مسجد بایزیددوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بایزید دوم،
مسجد و مجموعه، آثاری متعلق به اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم در
آماسیه، اَدِرنه و
استانبول که به دستور
بایزید دوم ساخته شده اند.
مجموعه ای که در کرانه رود یِشیل ایرْماق ساخته شده و گفته‌اند محل کلیسای
مریم مقدس بوده است، اما نشانه ای بر درستی این ادعا وجود ندارد.
این مجموعه مشتمل است بر
مسجد،
مدرسه، «عمارت» (دارالاِطعام) و «مُوَقِّت خانه» (محل تعیین ساعات
نماز).
به نوشته
حسین حسام الدین بیگ، به نقل از
ادریس بدلیسی،
بایزید (حک: ۸۸۶ ـ ۹۱۸) به شکرانه رسیدن به تاج و تخت، ساختمان مجموعه را آغاز کرد و بر اساس کتیبه های موجود در مسجد، بنای آن در
رجب ۸۹۱ به پایان رسیده است.
این مجموعه بر اثر زلزله های متعدد آسیب بسیاری دیده و بارها مرمّت شده است.
مسجد، در مرکزِ صحنی به
مساحت تقریبی ۱۶۰۱۲۰ متر مربع قرار دارد.
در این صحن، یک باب مُوَقِّت خانه و دو حوضخانه نیز احداث شده که بر دیوارهای آنها مناظری از قرن سیزدهم، از جمله منظره وسیعی از
استانبول، دیده می‌شود.
سردر مدخل اصلی مسجد
مقرنس کاری است.
بالای قاب مرمرین پنجره‌ها کاشیهایی لاجوردی رنگ با نوشته‌هایی به
خط ثلث و نقوش قلمکار جای دارد.
شبستان مسجد پنج قسمت گنبدپوش دارد و رواقش بر ستونهای مرمرین استوار است.
قسمت زنانه مسجد ترکیبی است از دو جایگاه گنبدپوش که با طاقهای کنجی متوالی به هم وصل شده اند، و دو جناح جانبی که هر یک سه
گنبد دارد.
محراب مسجد مقرنس کاری شده و درها و پنجره های چوبی آن نقوش و تزیینات ارزشمندی دارد.
مناره های مسجد روی پایه های چارگوش قرار دارند؛ مناره دست راست نقش و نگارهای سرخ رنگ دارد و مناره سمت چپ به شیوه سنتی مناره سازی ترکها، با ردیفهای متناوب
آجر قرمز و سفید ساخته شده و دندانه های کنگره اش مقرنس است.
مدرسه (
علوم دینی)، که به سلطانیه نیز معروف بوده و احتمالاً همزمان با مسجد بنا شده است، ساختمانی چارگوش و گنبد پوش است که صحن آن از سه طرف با رواقهای طاق ضربی احاطه شده و در پشت آنها هجده حجره قرار گرفته است.
به گفته حسام الدین بیگ، مفتیان آماسیه در آن‌جا تدریس می‌کرده‌اند و نخستین مدرّس آن شیخ الاسلام علی
افندی زنبیلی (متوفی ۹۳۲) بوده است.
دارالاطعام، در جانب چپ مسجد و به شکل «L» است و رواقهایی گنبدپوش با طاقهای نوک تیز دارد که بر ستونهایی استوارند.
مُوَقِّت خانه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۵۶ ساخته شده است.
این بنا به سبک دوره تنظیمات است و بر دیوارهای آن نقاشیهای با ارزشی، از جمله تصویر
مسجد بایزید، دیده می‌شود.
در جنوب شرقی مسجد
مقبره نواده
بایزید دوم، شاهزاده
عثمان بیگ که در ۹۱۹ به فرمان
سلطان سلیم کشته شد، قرار دارد.
مجموعه ای مشتمل بر مسجد، پناهگاه زمستانی
فقرا،
مدرسه، دارالشّفا (
بیمارستان)، آشخانه (
آشپزخانه) و دارالاطعام، و
حمام، که در کرانه شمالی
رود تونجه، ساخته شده است.
از دیگر بناهای این مجموعه، پلی است که این منطقه را به
شهر متصل می‌کند.
بایزید دوم در
ربیع الاخر ۸۸۹، هنگامی که برای
لشکرکشی به کیلی و آق کرمان در
ادرنه به سر می‌برد، به احداث این مجموعه پرداخت.
براساس کتیبه سردر ورودی
مسجد، بنای آن در ۸۹۳ به پایان رسیده است.
همه جهانگردانی که در
دوره عثمانی از ادرنه دیدن کرده اند، در سیاحتنامه های خود به وصف این مجموعه پرداخته اند.
