سیدمحمدحسین شهرستانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ضیاء الدین سید محمدحسین حسینی مرعشی شهرستانی(
۱۲۵۵-
۱۳۱۵ ق) از سادات حسینی مرعشی است. نسب وی با ۳۱ واسطه به
امام سجاد (علیه‌السلام) می‌رسد.
در روز پانزدهم شوال ۱۲۵۵ قمری در کرمانشاه به دنیا آمد.
جدش
سید محمدحسین حسینی مرعشی از عالمان
کربلا بود که بعد از ازدواج با دختر
میرزا محمدمهدی موسوی شهرستانی (فقیه کربلا) به «شهرستانی» معروف شد. (گفتنی است خاندان شهرستانی از سادات موسوی هستند ولی خاندان سید محمدحسین مذکور از سادات مرعشی هستند و سادات مرعشی از سادات حسینی هستند.)
کتاب
جلیس الابرار در شرح مشکلات اخبار به عربی و
انیس الاخیار در شرح مشکلات اخبار به فارسی
و
معادن التحقیق در
اصول فقه از آثار او است.
پدرش، فقیه گرانقدر
سید محمدعلی شهرستانی (متوفای ۱۲۸۷ قمری) از شاگردان
سید محمد مجاهد است که آثار ارزشمندی مانند
الاجماعیات ،
الکشکول،
شرح تبصره،
نتیجة الفکر فی الولایة علی البکر،
رساله در نماز جمعه،
رسالة فی بر الوالدین،
حجیة المظنة، کتاب الطهارة،
نجوم الفرقان،
رسالة فی قرائة الماموم غیر المسبوق،
الاعتکافیة،
به یادگار گذاشته است.
مادرش فاطمه خانم، دختر
آقا احمد کرمانشاهی از زنان مؤمن و با تقوا بود. آقا احمد کرمانشاهی نیز با خاندان
شیخ محمدحسین اصفهانی (صاحب
فصول الاصول) و
شیخ محمدتقی اصفهانی (صاحب حاشیه بر معالم) دو تن ـ از عالمان نامی در اصول فقه شیعه ـ وصلت داشته است.
با توجه به این مقدمات روشن می‌شود که سید محمدحسین شهرستانی از طرف پدر به سید محمدحسین شهرستانی داماد سید محمدمهدی شهرستانی و از طریق مادری به خاندان شیخ محمدتقی اصفهانی می‌رسد.
سید محمدحسین از هفت سالگی مشغول به تحصیل شد.
او مقدمات را در کرمانشاه گذراند و در مدتی کوتاه،
قرآن را حفظ کرد. او در زمان تحصیل،
کتاب صمدیه و
الفیه را ـ که از کتب درسی حوزه‌های علمیه است ـ از حفظ کرد و بر کتاب الفیه شرحی نوشت. تحصیل و حفظ این کتب در حالی بود که سیزده بهار از عمرش بیش‌تر نگذشته بود. او دوره مقدمات را توانست در عرض سه سال به پایان برساند.
بعد از آن، سید محمدحسین به
کربلا رفت و در حوزه درسی پدر بزرگوار خود شرکت کرد. او در سال ۱۲۸۲ قمری توانست از پدر
اجازه روایت بگیرد. او بعد از وفات استادش فاضل اردکانی بر کرسی تدریس و مرجعیت تقلید تکیه زد و مورد توجه عموم قرار گرفت.
۱. پدر؛
۲.
محمدحسین فاضل اردکانی؛ او با این که یکی از کوچک‌ترین شاگردان این استاد بود، استاد به او احترام زیاد می‌گذاشت و تا او در درس حاضر نمی‌شد، درس را شروع نمی‌کرد.
فاضل اردکانی در شعبان سال ۱۲۸۷ قمری اجازه روایتی برای شهرستانی صادر کرده است.
آیت‌الله مرعشی نجفی از طریق
آیت‌الله میرزا علی شهرستانی و
میرزا محمد هندی از سید محمدحسین شهرستانی روایت می‌کند.
شهرستانی، استاد خود فاضل اردکانی را بر دیگر اساتید ترجیح می‌دادند و با این که او شاگرد
شیخ انصاری نیز بوده است، فاضل اردکانی را از شیخ انصاری اعلم می‌دانستند.
