مطارح الانظار (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

مطارح الانظار، تقریرات درس اصول فقه عالم بزرگوار، شیخ اعظم، شیخ مرتضی انصاری قدس سره است (۱۲۱۴- ۱۲۸۱ هجری قمری).

---

این تقریرات توسط میرزا ابوالقاسم بن محمد علی نوری تهرانی، معروف به کلانتری (۱۲۹۲- ۱۲۳۶ هجری قمری) نگاشته شده است.

---

مباحثی که در کتاب مطارح الانظار مطرح شده‌اند، عبارتند از:
صحیح و اعم،وجوب مقدمه واجب، مساله ضد،اجتماع امر و نهی، آیا نهی اقتضاء فساد را دارد، مفهوم و منطوق،عموم و خصوص، مطلق و مقید،مجمل و مبین،ادله عقلیه و در انتهاء در مساله تقلید میت و اعلم.
به علت این که مباحث قطع و ظن و برائت و استصحاب و احتیاط و تعادل و تراجیح در فرائد الاصول شیخ انصاری قدس سره وجود دارد، در کتاب مطارح ذکری از آنها به میان نیامده است. همین طور مقدمه کتاب؛ یعنی تعریف، فایده و موضوع علم اصول و مبحث مشتق.
قابل ذکر است که مباحث ضد و تقلید میت و تقلید اعلم در کتاب تکرار شده و از مؤلف آنها تعبیر به بعض الاساطین شده است.

---

کتاب حاضر به وسیله فرزند میرزا ابوالقاسم نوری،میرزا ابوالفضل نوری تهرانی نوشته شده است.
از بین کتاب‌های مرحوم کلانتری فقط مطارح الانظار چاپ شده است و به عنوان تنها اثر باقی مانده از شیخ انصاری قدس سره در مباحث الفاظ به دلیل نگارش شیوا و بلیغ مؤلف، رواج زیادی پیدا کرده و آن طور که در اعیان الشیعه آمده، همه کتاب‌های مرحوم کلانتری در نجف اشرف نگاشته شده و احتمالا در تهران پاکنویس و تصحیح شده‌اند.
دقیقا مشخص نیست آیا مرحوم کلانتری این کتاب را به صورت مجموعه نوشته، یا این که کتاب‌های مستقلی بوده که بعدها در کنار هم قرار داده شده و عنوان مطارح الانظار را پیدا کرده است.
در حاشیه بالای صفحه اول کتاب این طور آمده که: آنچه در کتاب با عنوان «هدایة» آمده جزء کتاب مطارح الانظار است و آنچه این طور نیست، مثل مساله ضد و مساله‌های تقلید اعلم و میت از کتاب مطارح نیست، بلکه از تقریرات بعض الاساطین می‌باشد.
ولی به نظر می‌رسد، این مطلب صحیح نباشد، زیرا در مبحث ادله عقلیه عنوان «هدایة» دیده نمی‌شود، بلکه عنوان «اصل» وجود دارد، با این حال در صفحه آخر آن این عبارت آمده: «تم ما افاده قدس الله نفسه الزکیة فی مسائل الملازمة و اصالة الاباحة»، که اشاره دارد به این که این مطالب جزء کتاب مطارح بوده و به وسیله مؤلف نگاشته شده است.
الذریعه نیز مبحث ادله عقلیه را مثل مفهوم و منطوق و عام و خاص و مقدمه واجب از تالیفات مرحوم کلانتری دانسته است.
اگر چه ترتیب مباحث در کتب اصولی متداول این گونه است که مباحث الفاظ قبل از اصول عملیه و نظائر آن می‌باشد؛ اما در کتاب مطارح الانظار این گونه نیست. مثلا از عبارت‌های «قد نبهنا علی مثل ذلک فی بعض مباحث التراجیح» و یا «بناء علی ما هو التحقیق من عدم صحة الاستناد الی الاستصحاب فی مثل المقام» در اوایل کتاب معلوم می‌شود، این مباحث قبلا طرح و بررسی شده‌اند.
در هر مبحث پس از طرح مساله و ذکر اقوال و نتیجه گیری، جزئیاتی باقی می‌ماند که با عنوان «تذنیب، التنبیه، تتمیم» و نظائر آن ذکر شده است.

۳.۱ - نکته مهم

یک نکته مهم در کتاب آن است که مقرر به پیروی از استادش در نقل قول‌ها بسیار احتیاط می‌کند و تا مدرک مطلبی را ندیده باشد آن را نسبت نمی‌دهد، بلکه از کلماتی نظیر «صرح بذلک جماعة علی ما قیل، محکی النهایة، فیما حکی من الروض» استفاده می‌کند.

