• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خصوصیات تکلیف

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تکليف از ريشه «ك ـ ل ـ ف» و در لغت به معناى درخواست يا امر كردن كسى به انجام دادن كارى دشوار است.و در قرآن کریم ویژگی‌های متعددی برای تکلیف ذکر شده است.



انجام دادن تکلیف ، همان گونه که از معنای لغوی آن برمی آید، نوعی دشواری دربردارد؛ ولی خداوند بیش از توان افراد، تکلیفی از آنان نمی‌خواهد: «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفسًا اِلاّ وُسعَها»، بر این اساس هرگاه تکلیفی بیش از توان مکلف بوده یا مشقت زیادی را بر او وارد آورد، آن تکلیف ساقط می‌شود؛ مانند سقوط تکلیف جهاد از ناتوانان و بیماران یا افرادی که امکان حضور در جنگ ندارند. گاه نیز تکلیف دشوار به تکلیفی آسان تر تبدیل می‌شود؛ مانند تشریع تیمم به جای وضو و غسل برای کسانی که آب برای آنان ضرر دارد یا تهیه آن مقدورشان نیست نیز مانند تبدیل روزه ماه رمضان به روزه قضا.
افزون بر این، در شریعت اسلام، تکالیفی آسان تر از شرایع پیشین مقرر شده اند.
آیه ۲۸۶ بقره یکی از درخواست های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و مسلمانان را از خداوند همین امر ذکر می‌کند:
[۱۰] ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
«رَبَّنا ولا تَحمِل عَلَینا اِصرًا کَما حَمَلتَهُ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِنا».
در آیه ۱۵۷ اعراف آمده که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) برخی تکالیف دشوار امت های گذشته را از عهده مسلمانان برداشت: «و یَضَعُ عَنهُم اِصرَهُم والاَغلـلَ الَّتی کانَت عَلَیهِم».
یکی از این تکالیف، تحریم برخی خوردنی‌ها در پی ارتکاب برخی از گناهان بود:
[۱۸] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۴۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(«فَبِظُـلم مِنَ الَّذینَ هادوا حَرَّمنا عَلَیهِم طَیِّبـت اُحِلَّت لَهُم» نیز مشروط بودن پذیرش توبه آنان به کشتن یکدیگر در برخی موارد.
[۲۳] القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۳۰۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
[۲۴] جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۶۴، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
در احادیث متعدد از تفاوت تکالیف مسلمانان با پیروان شرایع دیگر یاد شده است؛ مثلا حدیث معروف «رفع»، کارهای بسیاری را بر مسلمانان مباح می‌داند؛ مانند آنچه از روی خطا، فراموشی، جهل یا در حال اکراه یا اضطرار صورت گیرد.


بر پایه «قاعده اشتراک» در فقه اسلامی، بیشتر تکالیف الهی میان اصناف گوناگون مکلفان مشترک است. مهم ‌ترین مصادیق اشتراک تکالیف عبارت‌اند از:

۲.۱ - میان زنان و مردان

اکثریت قریب به اتفاق تکالیف الهی میان مردان و زنان مشترک است.
این امر از آیاتی از قرآن که مردان و زنان را‌ به‌طور مشترک مخاطب برخی تکالیف دانسته استفاده می‌شود؛ مانند آیه ۳۵ احزاب : «اِنَّ المُسلِمینَ والمُسلِمـتِ والمُؤمِنینَ والمُؤمِنـتِ والقـنِتینَ والقـنِتـتِ والصّـدِقینَ والصّـدِقـتِ والصّـبِرینَ والصّـبِرتِ والخـشِعینَ والخـشِعـتِ والمُتَصَدِّقینَ والمُتَصَدِّقـتِ والصـّـئِمینَ والصـّـئِمـتِ والحـفِظینَ فُروجَهُم والحـفِظـتِ والذّکِرینَ اللّهَ کَثیرًا والذّکِرتِ اَعَدَّ اللّهُ لَهُم مَغفِرَةً و اَجرًا عَظیمـا»؛ همچنین بسیاری از عناوین قرآنی که مخاطب آن مردان هستند همچون «یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا» شامل زنان نیز می‌شوند
[۳۸] ابن هشام (م ۷۶۱ ق)، مغنی اللبیب، ج۲، ص۴۵۸، به کوشش محی الدین عبدالحمید، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ ق.
و کاربرد الفاظ مذکر در این قبیل موارد از باب تغلیب است.

