه : اعتکاف | حج | فقه | محرمات احرام
جعبه ابزار