شیخ‌جعفر کاشف الغطاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شـیـخ جـعـفر کاشف الغطاء مشهور به شیخ جعفر نجفی، شیخ جعفر کبیر و شیخ المشایخ، از بزرگترین علما و مراجع برجسته
شیعه عراق در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری بوده است. وی شاگرد
وحید بهبهانی و شاگرد
سید مهدی بحرالعلوم بوده است کتاب معروف او در
فقه به نام
کشف الغطا است در
نجف می زیسته و شاگردان بسیاری تربیت کـرده اسـت سـیـد جواد
صاحب مفتاح الکرامه و شیخ محمد حسن
صاحب جواهر الکلام از جمله شـاگـردان اویـند او چهار پسر داشته که هر چهار تن از
فقها بوده اند کاشف الغطاء معاصر فتحعلی شـاه اسـت و در مـقـدمـه
کشف الغطا او را مدح کرده است و در سال ۱۲۲۸ ه ق در گذشته است کاشف الغطاء در
فقه نظریات دقیق و عمیقی داشته و از او به عظمت یاد می شود.
شمـرحـوم استاد
میرزا حسین نوری،
صاحب مستدرک الوسائل (ره) این چنین کاشف الغطا را ستایش می کند و توصیف می نماید:
بـزرگ بـزرگـان، شمشیر بران
اسلام، استاد پژوهش و تحقیق، آیت عجیب
خداوند که عقلها از درک آن قـاصـرنـد و زبانها لال اگر به
علم و دانش او بنگری، کتاب کشف الغطایش که در هنگام
سفر نوشته است، تو را از امری سترگ با خبر می سازد واز مقامی والا در مراتب
علوم دینی او، چه اصول باشد و چه فروع آگاه می کند.
کاشـف الغطاء دارای
اخلاق الهی بود وارسته، فروتن، سخاوتمند،
غیور،
متواضع،
مجاهد و با مستمندان از هر راهی که می توانست برای
فقرا پول جمع آوری می کرد و بر آنان
انفاق می نمود حتی نوشته اند که گاهی خود به پول جمع کردن می پرداخت و در عبای خود پول جمع آوری و در همان مجلس بر فقرا و بیچارگان تقسیم می نمود.
میرزای نوری (ره) در مستدرک می نویسد:
سید مرتضی نجفی که مرد
عادل و باتقوی و فرد مـورد اعتمادی است و در اوایل عمرش شیخ جعفر را درک کرده بود،به من گفت: روزی شیخ جعفر برای
نماز ظهر تاخیر کرد و به
مسجد نیامد مردم که از آمدن شیخ ناامید شدند، شروع کردند
نماز را فرادی خواندند چیزی نگذشته بود که شیخ وارد مسجد شد و با ناراحتی مردم را سرزنش کـرد کـه چـرا نماز را فرادی می خوانید؟ مگر یک نفر عادل بین شما نیست که به او
اقتدا کنید؟
سـپس مؤمنی را دید که تا اندازه ای امکانات مالی نیز داشت، و نماز می خواند فورا به او اقتدا کرده و بـه نماز ایستاد مردم که شیخ را دیدند به آن
مؤمن اقتدا کرده، همه پشت سر او ایستادند و اقتدا کـردنـد آن
مؤمن به قدری شرمنده شد که نمی دانست چگونه نماز راتمام کند پس از ادای نماز ظهر کنار رفته و به شیخ عرض کرد: باید
نماز عصر را خود جناب عالی امامت کنید شیخ خودداری کرد او اصرار نمود، تا اینکه بالاخره شیخ گفت: حال که اصرار می کنی، اگر پولی بدهی که همین جـا بر فقرا تقسیم کنیم، از امامت تو صرف نظر می کنیم آن مرد پذیرفت و دویست شامی (که پول رایج آن زمان بود) به شیخ پرداخت و شیخ جعفر قبل از شروع به نماز عصر، دستور داد
فقرا را جمع کنند وهمانطور پولها را بر آنها تقسیم نمود سپس به
نماز ایستاد.