طغیانهای رود تونجه و عوارض جنگهای
بالکان (۱۹۱۲ـ۱۹۱۳) آسیب بسیاری به این مجموعه وارد کرده است، اما در سالهای اخیر قسمتهایی از آن مرمّت شده است.
بیرون در ورودی محوطه، چشمه ای (بنای آبِ خیراتی) با سایه بان آجری قرار دارد که سنان، در ۱۰۸۰، آن را
بنا کرده است.
مسجد، در کنار رود تونجه قرار دارد و صحن بیرونی آن با رواقهایی گنبددار احاطه شده است.
طاق رواقها از سنگهای دو
رنگ ساخته شده و برخی از آنها بر ستونهایی از
سنگ مرمر، خارا یا سنگهای معدنی سبز استوار است.
حریم مسجد چارگوش است و گنبدی به قطر تقریباً بیست متر دارد.
قسمت فوقانی در ورودی از سنگهای دورنگ ساخته شده و طاق آن
مقرنس کاری شده است.
شبستان
مسجد دارای سه
گنبد است: گنبد میانی به ارتفاع ۳۱ متر و دو گنبد کناری کم ارتفاعتر است.
مقصوره در سمت چپ حریم مسجد و بالای طاقهای مرمریِ دو رنگ ساخته شده و اطراف آن را شبکه ای مرمرین احاطه کرده است.
طاق مقرنس کاری
محراب و
منبر نیز از سنگ مرمر است.
در برخی قسمتها کنده کاریهایی وجود دارد که با اسلوب بنا هماهنگ نیست و احتمالاً از قرن سیزدهم است.
عناصری از اسلوب معماری بورسه نیز در آن به کار رفته است.
پناهگاههای زمستانی فقرا، در دو جانب مسجد و متصل به آن، با طرح چلیپایی به صورت چهار
ایوان و چهار
اتاق در چهار گوشه بنا شده است.
ایوانها و اتاقها هریک با گنبدی پوشیده شده اند.
جایگاه میانی، گنبدی بلندتر از بقیه دارد که مقرنس کاری شده است.
مدرسه، در جانب راست صحن بیرونی مسجد و شامل هجده
حجره گنبددار است که در اطراف محوطه حوضخانه ای گنبدپوش و رواق دار بنا شده و مسجدی به صورت «درسخانه» (محل
تدریس)، در وسط آن جای گرفته است.
دارالشفا، از سه قسمت تشکیل شده است.
حیاط اول مستطیل شکل است که در یک طرف آن، پشت رواقی ستوندار، شش حجره گنبدپوش قرار گرفته است.
در ایوان مشرف به
حیاط، دری به حیاط دوم باز می‌شود و در میانه سکوی وسیع حیاط، درِ ورودی بخش سوم واقع است.
این بخش شش گوشه است و شش
ایوان به صُفّه گنبد پوش میانی آن، مشرف است.
در میان ایوانها، حجره‌هایی گنبد پوش است و در گوشه ای از آن بخشی دیده می‌شود که به نظر بعضی جایگاه
نماز است اما به قولی جایگاه نوازندگانی بوده که به گفته اولیا چلبی جهت درمان
بیماران روانی، هفته ای سه
روز برای آنان
آهنگ می‌نواختند.
دارالشفا تا ۱۲۹۳ فعال بود ولی در اثنای نبرد بالکان
تعطیل شد و متروک ماند تا در سالهای اخیر مرّمت شد و در اختیار
دانشگاه تراکیا قرار گرفت.
آشخانه (
آشپزخانه)، که شامل
غذاخوری، انبار
آذوقه و
مطبخ است و از دو گروه ساختمان با حدفاصلی از فضای خالی تشکیل شده است.
حمامِ مجموعه، بسیار وسیع و دارای دو گنبد بزرگ بوده که
اداره اوقاف در ۱۳۱۱ آن را
تخریب کرده و سنگهایش را در بنای سدّ تونجه به کار برده است.
بناهای اصلی این مجموعه عبارت‌اند از:
مسجد، پناهگاههای زمستانی، آرامگاهها،
مدرسه علوم دینی، «مکتب صبیان» (دبستان)،
دارالاطعام و
کاروانسرا که برخلاف دیگر مجموعه ها، غیرمتقارن و به‌طور پراکنده در زمینهای مرکزی شهر ساخته شده اند.
برای تأمین درآمد مجموعه، بناهایی در
سلانیک و
بورسه و
ادرنه احداث و
وقف آن شده است.
مسجد، در مرکز
شهر در گوشه ای از میدان فوروم تئودوسیاکوم یا فوروم تائوری، بزرگترین میدان شهر در دوره
روم شرقی، ساخته شده است.
به قولی که اثبات نشده، قبلاً در محل آن کلیسایی بوده است.