۳.۲ - خصوصیت مثبت

از دیگر خصوصیات مثبت کتاب، دعاهای کوتاهی است که پس از اتمام بسیاری از قسمت‌های کتاب دیده می‌شود و اثر اخلاقی خاصی برای خواننده دارد و مباحث را از حالت علمی صرف خارج کرده و به هدایتگر واقعی جهان متوجه می‌سازد.

---

۱- فهرست مطالب کتاب تا صفحه ۲۲۹؛ یعنی ابتدای ادله عقلیه است و این یکی از نقائص آشکار کتاب می‌باشد.
۲- در بسیاری موارد، صاحبان نظریه‌های مطرح شده در کتاب، مشخص نیستند و از فعل مجهول استفاده شده، مثل «قد یعترض بوجوه- قد یذکر- قد یستشکل».
بنابراین نمی‌توان به کتاب‌های آنان مراجعه کرد و نظریه هایشان را بررسی نمود، حتی اگر صاحبان نظریه‌ها هم مشخص شده باشند، کتاب آنها و آدرس صفحات مشخص نیست.
۳- اگر مطلبی از خود کتاب یا کتاب‌های دیگر مؤلف مطرح شده باشد، آدرس آن مشخص نیست و با عبارت‌های «کما قرر فی محله- قد اشرنا- کما فصلناه فی محله» و نظائر آن ذکر شده است. البته گاهی آدرس مطلب در متن ذکر شده، نظیر «قد تقدم التحقیق فیهما فیما مر فی الهدایات المتعلقة بالوجوب الشرطی فراجعها»
۴- اگر چه به دست آوردن مبانی اصولی از طریق مباحث و احکام فقهی از ابتکارات شیخ انصاری است؛ اما گاهی آنچنان مباحث کتاب رنگ فقهی به خود می‌گیرد که مشکل است تصور شود یک مساله اصولی مورد بررسی واقع شده است، مانند آنچه در صفحه ۳۱ کتاب مشاهده می‌شود.
۵- گاهی در مباحثی نظیر مقدمه واجب آنچنان مباحث اصولی چهره منطقی و کلامی به خود می‌گیرد که مصنف مجبور می‌شود به دلیل وسعت مباحث منطقی، از چند اصل موضوعی منطقی یا کلامی استفاده کرده و بحث را به نتیجه برساند. مانند این عبارت: «قد طال التشاجر و امتد النزاع بینهما و الثواب مختار العدلیة و تمام الکلام فی ذلک متعلق فن الکلام و لا یسعه المقام».
۶- همان طور که در اعیان الشیعة ذکر شده، مؤلفات شیخ نیاز به تهذیب و تنقیح دارد؛ اما میرزا ابو القاسم کلانتری کمتر به این مهم پرداخته است.

---

در کتاب مطارح الانظار از بعضی بزرگان و کتاب‌های آنان به صورت کنایه نام برده شده که به بعضی اشاره می‌شود:
۱- شرح عمیدی، شرح عمیدی بر تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول، تالیف سید عمیدالدین عبدالمطلب اعرجی است (متوفای ۷۵۴ هجری قمری)
۲- صریح الاستاذ الاکبر فی شرحه علی المفاتیح،مقصود المصابیح فی شرح المفاتیح، تالیف وحید بهبهانی ، محمد باقر بن محمد اکمل است (متوفای ۱۲۰۵ قمری).
۳- سید الریاض، مقصود مؤلف ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل،سید علی بن محمد علی طباطبایی است (متوفای ۱۲۳۱ قمری).
۴- سید المفاتیح، مؤلف مفاتیح الاصول و مناهل الاحکام؛ یعنی سید محمد بن سید علی طباطبایی مراد است (متوفای ۱۲۴۲ هجری قمری).
۵- افاضل المتاخرین فی مناهجه، مقصود مناهج الوصول الی علم الاصول، تالیف حاج ملا احمد نراقی است (متوفای ۱۲۴۵ هجری).
۶- بعض الاجلة، صاحب الفصول، شیخ محمد حسین بن عبدالرحیم اصفهانی مؤلف الفصول الغرویة مراد است (متوفای ۱۲۵۰ هجری قمری).
۷- بعض الاعلام فی الاشارات، مقصود حاج محمد ابراهیم بن محمد کرباسی، مؤلف اشارات است (متوفای ۱۲۹۲ هجری قمری).