آیت‌الله مرتضی حائری از قول پدر خود
شیخ عبدالکریم حائری یزدی نقل می‌کند که مرحوم شهرستانی، بالای سر مبارک حضرت سیدالشهداء، علیه السلام، قسم یاد کرده است که فاضل اردکانی از شیخ انصاری استاد الفقهاء، اعلم است.
۳.
سید معزالدین حسینی قزوینی حلی (متوفای ۱۳۰۰ قمری) از دیگر کسانی است که به او اجازه روایت داده است.
او این اجازه را در سال ۱۲۹۲ قمری برای شهرستانی نوشته است و شهرستانی صورت این اجازه را در
کتاب زوائد الفوائد آورده است.
۴.
میرزا باقر یزدی: او استاد سید در
هیئت و
نجوم بود.
۵.
میرزا غلام هروی استاد حساب و هندسه و عروض او بود.
۶. شیخ انصاری: مؤلف
کتاب نجوم السماء، شیخ انصاری را به عنوان یکی از اساتید سید محمدحسین شهرستانی معرفی کرده است و گوید از او اجازه داشته است.
این مطلب در جای دیگری نیامده است و خود شهرستانی نیز در آثار خود بدان اشاره‌ای نمی‌کند. اگر گفته نجوم السماء صحیح باشد با توجه به این که شیخ انصاری در سال ۱۳۸۱قمری وفات کرده است، باید استفاده از محضر او پیش از این تاریخ و پیش از دریافت اجازه از پدرش باشد.
سید محمدحسین شهرستانی از همان ابتدا مورد توجه طلاب علوم دینی قرار گرفت و بسیاری از طلاب در دروس او حاضر می‌شدند. از جمله کسانی که در دروس او شرکت می‌کردند، می‌توان به این افراد اشاره کرد.
۱ ـ
سید علی شهرستانی (۱۳۴۴ قمری): او فرزند سید محمدحسین شهرستانی است. در دروس
کلام و
حکمت و حساب و هیئت پدرش شرکت کرد.
۲ ـ
شیخ موسی بن جعفر حائری قرمیسینی (حدود ۱۳۴۰ قمری) صاحب
کتاب الاجازات: شهرستانی بر کتاب الطهاره او تقریظی نوشته است.
او در رثای استادش مرثیه‌ای سروده است.
آقا بزرگ تهرانی از طریق او از شهرستانی روایت می‌کند.
۳ ـ
سید شمس‌الدین محمود مرعشی پدر آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
۴ ـ
غلامعلی مرندی (متوفای حدود ۱۳۴۵ قمری)
۵ ـ ابوالمحاسن شیخ
محمدحسن بن حماد جناجی (۱۳۴۴ قمری) که وزیر معارف عراق بوده است.
۶ ـ
شیخ عباس قزوینی۷ ـ
سید آقا حسن (۱۳۴۸ قمری)
۸ ـ
سید حشمتعلی بن حاج جماعتعلی (۱۳۵۳ قمری)
۹ ـ
سبط الحسین الجائسی بن رمضان علی لکنهوی (۱۳۷۴ قمری)
۱۰ ـ شیخ کاظم بن صادق معروف به
شیخ کاظم هر (۱۳۳۳ قمری)
سید محمدحسین شهرستانی آثار زیادی از خود به جا گذاشته است. ایشان از کثرت آثار به شیخ بهایی زمان معروف بود.
در مقدمه کتاب اشک روان بر امیر کاروان به مناسبت صدمین سالگرد درگذشت شهرستانی، صد اثر از او را بر شمرده است.
این آثار در موضوعات فقهی، اصولی، اعتقادی، تفسیری، حدیثی، شعر، ریاضیات، هیئت جدید و قدیم،
علوم غریبه،
اخلاق،
مناجات است. در این جا در هر موضوع مهم‌ترین آثار او را بر می‌شماریم.
۱ـ
العناصر در حاشیه بر قوانین؛
۲ـ
اصل الاصول در تلخیص الفصول؛
۳ـ
تحقیق الادلة؛
۴ ـ
حجیة المظنة؛
۵ ـ
دلیل الانسداد؛
۶ ـ
غایة المسئول و نهایة المامول فی علم الاصول: این کتاب، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های شهرستانی است. این کتاب در واقع تقریرات درس استادش
فاضل اردکانی است.