شـیـخ نـسـبت به
مذهب خیلی تعصب داشت و در برابر دشمنان حق، بی پروامی ایستاد و مقاومت مـی کرد هنگامی که وهابی ها به
نجف یورش آوردند و به غارتگری و جنایت دست زدند، شیخ جعفر بـزرگ بـا دسـت و زبان با آنان جهاد کرد واز
مذهب دفاع نمود، تا آنجا که جبهه ای در مقابل آنان گـشـود و رزمـنـدگـانـی را بـرای دفـاع از دین آماده ساخت و خود همراه علما و بزرگان دین پیشاپیش آنان به راه افتاد و پس از نبردی سهمگین آنان را تار و مار کرده، از نجف راند و رئیس آنها کـه سـعـود نـام داشـت ناچار پا به فـرارگذاشته و برای انتقام جویی به کربلا حمله کرد، چون دیگر توان مقاومت در برابر یاران شیخ جـعـفـر را نـداشـت و اهـل کربلا با اینکه بیشتر از اهل نجف بودند، تاب مقاومت نیاورده، تسلیم سـتـمگران شدند پس از آن حادثه برای اینکه نجف اشرف ازهر گزندی مصون بماند، شیخ جعفر قـیـام بـه ساختن سور نجف (دیواری بزرگ دراطراف نجف اشرف) نمود و
محمد حسن خان صدر اصفهانی به دستور آن بزرگوارکار ساختمانی این سور مهم را به عهده گرفت و بنا کرد
شیخ جعفر پس از درگذشت بحرالعلوم، به رهبری و ریاست شیعیان
عراق و
ایران و دیگر بلاد رسید و بر شهرت و نفوذ اجتماعی و سیاسی او افزوده شد. با انیکه پیش از
شیخ مرتضی انصاری، نظریه
وجوب تقلید از اعلم چندان رواج نداشت و از اینرو مقلدان شیعی، همزمان از مجتهدان مختلف و عمدتا محلی و منطقه‌ای تقلید می‌کردند، ولی کاشف الغطاء عملا مرجع تقلید شیعیان
جهان گردید.
در روزگار کاشف الغطاء برخورد علمی سختی میان عالمان اصولی اخباری شیعی پدید آمده بود و هر یک از آن دو طایفه می‌کوشیدند نظر خود را اثبات و نظر مخالف را رد و محکوم کنند. شیخ جعفر که از تربیت یافتگان مکتب اصولی وحید بهبهانی و طرفدار اجتهاد و استنباط، و مدافع به کارگیری
عقل و
استدلال در درک عقاید و احکام شرعی بود، به دفاع از
علم اصول برخاست و با همه توان به معارضه با علم اصول برخاست و با همه توان به معارضه با علمای اخباری و نظریه آنان برخاست. نمود برسته این جدال، برخورد و شدید او با شیخ محمد بن عبدالنبی نیشابوری (
میرزا محمد اخباری)، عالم اخباری مشهور بود که بر اثر آن، میرزا محمد احساس خطر کرد و به ایران آمد و به فتحعلی شاه قاجار پناه برد.
شیخ جعفر نخست کتابی با عنوان کشف الغطاء عن معایب میرزا محمد عدوالعلماء، در رد آرای او نوشت و آن را باری شاه ایران فرستاد و آنگاه خود به ایران آمد و کاری کرد که شاه، شیخ محمد را از خود راند. وی سپس ضمن سفر به
اصفهان کتاب دیگری به نام الحق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئه جهال الاخبار بین برای فرزند خود، شیخ علی نوشت و باز هم نظریات اخباریان را رد و محکوم کرد. میرزا محمد نیز کتابی در رد کتاب یاد شده تالیف کرد. کوشش‌های علمی و عملی شیخ جعفر در برابر عالمان اخباری، نقش مهمی در تضعیف نفوذ این عالمان در سالهای بعد ایفا کرد.
ستیز دیگر شیخ با وهابیان در عراق انجام گرفت. در سالهای آخر سده دوازدهم هجری، پیروان
محمدبن عبدالوهب (۱۱۱۱-۱۲۰۷ق) در
حجاز سر به
شورش برداشند و با ادعای اصلاح دینی، با بسیاری از معتقدات فرقه‌های مختلف اسلامی (و بیشتر شیعیان) مخالفت ورزیدند و در عمل تلاش گسترده‌ای را برای
مبارزه با آنچه خود مظاهر غیر دینی و شرک آلود می‌خواندند آغاز کردند. دامنه این
طغیان از مرزهای حجاز و شهرهای
مکه و
مدینه گذشت و به عراق کشیده شد و دو شهر کربلا و نجف مورد هجوم وهابیان قرار گرفت. در حمله آنان به نجف در ۱۲۱۵ ق، شیخ جعفر کاشف الغطاء به مدت چهار ماه به دفاع از شهر و مقدسات مردم آن برخاست و خود مسلح شد و دیگر عالمان و طلاب و مردم را نیز مسلح ساخت و با مهاجمان جنگید و سرانجام آنان را مجبور به فرار کرد. وی پس از آن دستور داد تا دیواری استوار بر گرد شهر نجف بکشند تا به هنگام تاخت و تاز وهابیان، شهر و مردم آن در امان باشند. به طوری که می‌نویسند مردم نجف و حومه در هر سانحه به خانه شیخ رجوع می‌کردند خانه او انبار اسلحه و پر از مدافعان مسلح بود.
