• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سوره جاثیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جاثیه، چهل و پنجمین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف و شصت و پنجمین سوره در ترتیب نزول است، که پس از سوره دخان و پیش از سوره احقاف قرار دارد.
[۱] مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
[۲] محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳] محمود رامیار، تاریخ قرآن ، ص۶۱۲، تهران ۱۳۶۲ ش





بیش‌تر مفسران تمام آیات این سوره را مکی ،
[۴] ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱۴، ص۳۰۳، (رباط) ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
[۵] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۵۶، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۶] محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، ج۱۴، ص۳۸۹، المسمی‌محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
اما برخی آیه چهاردهم آن را مدنی می‌دانند.
[۸] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۶۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۹] هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۱۶۵، چاپ محمود بن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.




این سوره دارای ۳۷ آیه است و در نُه کلمه آن اختلاف قرائت وجود دارد.
[۱۰] عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
[۱۱] ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۲، ص۳۷۱ـ۳۷۲، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران.




بر قرائت سوره جاثیه تأکید شده و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هر کس سوره جاثیه را تلاوت کند، پاداشش این است که آتش را نمی‏بیند و صدا و نعره دوزخ را نمی‏شنود و با پیامبر اسلام صلّی اللّه‏ علیه و آله محشور می‏گردد».
[۱۳] کشف الغطاء،ج۳،ص ۴۷۳




نام سوره بر گرفته از آیه بیست وهشتم آن است.



در این آیه «جاثیه» وصف هر امتی است که در روز قیامت برای گرفتن نامه عملش فرا خوانده می‌شود.



این کلمه که تنها همین یک بار در قرآن به کار رفته، اسم فاعل از ریشه جث و است که برای آن معانی مختلفی، از جمله «به حالت دو زانو نشستن»، ذکر شده است.
[۱۴] طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۲۰.
[۱۵] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۷۴، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۷] محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «جثو»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۸] محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «وفز»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.




نام‌های دیگر این سوره « شریعت » و « دهر » است
[۱۹] عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
[۲۰] ابن عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۵، ص۳۱۳، تونس ۱۹۸۴.
و ششمین سوره از حوامیم هفتگانه به شمار می‌آید.



این سوره با حروف مقطعه و بیان حقانیت قرآن مجید آغاز می‌شود، سپس با ذکر نشانه‌هایی از عظمت خلقت در آسمان‌ها و زمین ، به وحدانیت خداوند اشاره دارد و گمراهانی را که با وجود این نشانه‌‌ها بر عقاید انحرافی خود اصرار می‌ورزند، به کیفر سختی تهدید می‌کند.
در ادامه با دعوت مؤمنان به عفو کافران و آوردن شاهد مثالی در باب کفران نعمت‌های خداوندی یعنی ناسپاسی قوم بنی اسرائیل و سرنوشت آنها
[۲۲] طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۱۳.
[۲۳] ابن عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۵، ص۳۴۳، تونس ۱۹۸۴.
که در حکم مقدمه‌ای برای آیات بعدی است، به پیامبر دستور می‌دهد که از شریعت پیروی کند نه از خواست‌های جاهلان .
پس از آن، قولِ گروهی از منکران معاد و پاسخ به آن‌ها می‌آید و در آیات انتهایی، صحنه‌هایی از قیامت و گوشه‌هایی از حالات مجرمان در پیشگاه الاهی ترسیم می‌شود، سوره با حمد و تسبیح خداوند پایان می‌یابد.
در آیه چهاردهم این سوره از کافران با عبارت «الذین لایَرجونَ أیّامَ‌اللّهِ» یاد شده است که معانی مختلفی برای آن گفته‌اند، از جمله: کسانی که امیدی به پاداش خدا ندارند، افرادی که از عذاب خدا نمی‌ترسند و کسانی که از قیامت هراسی ندارند.
همچنین با توجه به کاربرد واژه «أیام» در معنای وقایع و حوادث، این عبارت را این گونه معنا کرده اند: کسانی که امید ندارند خداوند دوستانش را یاری و دشمنانش را عذاب کند.
[۲۵] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء۱۶، ص۱۶۱ـ۱۶۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.

در این آیه از مؤمنان خواسته شده که با این افراد، یعنی کافران و مشرکان مکه ، با عفو و گذشت برخورد کنند.



سبب نزول‌های مختلفی که برای این آیه ذکر شده،
[۲۷] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
موجب اختلاف در مکی یا مدنی بودن آن شده است.