۱ ـ
سبیل الرشاد شرح بر
نجاة العباد صاحب جواهر که به فارسی است و تا بحث تیمم نوشته است،
۲ ـ
شوارع الاعلام فی شرح شرائع الاسلام که تا کتاب حج در سه مجلد نوشته شده است،
۳ ـ
هدایة المسترشد فی شرح کفایة المقتصد؛
۴ ـ رسالة فی الید و انها سبب الضمان،
۵ ـ الدر النضید فی نکاح الاماء و العبید که در رابطه با اجرای قانون آزادی بردگان در
حکومت عثمانی نوشته شده است.
۶ ـ النور المبین فی احکام الدین که رساله عملی فارسی او در طهارت و نماز و زکات است و در سال ۱۳۱۲ نوشته است.
میرزای شیرازی در ابتدای این کتاب، رجوع به او را اجازه داده است.
۷ ـ الشرح المبین در جواب رساله المتن المتین؛ تاج العلماء
سید علی محمد نقوی رساله‌ای نوشت در این که دود، روزه را باطل نمی‌کند و نام آن را المتن المتین گذاشت. او به هنگام مسافرت به عتبات، آن را به فاضل اردکانی عرضه کرد. شهرستانی در رد این رساله، الشرح المبین نگاشت و تاج العلماء در جواب، رساله التعلیق الانیق نوشت.
اشک روان بر امیر کاروان: این کتاب، ترجمه
خصائص الحسینیة مرحوم
شوشتری است. او این کتاب را بعد از بازگشت از سفر
مشهد و در
تهران نوشته است.
شهرستانی در این کتاب، ضمن ترجمه، گاه مطلب کتاب را اصلاح یا تکمیل می‌کند و در مواردی مطلب را توضیح می‌دهد وگاهی نیز اشکالی مطرح و بدان پاسخ می‌دهد و گاهی نیز بر مطلب کتاب اشکال و می‌کند. این کتاب یکی از اولین ترجمه‌های کتاب خصائص الحسینیۀ است.
نام اصلی این کتاب، دمع العین علی خصائص الحسین، است، ولی با نام اشک روان بر امیر کاروان با تحقیق مناسب به چاپ رسیده است.
۱ ـ
الفرائد در
نحو؛
۲ ـ
المهجة علی البهجة: حاشیه بر
کتاب سیوطی در نحو است
۳ ـ
تسهیل المشاکل۴ ـ الصیغ المشکله
۱- رساله در
علم کف‌شناسی؛
۲- رساله در علم کتف و شانه‌بینی
۳- رساله در
رمل به فارسی و عربی؛
۴- الطریق در رمل
۵- اصطلاحات الجفر
۱-
مطالع البروج در هیئت قدیم
۲-
نجم السماء در هیئت جدید
۳- الموائد در سیارات سبع و اورانوس و نپتون. به فارسی نوشته شده است
۴- مختصر فارسی هیئت
خواجه نصیراللباب فی الاسطرلاب
۱. نان و دوغ: در قبال نان و حلوای
شیخ بهایی نوشته است. این کتاب در ۵۶ صفحه به چاپ رسیده است
۲. خوان نعمت: در بیان نعمت‌های الهی که به چاپ رسیده است
۳. تخمیس غدیریه ملا مسیحا فسائی؛
۴. عسل مصفی در مواعظ.
۱.
تلویح الاشارة در تلخیص شرح الزیارة؛
۲. التوحید؛
۳.
زوائد الفوائد؛
۴. الموائد فی المتفرقات من الفوائد: به صورت کشکول است و مطالب بسیار گرانقدری در آن آمده است. بنا به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب نزد فرزند مؤلف میرزا علی شهرستانی بوده است که در هنگام سفر حج، در دست او از بین رفته است.