۲.۲ - بین مخاطبان و غیر مخاطبان

هرچند بیش‌تر تکالیف مذکور در قرآن و احادیث خطاب به حاضران صادر شده اند؛ ولی دیگران نیز در این تکالیف شریک اند. در این باره به آیات متعددی از قرآن استدلال شده است؛ مانند آیه ۱۹ انعام که در آن انذار پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) حاضران و نیز همه کسانی را که تکالیف الهی به آنان می‌رسد دربرمی گیرد: «و اوحِیَ اِلَیَّ هـذا القُرءانُ لاُِنذِرَکُم بِهِ ومَن بَلَغَ»؛ نیز آیه ۱ فرقان که پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را انذار دهنده همه جهانیان می‌شناساند: «لِیَکونَ لِلعــلَمینَ نَذیرا».
در احادیث گوناگون نیز بر اشتراک جهانیان در تکالیف تأکید شده است؛ مانند این‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خود را فرستاده خداوند برای همه جهانیان دانست
[۴۹] احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۱، ص۳۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
[۵۰] الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، ج۱، ص۲۶۱، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
[۵۱] النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۹، به کوشش فیضی، قاهرة، دارالمعارف، ۱۳۸۳ ق.
و حلال و حرام شریعت خود را حلال و حرام ابدی شمرد.
[۵۲] الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۵۸، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
[۵۳] الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۵۶۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
در احادیث دیگری نیز این معنا آمده است.
[۵۵] احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۱، ص۲۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
[۵۶] احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۴، ص۳۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
[۵۷] البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۱، ص۳۴ ـ ۳۵، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامه، ۱۴۰۷ ق.
[۵۸] البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۱، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامه، ۱۴۰۷ ق.
[۵۹] الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۱۸۷ ـ ۱۸۹، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
الطوسی، ج۴، ص۱۴۳)

۲.۳ - معصوم با غیر معصوم

معصومان (علیهم‌السلام) هرچند به درجه برین کمال رسیده اند؛ ولی در مکلف بودن به تکالیف شرعی با دیگران شریک اند.
این مطلب از آیات متعددی استفاده می‌شود؛ مانند آیاتی که پیامبران را مخاطب برخی تکالیف قرار داده یا از حبط اعمال آنان در صورت شرک ورزیدن خبر داده یا از بازخواست رسولان الهی در قیامت نسبت به انجام وظیفه خود یاد کرده اند.
در مقابل، برخی گفته اند: هدف از تکلیف، رسیدن به کمال است و پیامبران چون به کمال رسیده‌اند از انجام تکلیف بی نیازند. این نظریه مردود است، زیرا اولا با آیات قرآن در تضاد است.
ثانیاً مکلف نبودن پیامبران به تکالیف مربوط به معاملات و قوانین دنیوی، موجب فساد و اختلال نظم جامعه، و مکلف نبودن آنان به تکالیف عبادی سبب تخلف ملکات فاضله آنان از آثارش می‌گردد.
همچنین اگر دلیلی خاص بر اختصاص تکلیفی به معصوم نباشد، دیگر مکلفان نیز در تکالیفی که مخاطب آن معصومان هستند شریک اند.
مستند این مدعا آیه ۲۱ احزاب است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را الگوی همه مسلمانان معرفی کرده است: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ»، زیرا الگو بودن آن حضرت هنگامی صادق است که انجام دادن تکالیف پیامبر برای دیگران نیز مشروع باشد.

۲.۴ - کفار با مسلمانان و اشتراک عالم و جاهل

با وجود اشتراک همه انسان‌ها در اصل تکلیف، در پاره ای موارد نوع و چگونگی تکلیف مکلفان در شرایع گوناگون متفاوت است: «و لَو شاءَ اللّهُ لَجَعَلَکُم اُمَّةً وحِدَةً ولـکِن لِیَبلُوَکُم فی ما أتاکُم». به نظر برخی مفسران، مراد از «اُمَّةً وحِدَةً» به نظر بسیاری دین واحد است
[۷۲] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۴۵۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
و از آن‌جا که «ما أتاکُم»، نیز به تکالیف الهی تفسیر شده است، از آیه تفاوت برخی تکالیف امت‌ها استفاده می‌شود.
یکی از مصادیق این تفاوت تکالیف در شرایع الهی، تفاوت قبله نماز است: «و لـَئِن اَتَیتَ الَّذینَ اوتوا الکِتـبَ بِکُلِّ ءایَة ما تَبِعوا قِبلَتَکَ وما اَنتَ بِتابِع قِبلَتَهُم و ما بَعضُهُم بِتابِع قِبلَةَ بَعض».