بنابر کتیبه
عربی درِ ورودی
مسجد، بنای آن در اواخر
ذیحجه ۹۰۶ آغاز شده و در ۹۱۱ به پایان رسیده است.
صحن مسجد با سه
در به بیرون راه دارد و ورودی آن در کاودیواری از
سنگ مرمر مقرنس قرار گرفته است.
محوطه چهارگوش حریم مسجد چهار
طاق بزرگ دارد که هر کدام بر پایه ای قرار گرفته و گنبدی به قطر ۷۸ر۱۶ متر بر آنها استوار شده است.
این محوطه از درون، با بیست وچهار
رواق گنبد پوش احاطه شده که طاق آنها از
مرمر سفید و سرخ است.
بر
حوضخانه میان این
صحن، گنبدی هشت ستونه از سنگ سماق سبز به فرمان سلطان مراد چهارم (حک: ۱۰۳۲ - ۱۰۵۰) ساخته شده است.
این ستونها پایه ای منشوری دارند که از بازمانده سرستونهای دوره روم شرقی ساخته شده اند.
در ورودی اصلی
شبستان کنده کاری نفیسی دارد.
حجاری
محراب،
مأذنه، جایگاه
زنان و بخصوص
منبر که به صورت مشبک کنده کاری شده، از ویژگیهای مسجد است.
عده ای
معماری این مسجد را متأثر از
ایاصوفیه یا تقلیدی از آن می‌دانند، ولی درواقع تلفیقی از شیوه‌هایی است که در مسجد سه مأذنه ای ادرنه، مسجد فاتح اول و
مسجد عتیق علی پاشا در
استانبول، به کار رفته است.
در تزیین مناره‌ها از سفالهای
سرخ، اشکال هندسی، مقرنس کاری و
خط کوفی استفاده شده است و در بالای درها با همان خط،
سوره اخلاص را نوشته اند.
پناهگاههای زمستانی، به صورت دو ساختمان مستقل در دو طرف
مسجد، اما پیوسته به آن، بنا شده‌اند که در هریک از آنها چهار حجره اجاق دار و گنبد پوش در طرفین محوطه ای سرپوشیده، قرار دارد.
بعدها با برداشتن دیوارهای میان بخشهای اصلی
پناهگاه و مسجد، آنها را به
نمازخانه ملحق کرده اند.
آرامگاهها، در جوار مسجد قرار دارند.
آرامگاه
سلطان بایزید دوم که به فرمان پسرش،
سلطان سلیم، ساخته شده بنای سنگی هشت ضلعی و گنبد پوش است.
کنده کاری لنگه های در بسیار نفیس است اما تزیینات قلمی درون آرامگاه متعلق به دوره متأخر است.
آرامگاه
سلجوق خاتون، دختر
بایزید (متوفی ۹۱۴)، همانند
آرامگاه بایزید اما در ابعادی کوچکتر، در کنار آن بنا شده است.
آرامگاه
رشید پاشا،
صدراعظم نیز، که به شیوه دوره تنظیمات ساخته شده است، در کنار مقبره بایزید قرار دارد.
مدرسه
علوم دینی، دورتر از مسجد و به صورت بنایی مستقل است که ساختمان آن پس از اتمام مسجد آغاز شده و در ۹۱۳ به پایان رسیده و از مهمترین مدارس شهر بوده است که در آن اشخاص مشهوری چون
علی افندی زنبیلی و ابن کمال تدریس می‌کرده اند.
مدرسه به ابعاد ۴۴۶۰ر۳۶ متر است و حیاط داخلی آن از سه جانب با رواقهای گنبدپوشی احاطه شده است که پشت آنها بیست اتاق گنبد پوش وجود دارد.
درسخانه این مدرسه گنبدی به قطر ۴۰ر۷ متر دارد و به شیوه معماری تفلیسی (
سنگ و
آجر) بنا شده است.
این مدرسه امروزه تبدیل به موزه
هنر خوشنویسی اوقاف شده است.
از دیگر بناهای این مجموعه مکتب صبیان است که امروزه به
کتابخانه تبدیل شده است.
دارالاطعام و
کاروانسرا از دیگر بناهای مجموعه است که بخشی از آن در ۱۳۰۱، به فرمان عبدالحمید دوم، به صورت کتابخانه عمومی درآمده است.
همچنین کاخی چوبی که به فرمان محمود دوم (حک: ۱۲۲۳ - ۱۲۵۵) بنا شده بود و
حمام و
آب انبار و موقّت خانه نیز از دیگر بناهای این مجموعه بودند که امروزه اثری از آنها برجای نمانده است.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مسجد بایزیددوم»، شماره۴۳۹.