۵. الصحیفة الحسینیة فی ادعیة سید الشهداء؛
۶. خیرة الطیور فی التفال
۷. تاریخ الشهرستانی
۸. تذکرۀ النفس در مناجات و مراقبات
۹. الکرامات در کراماتی که در
نجف و
کربلا و
سرداب مقدس رخ داده است
۱۰. صنعت جرثقیل
۱۱. صنعت المتحرک الدائم الحرکة
۱۲. شرح الحدید در شیمی جدید
۱۳. الخط در انواع خطوط.
۱۴. البرزخیه در تفسیر آیات مربوط به
عالم برزخ۱۵. رسالة فی «هن مصدقات».
۱۶. الاربعون حدیثا مع الشرح و البیان
۱۷. شرح حدیث من حفظ علی امتی اربعین حدیثا درایۀ الحدیث
۱۸. غایة التقریب یا مهذب التهذیب که ارجوزه‌ای در منطق تهذیب است و در ۲۸۷ بیت است.
این کتاب در سال ۱۳۷۴ قمری به نام منظومة التهذیب در ۳۲ صفحه به چاپ رسیده است. این منظومه در مجله تراثنا، ش ۳ ص۱۵۹ در سال ۱۴۰۶ قمری چاپ و تصحیح شده است.
سید محمدحسین بعد از وفات استادش فاضل اردکانی و در سال ۱۳۰۵ قمری برای زیارت
امام رضا (علیه‌السلام)، عازم
مشهد مقدس شد. در بازگشت از این سفر به
تهران رفت.
در تهران مورد استقبال پر شور مردم و رجال دولتی قرار گرفت.
ملا علی کنی که بزرگ علمای تهران بود نهایت تجلیل و تکریم از شهرستانی می‌کند و اقامه نماز جماعت خود را در
مدرسه مروی بر عهده ایشان می‌گذارد. این سفر در زمستان و در ماه رمضان سال ۱۳۰۶ قمری بوده است. در نماز جماعت او، طبقات زیادی از مردم حضور می‌یافتند، به گونه‌ای که صف نمازگزاران از مسجد تجاوز می‌کرد و به داخل صحن می‌رسید.
آقا بزرگ تهرانی خود شاهد این صحنه‌ها بوده است و گزارشی کوتاه از این سفر او داده است.
او به غیر از امامت جماعت، در
مدرسه میرزا حسین خان صدر قزوینی، تدریس می‌کرد.
سید محمدحسین بعد از چندی اقامت در تهران به کربلا بازگشت و به تدریس و تالیف و ارشاد و رسیدگی به حوائج مردم پرداخت. وی به غیر از این سفر سفری به
بیت‌الله الحرام نیز داشته است و گزارش سفر خود را در سفرنامه حجاز آورده است. آقا بزرگ تهرانی این کتاب را در کتابخانه آل شهرستانی در کربلا دیده است.
شیخیه، یکی از گروه‌هایی است که بعضی اعتقادات انحرافی دارند. یکی از انحرافات این گروه که به دست حاج
محمد کریم خان کرمانی (متوفای ۱۲۸۸قمری) بنیان گذاشته شد، اعتقاد به
رکن رابع است. به گفته او انسان علاوه بر اعتقاد به خدا و رسول باید به رکن رابع هم معتقد باشد و مصداق رکن رابع در نظر او، خودش است. شیخیه برای بیان اعتقادات خود از
فلسفه بسیار استفاده می‌کردند و کسانی که اطلاعات اندکی از فلسفه داشتند، به راحتی فریب این گروه می‌خوردند.
عالمان و فلاسفه معاصر حاج محمد کریم خان به منظور جلوگیری از انحراف مردم، با او مناظراتی داشتند. سید محمدحسین شهرستانی که در کلام و فلسفه اطلاعات وسیعی داشت، به راحتی می‌توانست اشتباهات فلسفی و اعتقادی و برداشت‌های حدیثی آنان را به دست آورد. او به منظور جلوگیری از رواج شیخیه ، همگام با دیگر عالمان، به رد شیخیه و حاج محمد کریم خان کرمانی پرداخت و مبانی اعتقادی و فلسفی آنان را نقد کرد. او چند کتاب در رد این گروه نوشته است.