تکالیف بشر و برخی موجودات دیگر همیشگی نیست، بلکه محدود به عالم دنیاست،
[۷۸] محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۱۰۴.
[۷۹] المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
ازین رو دنیا را «دارتکلیف» خوانده اند.
[۸۲] محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۲، ص۱۹۰.
محمد
[۸۳] صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۱۰۳.
[۸۴] مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ج۱، ص۸۱-۸۲، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
آیات متعددی بر محدود بودن تکلیف به دنیا اشاره دارد؛ مانند:
أ. آیه ۳۱ مریم که در آن حضرت عیسی (علیه‌السلام) مکلف شدن خود به نماز و زکات را تا زمان حیات خود دانسته است: «و اَوصـنی بِالصَّلوةِ والزَّکوةِ ما دُمتُ حَیـًّا».
ب. آیاتی که بر اساس آن‌ها زمان برخی تکالیف الهی تا پیش از فرارسیدن مرگ است. ج. آیاتی که ایمان آوردن کافران را در قیامت بی ثمر می‌داند. د.
آیاتی که درخواست کافران برای بازگشت به دنیا برای انجام دادن برخی تکالیف را بازگو می‌کند: «حَتّی اِذا جاءَ اَحَدَهُمُ المَوتُ قالَ رَبِّ ارجِعون • لَعَلّی اَعمَلُ صــلِحـًا فیما تَرَکتُ».
هـ. آیه ۹۹ حجر که خداوند در آن پیامبر اکرم را به عبادت تا هنگام مرگ فرمان داده است:
[۹۰] الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۴، ص۹۹، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
«واعبُد رَبَّکَ حَتّی یَأتِیَکَ الیَقین».
به نظر برخی محققان، اگر تکلیف انسان دائمی و فراتر از حد دنیا باشد انسان به ثواب که غرض مهم تکلیف است، نخواهد رسید
[۹۳] جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۳۳، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
[۹۴] السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، رسائل المرتضی، ج۳، ص۱۳، به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق.
[۹۵] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۷۴، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
و اگر این ثواب، در دنیا همراه با تکلیف داده شود لازم می‌آید که ثواب همراه با مشقت و زحمت باشد و چنین پاداشی ثواب خالص نخواهد بود.
[۹۶] الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۷۴، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
[۹۷] جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۳۳، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.



(۱) قرآن کریم.
(۲) ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
(۳) الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۴) سید محمد حسن بجنوردی، القواعد الفقهیه، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ ق.
(۵) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۶) الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.
(۷) الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۸) القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
(۹) جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۰) الصدوق (م ۳۸۱ ق)، الخصال، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ ق.
(۱۱) الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
(۱۲) النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.
(۱۳) سید محمد کاظم المصطفوی، مائة قاعدة فقهیه، قم، مؤسسة النشرالاسلامی، ۱۴۱۷ ق.
(۱۴) محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
(۱۵) الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.
(۱۶) ابن هشام (م ۷۶۱ ق)، مغنی اللبیب، به کوشش محی الدین عبدالحمید، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ ق.
(۱۷) نجفی، جواهر الکلام.
(۱۸) الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.
(۱۹) میرزا ابوالقاسم القمی (م ۱۲۲۱ ق)، غنائم الایام، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ ق.
(۲۰) سید عبدالفتاح الحسینی المراغی (م ۱۲۵۰ ق)، العناوین، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.
(۲۱) احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
(۲۲) الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
(۲۳) النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، دعائم الاسلام، به کوشش فیضی، قاهرة، دارالمعارف، ۱۳۸۳ ق.
(۲۴) الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۲۵) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
(۲۶) البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامه، ۱۴۰۷ ق.
(۲۷) الطوسی (م ۴۶۰ ق)، تهذیب الاحکام، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۵ ش.
(۲۸) العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
(۲۹) الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۳۰)المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بحارالانوار، بیروت، دار احياء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۳۱) محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی.
(۳۲) المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
(۳۳) ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.
(۳۴) مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
(۳۵) جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
(۳۶) السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، رسائل المرتضی، به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق؛


