سجده سهو
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دو
سجده واجب به سببعارض شدن
سهو در
نماز را سجده سهو گویند. از
احکام و
شرایط آن در باب
صلات سخن گفتهاند.
به دو سجده سهو از آن جهت که موجب به خاک مالاندن دماغ
شیطان مىشود، در
روایات
و به تبع آن، کلمات
فقها «
مُرغمتان» اطلاق شده است.
با عروض یکى از
اسباب سجود سهو در
نماز، دو سجده سهو
واجب مىگردد.
اسباب وجوب دو سجده سهو که از آن به
موجبات تعبیر مىشود عبارتند از:
سخن گفتن در
اثنای نماز از روى
فراموشی بنابر
قول مشهور. بلکه بر
وجوب دو سجده سهو در پى
تکلم سهوی ادعای اجماع شده است.
سلام دادن بى مورد از روى فراموشى بنابر قول مشهور.
برخى بر وجوب دو سجده سهو در این صورت نیز ادعاى اجماع کردهاند.
عدم وجوب سجده سهو در این فرض به
ظاهر کلام برخى
قدما نسبت داد شده است.
شک بین چهار و پنج به قول مشهور. بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
ترک یک سجده از روى فراموشى و یادآور نشدن آن تا پس از
رکوع به قول مشهور که علاوه بر
قضای سجده فراموش شده پس از
نماز، دو سجده سهو
واجب مىشود.
بر این قول ادعاى اجماع نیز شده است.
ترک
تشهد از روى فراموشى و عدم تذکر آن مگر پس از
رکوع بنابر قول مشهور. در این فرض نیز علاوه بر
تدارک تشهد پس از
نماز باید دو سجده سهو به جا آورد.
شک بین سه و چهار در
نماز چهار رکعتى با گمان به چهار، به قول برخى قدما.
ایستادن در جایى که وظیفه
نشستن است و عکس آن، به قول گروهى.
به قول گروهى، هر کاهش و افزایشى در
نماز که
بطلان آن را درپى نداشته باشد و نیز
شک در کاهش و افزایش.
بنابر قول به وجوب دو سجده سهو براى هر کمى یا زیادى در
نماز، آیا کم یا زیاد کردن
مستحبات نماز همچون
قنوت نیز موجب سجده سهو مىشود یا نه؟ به تصریح برخى، ترک
جزء مستحب از روى فراموشى موجب سجده سهو نیست؛ هرچند از برخى قدما در خصوص فراموشى قنوت، وجوب دو سجده سهو نقل شده است؛ چنان که وجوب سجده سهو براى کم یا زیاد کردن
مستحبات، به ظاهر کلام برخى نسبت داده شده است. لیکن برخى، تنها در فرض
افزودن جزء مستحب، سجده سهو را
واجب دانستهاند.
بنابر مشهور، دو سجده سهو باید بعد از سلام
نماز به جا آورده شود؛ خواه سبب آن افزایش جزئى از
اجزای نماز باشد یا
نقصان آن. از برخى
قدما نقل شده که اگر منشأ سجده افزایش باشد، محل آن پس از
سلام نماز و اگر نقصان باشد، پس از تشهد و قبل از سلام
نماز است. از برخى دیگر نقل شده که محل دو سجده سهو مطلقا قبل از سلام
نماز است؛ لیکن براى این
قول،
قائلی شناخته نشده است.
بر قول نخست
ادعای اجماع نیز شده است.
کیفیت دو سجده سهو بنابر قول مشهور بدین گونه است که پس از
نیت مستحب است
تکبیر بگوید، آنگاه به
سجده رفته،
ذکر بگوید و پس از آن سر از سجده برداشته، بنشیند و سپس دوباره به سجده رود و ذکر بگوید و بعد از سر برداشتن از سجده،
تشهد سبکى بخواند و
سلام دهد.
مراد از
تشهد سبک، اکتفا به دو شهادت و صلوات است. به تصریح برخى، خواندن تشهد مختصر
رخصت است و در نتیجه، خواندن تشهد طولانى نیز
جایز خواهد بود، نه
عزیمت که خواندن تشهد مفصل
جایز نباشد.
در اینکه در نیت، تعیین سبب دو سجده سهو- به عنوان مثال فراموشى سجده یا تشهد- واجب است یا نه، اختلاف مىباشد.
برخى، در سجده سهو، تشهد و سلام را مستحب دانستهاند نه واجب.
برخى نیز گفتن ذکر را در حال سجده واجب ندانستهاند.
بنابر قول به وجوب ذکر، در اینکه در ذکر، لفظى خاص معتبر است یا نه، اختلاف است.
قول به وجوب ذکر با لفظى خاص به اکثر،
بلکه مشهور
نسبت داده شده است. لفظ خاص به شکلهاى مختلف وارد شده است، از جمله:
۱. بسم اللَّه و باللَّه و صلّى اللَّه على محمد و آله.
۲. بسم اللَّه و باللَّه، اللهّم صلّ على محمد و آل محمد.