تنبیه الانام علی مفاسد ارشاد العوام یکی از این کتاب‌ها است. او در این کتاب، صد مطلب از مطالب انحرافی
کتاب ارشاد العوام را برشمرده است و بعد از بیان این صد مورد، متذکر می‌شود که مطالب انحرافی این کتاب بسیار بیش‌تر از این تعداد است. او این کتاب را در سال ۱۲۹۳ قمری نوشته است.
کتاب دیگر او در رد شیخیه،
تریاق فاروق در فرق بین شیخیه و متشرعه است که آن را در سال ۱۳۰۱ قمری نوشت.
او در رد
شیخ احمد احسائی که شیخیه خود را به او منسوب می‌کنند نیز کتبی نوشته است. از جمله کتاب
المراصد علی شرح الفوائد که رد بر کتاب شرح فوائد شیخ احمد احسائی است.
او به غیر از مبارزه با شیخیه، به رد
نصارا نیز پرداخته است. کتاب سبیل النجاة و طریق النجاة دو کتاب او در رد نصارا است.
او در رد
دهریین نیز کتابی با عنوان آیات بینات نوشت.
الحجة البالغة و النعمة السابغة در اثبات وجود امام زمان،
جنة النعیم و الصراط المستقیم فی الامامة،
الآیات المحکمات فی دفع الشبهات،
نورالمبین فی اصول الدین
رساله در اثبات عدم تحریف قرآن
از کتاب‌های دیگر شهرستانی در اثبات عقاید حق شیعه و دفع شبهات است.
حاج شیخ
مرتضی حائری (قدس‌سره)، درباره ایشان می‌نویسد: «از طرف مادر، از احفاد
وحید بهبهانی است و از لحاظ حدت ذهن و قوت هوش و حافظه و سرعت انتقال، ممتاز بوده است و از مراجع تقلید و علمای بنام در آغاز سده چهارده بوده است.».
آقا بزرگ تهرانی درباره او می‌نویسد: «از اعاظم علما و بزرگان علمای دین در زمان خود در کربلا بود.
»
شیخ عباس قمی درباره او می‌گوید: «عالم فاضل جلیل محقق مدقق بی‌بدیل سید سند و رکن معتمد میرزا محمدحسین شهرستانی حائری صاحب تالیفات برتر.»
محمدعلی مدرس می گوید: «از اکابر علمای امامیه اوایل قرن حاضر چهاردهم هجرت می‌باشد که حاوی فروع و اصول، جامع معقول و منقول، فقیه حکیم محقق مدقق ادیب شاعر ماهر اصولی، در فطانت و کثرت حافظه و حدت ذهن ممتاز، در کربلای معلی رییس مذهبی و مرجع تقلید جمعی وافر از شیعه بود.
»
آیت‌الله مرعشی نجفی درباره او می‌نویسد: «علامه در فنون مختلف» و او را اعجوبه روزگار در احاطه به فنون مختلف می‌خواند.
۱ ـ میرزا علی شهرستانی که احوالات او در ذیل شاگردان گذشت.
۲ ـ سید جعفر شهرستانی: او در علم فقه و علوم غریبه تالیفاتی داشته است. در امر
استخاره ید طولایی داشته است، به گونه‌ای که حکایات عجیبی از او در این باره نقل است. او در اواخر عمر در مشهد سکونت گزید.
۳ ـ زین‌العابدین شهرستانی: مؤلفان از زین‌العابدین شهرستانی چیزی ذکر نکرده‌اند، اما ظاهرا در حرم حسینی به اقامه ی نماز جماعت می‌پرداخته است.
فرزند او عبدالرضا شهرستانی (۱۴۱۸ قمری) از عالمان دینی بوده است و کتابی در شرعیت نوروز و سجده بر
تربت امام حسین (علیه‌السلام)، نوشته است.
سید محمدحسین دو دختر هم به نام‌های سکینه و فاطمه داشته است و یکی از دامادهای او به نام سید حسن بن اسماعیل قمی حائری (صاحب شرح بر تبصره و التحفة الحسینیة فی احکام الغیبة)
از علما بوده است.
شهرستانی در روز پنج شنبه ۳
شوال ۱۳۱۵ از دنیا رفت
و در بقعه آل شهرستانی در پشت مقبره شهدا در ایوان حسینی به خاک سپرده شد.
•
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «سیدمحمدحسین شهرستانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۱/۲۲.