---

در کتاب مطارح الانظار از کتب بسیاری در فنون مختلف فقه،اصول،حدیث و غیره استفاده شده است که به ذکر برخی از مهم‌ترین منابع بسنده می‌کنیم:
۱- الذریعة الی اصول الشریعة، تالیف سید شریف مرتضی،علم الهدی،علی بن حسین موسوی (متوفای ۴۳۶ هجری قمری).
۲- تمهید الاصول فی علم الکلام،العدة فی اصول الفقه،النهایة،التهذیب و تحریر العقائد، تالیف شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ هجری قمری).
۳- التذکرة،تحریر الاحکام،نهایة الاحکام و قواعد الاحکام، تالیف علامه حلی،حسن بن یوسف بن مطهر (متوفای ۷۲۶ هجری قمری).
۴- شرح عمیدی،شرح تهذیب الوصول علامه حلی، تالیف سید عمید الدین عبد المطلب اعرجی (متوفای ۷۵۴ هجری قمری).
۵- الدروس،ذکری الشیعة و البیان، تالیف شهید اول، محمد بن جمال الدین بن محمد مکی عاملی(متوفای ۷۸۶ هجری قمری).
۶- جامع المقاصد، تالیف محقق ثانی،محقق کرکی،ابوالحسن علی بن حسین (متوفای ۹۴۰ هجری قمری).
۷- تمهید القواعد، تالیف شیخ زین الدین بن علی عاملی،شهید ثانی (متوفای ۹۶۶ هجری قمری)
۸- معالم الدین و ملاذ المجتهدین، تالیف حسن بن زین الدین (متوفای ۱۰۱۱ هجری قمری).
۹- زبدة الاصول، تالیف شیخ بهائی (متوفای ۱۰۳۱ هجری قمری).
۱۰- الفوائد المدنیة و الفوائد المکیة، تالیف ملا محمد امین بن محمد اخباری،محدث استرآبادی (متوفای ۱۰۳۳ هجری قمری).
۱۱- السبع الشداد، تالیف محقق داماد، محمد باقر بن شمس الدین محمد استرآبادی اصفهانی (متوفای ۱۰۴۱ هجری قمری).
۱۲- غایة المامول فی شرح زبدة الاصول، تالیف شیخ جواد بن سعدالله کاظمی؛ معروف به فاضل جواد (متوفای ۱۰۶۵ هجری قمری)
۱۳- الوافیة، تالیف فاضل تونی،ملا عبدالله بن محمد بشروی خراسانی (متوفای ۱۰۷۱ هجری قمری).
۱۴- کفایة المعتضد فی الفقه و ذخیرة المعاد، تالیف محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (متوفای ۱۰۹۰ هجری قمری).
۱۵- حاشیه مدقق شیروانی، تالیف محمد بن حسن شیروانی؛ معروف به ملا میرزا (متوفای ۱۰۹۹ هجری قمری).
۱۶- الفوائد الجدیدة،شرح الوافیة و المصابیح فی شرح المفاتیح، تالیف محمد باقر بن محمد اکمل وحید بهبهانی (متوفای ۱۲۰۵ هجری قمری).
۱۷- المصابیح فی الطهارة و الصلاة و مشکاة المصابیح فی شرح منثور الدرة، تالیف آیت‌الله بحر العلوم،سید محمد مهدی بن مرتضی بروجردی (متوفای ۱۲۱۲ هجری قمری).
۱۸- الوافی فی شرح وافیة التونی، تالیف سید محسن اعرجی بغدادی؛ معروف به محقق کاظمی (متوفای ۱۲۲۷ هجری قمری).
۱۹- القوانین المحکمة فی الاصول یا قوانین الاصول، تالیف میرزا ابوالقاسم قمی (متوفای ۱۲۳۳ هجری قمری).
۲۰- مفاتیح الاصول و المصابیح فی شرح المفاتیح (کاشانی)، تالیف محمد بن سید علی طباطبایی (متوفای ۱۲۴۲ هجری قمری).
۲۱- مناهج الوصول الی علم الاصول، تالیف حاج ملا احمد نراقی (متوفای ۱۲۴۵ هجری قمری).
۲۲- هدایة المسترشدین (حاشیه بر معالم) تالیف شیخ محمد تقی بن عبدالرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۴۸ هجری قمری).
۲۳- الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، تالیف شیخ محمد حسین بن عبدالرحیم اصفهانی (متوفای ۱۲۵۰ هجری قمری).

۶.۱ - برخی منابع اهل تسنن

۱- المستصفی فی اصول الفقه، تالیف ابو حامد محمد غزالی شافعی (متوفای ۵۰۵ هجری قمری).
۲- مختصر الاصول الحاجبی، تالیف عثمان بن عمر بن حاجب مالکی (متوفای ۴۶۴ هجری قمری).
۳- تعلیقه بر مختصر الاصول، تالیف مسعود بن عمر تفتازانی (متوفای ۷۹۱ هجری قمری).
۴- شرح تجرید العقائد شیخ طوسی، تالیف محقق، جلال الدین دوانی (متوفای ۹۰۸ هجری قمری).

---