قائلان به مدنی بودن این آیه معتقدند درخواست عفو و گذشت از مؤمنان در صورتی صحیح است که آنان قدرتِ بر انتقام داشته باشند و چنین حالتی در مدینه امکان داشت نه در مکه ، زیرا مسلمانان در مکه ضعیف بودند و توانایی غلبه بر دشمن نداشتند.



اما در مقابل، گروهی معتقدند که این آیه بیانگر امری درونی بین بنده و پروردگار است و این موضوع به توانایی یا ناتوانی فرد در غلبه بر دیگران بر نمی‌گردد، ضمن این‌که با قاطعیت نمی‌توان حکم کرد که هیچ مسلمانی در مکه قدرت غلبه بر کفار را نداشته است، بنابراین، صحیح آن است که این آیه نیز مانند سایر آیاتِ این سوره مکی شمرده شود.
[۲۸] محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۱۴۷، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
[۲۹] محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌  المسمی‌محاسن التأویل، ج۱۴، ص۳۸۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.




به گفته فخررازی
[۳۰] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۲۲۶، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
بیش‌تر مفسران قائل به نسخ این آیه با آیه سیف هستند
[۳۳] زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۸۸.
که این قول تنها با یکی از روایاتِ سبب نزول، که آیه را مکی می‌داند، سازگار است.
[۳۴] محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.

اما عده‌ای بر آن‌اند که آیه دلالت بر ترک نزاع با کافران در امور جزئی دارد و از مؤمنان می‌خواهد که از سخنان آزار دهنده و کارهای ترس برانگیز کافران در گذرند که به این ترتیب حکم آیه در جای خود باقی می‌ماند
[۳۵] ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
[۳۶] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب،، ج۲۷، ص۲۲۶، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
در باره نسخ آیه ۱۴ سوره جاثیه بحث شده است. .
[۳۷] ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱۴، ص۳۰۹ـ۳۱۰، ج ۱۴، (رباط) ۱۴۰۹/۱۹۸۹.




در آیه بیست و چهارم این سوره آمده است : «و قالوا ماهیَ الاّ حیاتُنا الدُّنیا نَموتُ و نَحیا و ما یُهْلِکُنا إلاّ الدَّهْرُ. » در ادامه آیه، معتقدان به این گفتار، تخطئه شده و متهم به سخن گفتن از روی حدس و گمان شده‌اند.
ذکر نشدن گویندگان این جملات در قرآن ، باعث اختلاف در بین مفسران شده است.

۱۳.۱ - نظر زمخشری


زمخشری
[۳۸] زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۹۱.
افراد مورد بحث در آیه را کسانی می‌داند که معتقدند گذشت زمان باعث مرگ انسانهاست و ازاین رو وجود ملک الموت و قبض روح را نفی می‌کنند.
این گروه هر حادثه‌ای را به روزگار و زمان نسبت می‌دهند و در اشعارشان همواره از زمانه شکایت می‌کنند.
به گفته وی حدیث نبوی «لاتَسُبّو الدَّهَر فاِنَّ اللّهَ هُو الدَّهرُ» نیز اشاره به همین مطلب دارد.

۱۳.۲ - نظر قاسمی


قاسمی
[۳۹] محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، ج۱۴، ص۳۹۴، المسمی‌محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
به پیروی از شهرستانی .
[۴۰] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۴ـ ۲۴۵، چاپ محمد بن فتح اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵/۱۹۵۶)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
این آیه را در بار دهریه که گروهی از معطله عرب بودند، می‌داند.

۱۳.۳ - نظر فخررازی


از نظر فخررازی
[۴۱] محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
نیز این آیه در باره گروهی است که هم خالق و هم معاد را انکار می‌کنند و معتقدند که زندگی و مرگ حاصل تأثیرات طبایع و حرکات افلاک است، اما عده‌ای صریحاً این گروه را غیر از دهریه دانسته‌اند.

۱۳.۴ - نظر علامه طباطبائی


به عقیده طباطبائی این آیه با توجه به سیاقِ آن نمی‌تواند کلام دهریه باشد، زیرا آنان منکر مبدأ و معادند و در آیات قبلی این سوره هیچ ذکری از آن‌ها نشده است، بلکه بیانگر قول گروهی از بت پرستان عرب در باره انکار معاد است.



طبرسی وجه تناسب این سوره را با سوره پیشین ( سوره دخان ) در پایان یافتن سوره دخان و آغاز شدن سوره جاثیه با ذکر قرآن می‌داند.
برخی از آثار و پاداش‌های تلاوت این سوره و سوره‌های حوامیم در حدیث و کتب تفسیر آمده است.
[۴۸] محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الا´یات و خواصّ تمامی‌سوره‌های قرآن کریم، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ ش.