۱. بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
۲. انعام/سوره۶، آیه۱۵۲.    
۳. اعراف/سوره۷، آیه۴۲.    
۴. توبه/سوره۹، آیه۹۱.    
۵. فتح/سوره۴۸، آیه۱۷.    
۶. توبه/سوره۹، آیه۹۲.    
۷. مائده/سوره۵، آیه۶.    
۸. بقره/سوره۲، آیه۱۸۵.    
۹. بقره/سوره۲، آیه۲۸۶.    
۱۰. ابن کثیر (م ۷۷۴ ق)، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۵۱، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق.
۱۱. الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۱، ص۳۵۲، دارالمعرفه.    
۱۲. سید محمد حسن بجنوردی، القواعد الفقهیه، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ ق.    
۱۳. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۷.    
۱۴. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۴، ص۵۶۰، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۱۵. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۲، ص۲۴۳، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۱۶. الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۲، ص۲۸۶، دارالمعرفه.    
۱۷. الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۲، ص۲۳۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۱۸. القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۳، ص۴۲۶، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۱۹. نساء/سوره۴، آیه۱۶۰.    
۲۰. انعام/سوره۶، آیه۱۴۶.    
۲۱. نحل/سوره۱۶، آیه۱۱۸.    
۲۲. lib.eshia.ir/۱۲۰۲۳/۴/۳۷۴/نفوسهم الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۴، ص۳۷۴، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۲۳. القرطبی (م ۶۷۱ ق)، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۳۰۰، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق.
۲۴. جلال الدین المحلی (م ۸۶۴ ق)، تفسیر الجلالین، ج۱، ص۶۴، جلال الدین السیوطی (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالمعرفه.
۲۵. بقره/سوره۲، آیه۵۴.    
۲۶. الصدوق (م ۳۸۱ ق)، الخصال، ج۱، ص۴۱۷، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ ق.    
۲۷. الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۳۶۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.    
۲۸. النوری (م ۱۳۲۰ ق)، مستدرک الوسائل، ج۶، ص۴۲۳، بیروت، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ ق.    
۲۹. سید محمد حسن بجنوردی، القواعد الفقهیه، ج۲، ص۵۳، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ ق.    
۳۰. سید محمد کاظم المصطفوی، مائة قاعدة فقهیه، ج۱، ص۴۳، قم، مؤسسة النشرالاسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۳۱. محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۳، ص۳۰۳، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۳۲. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۵.    
۳۳. بقره/سوره۲، آیه۱۰۴.    
۳۴. بقره/سوره۲، آیه۱۵۳.    
۳۵. بقره/سوره۲، آیه۱۷۲.    
۳۶. محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۳، ص۳۰۸، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۳۷. الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۲، ص۷۵، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۳۸. ابن هشام (م ۷۶۱ ق)، مغنی اللبیب، ج۲، ص۴۵۸، به کوشش محی الدین عبدالحمید، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ ق.
۳۹. نجفی، جواهر الکلام، ج۷، ص۳۴۲.    
۴۰. الراوندی (م ۵۷۳ ق)، فقه القرآن، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق.    
۴۱. الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۵، ص۱۶۳، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۴۲. میرزا ابوالقاسم القمی (م ۱۲۲۱ ق)، غنائم الایام، ج۲، ص۵۳۷، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۴۳. محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۳، ص۳۰۸، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۴۴. سید محمد کاظم المصطفوی، مائة قاعدة فقهیه، ج۱، ص۴۳ ۴۴، قم، مؤسسة النشرالاسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۴۵. انعام/سوره۶، آیه۱۹.    
۴۶. سید عبدالفتاح الحسینی المراغی (م ۱۲۵۰ ق)، العناوین، ج۱، ص۲۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۴۷. محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۳، ص۳۰۴، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۴۸. فرقان/سوره۲۵، آیه۱.    
۴۹. احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۱، ص۳۰۱، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۵۰. الهیثمی (م ۸۰۷ ق)، مجمع الزوائد، ج۱، ص۲۶۱، به کوشش العراقی و ابن حجر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
۵۱. النعمان المغربی (م ۳۶۳ ق)، دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۳۹، به کوشش فیضی، قاهرة، دارالمعارف، ۱۳۸۳ ق.
۵۲. الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۵۸، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