در صحنه مبارزه علمی نیز وی کتابی به نام منهج الرشاد لمن اراد السداد در نقد و رد آرای وهابیان نوشت که گویا نخستین کتاب در این زمینه بود.
کاشف الغطاء دوبار به
حج رفت یک بار در ۱۱۸۶ ق و دیگر بار در ۱۱۹۹ ق در ۱۲۲۲ ق نیز عازم سفر به ایران شد و از شهرهای بزرگ ایران مانند
تهران، اصفهان،
قزوین،
یزد و
مشهد و
رشت دیدار کرد و در همه جا از سوی مردم و علما به گرمی استقبال شد. جماعات و اجتماعات باشکوهی ترتیب داد و در همه جا با مردم سخن گفت. شیخ جعفر که در این هنگام در اوج شهرت و اقتدار دینی و سیاسی بود در تهران به دیدار فتحعلی شاه قاجار رفت و شخصا کتاب کشف الغطاء را به شاه تقدیم کرد و برای جهاد با
کافران و گردآوری سربازان و گرفتن مالیات و زکات از مردم به منظور سامان دادن سپاه، اجازه رسمی به او داد.
در ۱۲۲۸ ق فتحعلی شاه به منظور پایان دادن پیروزمندانه به جنگ ده ساله با روس‌ها دو نفر از علما به نام‌های حاج ملاباقر سلماسی و صدرالدین محمد تبریزی را به
قم و عتبات گسیل داشت تا
میرزای قمی (مقیم قم) و شیخ جعفر نجفی (کاشف الغطاء) و آقا
سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) را به صدور فتوای جهاد بر ضد روس‌ها برانگیزند. آنان نیز اندکی بعد فتاوایی صادر کردند. کاشف الغطاء در فتوایی که صادر نمود و در سالهای که به نام غایه المراد فی احکام الجهاد نوشت وجوب جهاد با روس‌ها را اعلام داشت. در بخشی از فتوای او آمده است:
«…ای کافه اهل ایران از عراق و
فارس و
آذربایجان و
خراسان؛ آماده شوید و به جهاد کفار و برآورید تیغ‌ها از نیام برای حفظ
بیضه اسلام. درآیید در سلک یاوران ملک علام و جهاد کنید به دفع کفار از
شریعت سیدانام (علیه‌وآله‌الصلواه‌والسلام) و طریقه
امیرالمؤمنین و سیدالوصیین (علیه‌السلام)… پس بفروشید جان‌های خود را به بهای گران که اندوخته شده است برای شما در جنات عالیه … قیام کنید به یاری مؤمنین تا دریابید بهشت برین…».
به نوشته
میرزا محمد تنکابنی در
قصص العلماء آن جناب فتحعلی شاه را اذن در
سلطنت داد و او را نایب خود قرار داد اما با شرایط چند که در هر
لشکر مؤذنی قرار دهد و
امام جماعت در میان
لشکر داشته باشد و هر هفته یک روز
وعظ کنند و تعلیم مسائل کنند».
روابط شاه با شیخ جعفر کاشف الغطاء با وجود برخی دلتنگی‌ها، در مجموع گرم و صمیمانه بود. شیخ در نزد دولت‌های ایران و عثمانی از اعتبار فراوانی برخوردار بود و از اینرو در موارد لازم از نفوذ کلام او را در رفع اختلافات دو کشور استفاده می‌شد، چنانکه در ۱۲۱۹ ق که سپاه ایران در ضمن عملیات جنگی به سوی
بغداد پیش راند، علی پاشا حاکم شهر به شیخ جعفر نجفی پیغام داد که به دیدار محمدعلی میرزا، فرمانده سپاه ایران برود. شیخ جعفر ماموریت خود را با موفقیت انجام داد و پیشروی سپاه ایران متوقف شد و زندانیان ترک و عرب آزاد شدند. در ۱۲۲۱ ق که بار دیگر عملیات جنگی میان دو کشور بر سر اختلاف ناحیه بابان کردستان در گرفت، شیخ جعفر، میان سلیمان پاشا حاکم بغداد و محمدعلی میرزا وساطت کرد. او در ۱۲۲۷ ق و وظیفه مشابهی را انجام داد.
کاشف الغطاء به اجرای احکام اسلام به ویژه حدود و دیات و تعزیرات و
امر به معروف و نهی از منکر اعتقاد راسخ داشت و با تمام قدرت و امکانات خود در این راه می‌کوشید. همچنین در رسیدگی به وضع تهیدستان نیز اهتمام می‌ورزید.