(۱) قرآن.
(۲) محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الا´یات و خواصّ تمامی‌سوره‌های قرآن کریم، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ ش.
(۳) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
(۴) ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران.
(۵) ابن عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴.
(۶) ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج ۱۴، (رباط) ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۷) ابن منظور، لسان العرب.
(۸) ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
(۹) هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمود بن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
(۱۰) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
(۱۱) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۲) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳) زمخشری، الکشاف.
(۱۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۱۵) محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب الملل و النحل، چاپ محمد بن فتح اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵/۱۹۵۶)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
(۱۶) طباطبائی، تفسیر المیزان.
(۱۷) طبرسی، تفسیر مجمع البیان.
(۱۸) طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن.
(۱۹) محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۲۰) محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، المسمی‌محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۲۱) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج ۸، جزء ۱۶، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۲) مجلسی، بحار الانوار.
(۲۳) محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۴) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.


 
۱. مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۱۰ـ۱۲، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
۲. محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۳. محمود رامیار، تاریخ قرآن ، ص۶۱۲، تهران ۱۳۶۲ ش
۴. ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱۴، ص۳۰۳، (رباط) ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۵. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۵۶، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۶. محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، ج۱۴، ص۳۸۹، المسمی‌محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۷. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۰۶.    
۸. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۶۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۹. هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۱۶۵، چاپ محمود بن جعفر موسوی زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
۱۰. عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۱۹۸ـ۱۹۹، چاپ اوتو پرتسل، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۵.
۱۱. ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۲، ص۳۷۱ـ۳۷۲، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران.
۱۲. وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۵۵.    
۱۳. کشف الغطاء،ج۳،ص ۴۷۳
۱۴. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۲۰.
۱۵. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۷۴، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۶. ابن منظور، لسان العرب، ج۱۴، ۱۳۱.    
۱۷. محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «جثو»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۱۸. محمد بن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ذیل «وفز»، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
۱۹. عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۱۹۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۲۰. ابن عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۵، ص۳۱۳، تونس ۱۹۸۴.
۲۱. جاثیه/سوره۴۵، آیه۳-۱۳.    
۲۲. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۱۳.
۲۳. ابن عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیرالتحریر و التنویر، ج۲۵، ص۳۴۳، تونس ۱۹۸۴.
۲۴. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۶۳.    
۲۵. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء۱۶، ص۱۶۱ـ۱۶۲، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۶. محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۱۴۶ ۱۴۷، بیروت:داراحیاء التراث العربی.    
۲۷. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، ص۱۶۱، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۸. محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۱۴۷، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
۲۹. محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌  المسمی‌محاسن التأویل، ج۱۴، ص۳۸۹، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۳۰. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۲۲۶، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۱. توبه/سوره۹، آیه۵.    
۳۲. طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۲۵۲.    
۳۳. زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۸۸.
۳۴. محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۸، جزء ۱۶، قاهره ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.
۳۵. ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص۲۲۸ـ۲۲۹، چاپ محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
۳۶. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب،، ج۲۷، ص۲۲۶، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۳۷. ابن عطیه، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، ج۱۴، ص۳۰۹ـ۳۱۰، ج ۱۴، (رباط) ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۳۸. زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۲۹۱.
۳۹. محمد جمال الدین قاسمی‌، تفسیر القاسمی‌، ج۱۴، ص۳۹۴، المسمی‌محاسن التأویل، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۴۰. محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۴ـ ۲۴۵، چاپ محمد بن فتح اللّه بدران، قاهره (۱۳۷۵/۱۹۵۶)، چاپ افست قم ۱۳۶۴ ش.
۴۱. محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، مفاتیح الغیب، ج۲۷، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۴۲. محمود بن عبداللّه آلوسی، روح المعانی، ج۲۵، ص۱۵۳، بیروت:داراحیاء التراث العربی.    
۴۳. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۴.    
۴۴. طباطبائی، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۱۷۴.    
۴۵. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۰۶.    
۴۶. طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۰۶.    
۴۷. مجلسی، بحار الانوار، ج۸۹، ص۳۰۱۳۰۲.    
۴۸. محمدتقی بن محمدباقر آقانجفی، خواصّ الا´یات و خواصّ تمامی‌سوره‌های قرآن کریم، ج۱، ص۱۱۹ـ۱۲۰، بمبئی ۱۲۹۹، چاپ افست تهران ۱۳۴۵ ش.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جاثیه»، شماره۴۳۰۶.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،ج۳،ص۳۴.    



جعبه ابزار