۵۳. الحرالعاملی (م ۱۱۰۴ ق)، وسائل الشیعه، ج۱۸، ص۵۶۹، قم، آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاءالتراث، ۱۴۱۲ ق.
۵۴. المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۵، بیروت، دار احياء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.    
۵۵. احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۱، ص۲۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۵۶. احمد بن حنبل (م ۲۴۱ ق)، مسند احمد، ج۴، ص۳۲، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ ق.
۵۷. البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۱، ص۳۴ ـ ۳۵، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامه، ۱۴۰۷ ق.
۵۸. البخاری (م ۲۵۶ ق)، صحیح البخاری، ج۲، ص۱۹۱، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، دارابن کثیر، الیمامه، ۱۴۰۷ ق.
۵۹. الکلینی (م ۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۱۸۷ ـ ۱۸۹، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
۶۰. آل عمران/سوره۳، آیه۱۶۱.    
۶۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۵۰.    
۶۲. انعام/سوره۶، آیه۸۳ ۸۸.    
۶۳. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۲، ص۱۸۰، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۶۴. العروسی الحویزی (م ۱۱۱۲ ق)، تفسیر نورالثقلین، ج۲، ص۴، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.    
۶۵. اعراف/سوره۷، آیه۶.    
۶۶. الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۲، ص۲۰۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۶۷. الطباطبایی (م ۱۴۰۲ ق)، المیزان، ج۱۲، ص۲۰۰، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.    
۶۸. احزاب/سوره۳۳، آیه۲۱.    
۶۹. محمد علی الانصاری، الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۳، ص۳۰۳، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.    
۷۰. سید عبدالفتاح الحسینی المراغی (م ۱۲۵۰ ق)، العناوین، ج۱، ص۲۴، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۷ ق.    
۷۱. مائده/سوره۵، آیه۴۸.    
۷۲. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۲، ص۴۵۵، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۷۳. الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۹، ص۳۸، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۷۴. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۳، ص۵۴۶، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۷۵. الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۳، ص۳۵۰، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۷۶. الشوکانی (م ۱۲۵۰ ق)، فتح القدیر، ج۲، ص۴۸، بیروت، دارالمعرفه.    
۷۷. بقره/سوره۲، آیه۱۴۵.    
۷۸. محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۱۰۴.
۷۹. المفید (م ۴۱۳ ق)، اوائل المقالات، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش الانصاری، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق.
۸۰. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، التبیان، ج۵، ص۴۰۷، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.    
۸۱. ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ ق)، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۱۴۰، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیة، ۱۳۷۸ ق.    
۸۲. محمد صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۲، ص۱۹۰.
۸۳. صالح مازندرانی (م ۱۰۸۱ ق) شرح اصول کافی، ج۷، ص۱۰۳.
۸۴. مارتین کلارموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ج۱، ص۸۱-۸۲، ترجمه: احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ ش.
۸۵. مریم/سوره۱۹، آیه۳۱.    
۸۶. منافقون/سوره۶۳، آیه۱۰.    
۸۷. انعام/سوره۶، آیه۱۵۸.    
۸۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۹۹ - ۱۰۰.    
۸۹. حجر/سوره۱۵، آیه۹۹.    
۹۰. الطبری (م ۳۱۰ ق)، جامع البیان، ج۱۴، ص۹۹، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
۹۱. الطبرسی (م ۵۴۸ ق)، مجمع البیان، ج۶، ص۱۳۳، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.    
۹۲. الفیض الکاشانی (م ۱۰۹۱ ق)، تفسیر الصافی، ج۳، ص۱۲۵، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ ق.    
۹۳. جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۳۳، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.
۹۴. السید المرتضی (م ۴۳۶ ق)، رسائل المرتضی، ج۳، ص۱۳، به کوشش حسینی و رجائی، قم، دارالقرآن، ۱۴۰۵ ق.
۹۵. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۷۴، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۹۶. الطوسی (م ۴۶۰ ق)، الاقتصاد الهادی، ج۱، ص۷۴، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ ق.
۹۷. جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام اسلامی، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، ج۱، ص۲۳۳، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۷۸ ش.



دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تکلیف».    



جعبه ابزار