در حوزه درس وی عالمان بسیاری شرک کردند که عده‌ای از آنان، خود از فقیهان و محققان بزرگ شدند و در عرصه علوم دینی عراق و ایران درخشیدند. از آن میان می‌توان به این کسان اشاره کرد:
شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)،
شیخ اسدالله دزفولی کاظمی،
شیخ علی هزار جریبی،
شیخ محمدتقی اصفهانی،
سیدمحمدباقر شفتی،
شیخ ابراهیم کلباسی.
یکی از آثارمهم عملی و علمی او را می توان تربیت کردن فرزندانی برجسته و فقیه ذکر نمود که هر یک دریایی از علم و دانش بودند شـیـخ جعفر دارای سه فرزند
مجتهد بود که هر سه از فقهای بنام شیعه اند و بزرگترین آنها شیخ موسی است که پدر برای وی احترامی فوق العاده قائل بود و برخی از تالیفات این فرزند به خواهش پـدر بـوده اسـت شـیـخ جـعـفر این فرزندش را بر تمام
فقها، به استثنای
شهید اول و محقق برتر می دانست درحق او گفته شده است: کسی همانند شیخ موسی آگاه به
قوانین فقه نبوده است دوفرزند دیگرش شیخ علی و شیخ حسن می باشند که هر دو مجتهد بوده اند.
شـیـخ جعفر پنج داماد داشته است که این پنج داماد نیز هر کدام از فقهای به نام شیعه می باشند و آنها عبارتند از:.
۱ ـ
شیخ اسد اللّه تستری کاظمی، صاحب کتاب المقابیس.
۲ ـ
شیخ محمد تقی رازی اصفهانی، صاحب
هدایة المسترشدین.
۳ ـ
سید صدر الدین موسوی عاملی.
۴ ـ
آقا محمد علی هزار جریبی.
۵ ـ
شیخ محمد، پدر شیخ راضی.
کاشـف الغطاء را شـاگردان بسیار دیگری نیز هست که بیشتر آنها از مجتهدین و شخصیتهای برجسته تاریخ بوده اند و ما برای تیمن و تبرک نام برخی از آنها را ذکرمی کنیم:.
۱ ـ
سید جواد عاملی، مؤلف کتاب ارزنده
مفتاح الکرامه .
۲ ـ
شیخ محمد حسن نجفی،
صاحب جواهر الکلام .
۳ ـ سید محمد باقر
صاحب انوار.
۴ ـ
حاج محمد ابراهیم کرباسی،
صاحب اشارات.
۵ ـ
شیخ قاسم مجیب الدین عاملی نجفی.
۶ ـ
ملا زین العابدین سلماسی.
۷ ـ
شیخ عبدالحسین اعسم.
۸ ـ
سید باقر قزوینی.
۹ ـ آقا جمال.
۱۰ ـ
شیخ حسین نجفی.
شیخ را مؤلفات بسیاری نیست، ولی آنچه نوشته است، عالی و ارزنده است:
۱ ـ مهم ترین و عالی ترین کتاب وی، کتاب
کشف الغطا است که در
عبادات می باشد، تا آخر
باب جهاد و در آخر نیز کتاب
وقف را بر آن افزوده است.
۲ ـ شرح قواعد علامه.
۳ ـ کتاب الطهاره که خیلی مفصل است و در آن اقوال دانشمندان نیز در
باب طهارت بررسی شده است.
۴ ـ
بغیة الطالب، در
طهارت و
نماز.
۵ ـ
العقائد الجعفریه فی اصول الدین.
۶ ـ
غایة المامول فی علم الاصول.
۷ ـ
شرح الهدایه للطباطبائی.
۸ـ
الحق فی تصویب المجتهدین و تخطئه الاخباریین، کتابی است استدلالی در رد
اخباریین و اظهار حق اصولیین.
۹ ـ رساله
منهج الرشاد لمن اراد السداد شاید اولین کتابی است که در ردوهابیان نوشته شده است.
۱۰.شیخ جعفر همچنین دارای قریحه ای شعری بوده و دیوان شعری از او موجوداست که در آن اشعار بسیار جالب و زیبا سروده است.بین او و استادش
آیه اللّه سید مهدی بحرالعلوم (ره) اشعار زیادی رد و بدل می شد که در کتابهای ادبی ثبت است.
سرانجام شیخ جعفر کاشف الغطا پس از گذراندن عمری سرشار از خدمت به مکتب و
امت اسلام، در روز
چهارشنبه، ۲۲ یا ۲۷
رجب سال ۱۲۲۸ ه ق، پس از هفتادو چهار سال زیستن پربرکت در دنیا، به لقای خدا شتافت و زندگی جاودان خود راآغاز کرد .
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جعفر کاشف الغطاء»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۲۷. دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «جعفر کاشف الغطاء».