۳. بسم اللَّه و باللَّه، السّلام علیک ایها النبى و رحمة اللَّه و برکاته.
۴. عین لفظ سوم با اضافه «و» قبل از السّلام علیک.
برخى گفتهاند: هر یک از چهار ذکر یاد شده کفایت مىکند و
نمازگزار مخیر میان آنها است.
برخى، تنها لفظ دوم و سوم را ذکر کرده و شخص را میان انتخاب آن دو مخیر دانستهاند.
برخى نیز در هر دو سجده به لفظ دوم بسنده کردهاند.
به گفته برخى، بر
سهو کننده واجب است پس از سلام
نماز و پیش از انجام دادن
فعل منافی با نماز،
فوری دو سجده سهو را به جا آورد؛
لیکن برخى، فورى بودن آن را واجب ندانسته و تأخیر آن را جایز دانستهاند.
آیا تمامى آنچه در سجود
نماز به عنوان جزئى از
اجزای نماز معتبر است، مانند
طهارت،
پوشاندن عورت در مرد و بدن در زن و
رو به قبله قرار داشتن، در دو سجده سهو نیز معتبر است یا تنها آنچه که در خصوص
سجود واجب است، از قبیل
طمأنینه و
آرامش بدن در حال سجده و هنگام نشستن بین دو سجده، نهادن هفت موضع از بدن بر زمین و گذاشتن پیشانى بر چیزى که سجده بر آن صحیح است، در سجده سهو نیز واجب خواهد بود و یا هیچ کدام واجب نیست و تنها به جا آوردن
مسمای سجده کفایت مىکند؟ مسئله اختلافى است.
برخى،
احتیاط وجوبی را در مراعات همه
واجبات و
شرایط معتبر در سجود نماز، در سجده سهو دانستهاند.
در صورت عروض چند سبب سجده سهو در
نماز، مانند آنکه هم تشهد فراموش شود و هم یک سجده، آیا واجب است براى هر کدام دو سجده سهو به جا آورد، یا
تداخل صورت مىگیرد و به جا آوردن دو سجده سهو براى همه کفایت مىکند؟ مسئله اختلافى است.
برخى تفصیل داده و گفتهاند: اگر
اسباب متعدد از یک نوع باشند، مانند آنکه از روى فراموشى چند بار سخن گفته باشد، تداخل صورت مىگیرد و دو سجده سهو از چند سبب کفایت مىکند؛ لیکن اگر اسباب چند نوع باشند، مانند
تکلّم و
ترک تشهد از روى فراموشى، تداخل حاصل نمىشود و به تعداد اسباب، سجده سهو واجب مىگردد.
سایر
احکام مربوط به سجده سهو از قبیل تأخیر انداختن، شک در موجبات عروض و غیره
بنابر قول به
وجوب فوری سجده سهو، در صورت
تأخیر، شخص مرتکب
گناه شده است؛ لیکن سجود سهو ساقط نمىشود و باید آن را به جا آورد و نیز در صورت فراموشى، هر
وقت یادش بیاید باید آن را
تدارک کند.
آیا دو سجده سهو
شرط صحت نماز است؛ بدین معنا که
ترک عمدی آن موجب
بطلان نماز مىگردد، یا شرط صحّت نیست و با ترک عمدى آن
نماز باطل نمىشود؟ مسئله محل اختلاف است. مشهور آن را
شرط صحت نماز نمىدانند.
هرگاه
نماز گزار در عروض یکى از موجبات سجده سهو شک کند، بنا را بر عدم آن مىگذارد
لیکن چنانچه پس از عارض شدن یکى از
موجبات، شک کند سجده سهو را به جا آورده یا نه، باید آن را به جا آورد،
مگر آنکه شک پس از
خروج وقت نماز باشد که برخى، بنا گذاشتن بر انجام دادن سجده سهو را بعید ندانستهاند.
اگر
نماز گزار علم به عروض سبب سجده سهو داشته باشد؛ لیکن به مقدار- مثلا یکى یا بیشتر بودن- آن شک داشته باشد، بنا را بر کمتر مىگذارد و اگر در به جا آوردن فعلى از افعال سجود سهو شک کند، در صورتى که از محل آن نگذشته باشد، آن را به جا مىآورد و اگر گذشته باشد به آن اعتنا نمىکند.
برخى در صورت گذشتن از محل،
احتیاط وجوبی را در به جا آوردن فعل
مشکوک دانستهاند.
بنابر قول به عدم تداخل، در صورت
تعدد اسباب، به قول بسیارى، واجب نیست سجود سهو به ترتیب پیدایى اسباب آن به جا آورده شود. بنابر این، لازم نیست ابتدا سجده سهو را براى سبب آغازین و سپس براى سبب بعدى و همین طور سایر اسباب انجام دهد. آیا بین آن و اجزاى فراموش شده از تشهد، سجده و
نماز احتیاط، ترتیب واجب است یا نه؟ اختلافى است. بنابر قول نخست، ابتدا باید
جزء فراموش شده یا
نماز احتیاط و سپس سجده به جا آورده شود.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۳۹۲-۳۹۷.
