• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تمهیدالقواعدالاصولیة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تمهیدالقواعد، کتابی در باره قواعد اصول فقه و زبان عربی، تألیف زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی است.
 نام کامل کتاب، تمهیدالقواعد الاصولیة و العربیة لتفریع الاحکام الشرعیة است.
[۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۳.
[۲] حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۴۸۴.




به نوشته آقابزرگ طهرانی ،
[۳] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۳.
شهید ثانی با ملاحظة دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی بر آمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازینرو به تألیف تمهیدالقواعد دست زد.
بنابراین، با وجود شباهتهای این اثر با کتاب القواعد والفوائد شهید اول، تمهید القواعد تلخیص یا تنظیم القواعد والفوائد نیست و اثری مستقل به شمار می‌رود.
[۴] حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۴۹، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.



به گفته شهید ثانی در مقدمه تمهیدالقواعد،
[۵] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۲۴ـ۲۵، قم ۱۳۷۴ ش.
از آن‌جا که دو علم اصول فقه و عربی از مهمترین مقدمات علم فقه‌اند و فقیه برای استنباط احکام بدانها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست یکصد قاعده اصولی و بخش دوم یکصد قاعده عربی را در بر دارد.
وی، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهیِ راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.


تمهیدالقواعد اصولاً بر پایه فقه امامی تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینة فقه شیعه تدوین گردیده است.
البته مؤلف علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار و استشهاد از آنها، در موارد متعدد آرای فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و ازاین‌رو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی درباره اصول فقه نیز دانست.

۳.۱ - بخش نخست کتاب


در بخش نخست کتاب، علاوه بر آرای فقهای امامی ــ از جمله سیدمرتضی ، شیخ طوسی در ت هذیب الاحکام ، علامه حلّی در مختلف الشیعه و منتهی المطلب ، و جز اینها
[۶] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۸۹، قم ۱۳۷۴ ش.
[۷] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۲۸۳، قم ۱۳۷۴ ش.
[۸] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۹۱، قم ۱۳۷۴ ش.
ــ آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل سنّت نیز آمده است، از جمله رازی ، آمدی ، ابن حاجب ، غزالی ، بیضاوی و زمخشری .
[۹] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۰] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۶۲، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۱] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۳۱، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۲] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۴۰، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۳] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۵۵، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۴] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۴ ش.


۳.۲ - بخش دوم کتاب


همچنین در بخش دوم کتاب، در موارد بسیار، نظرات ادیبان و لغت شناسان بزرگ زبان عربی از جمله کسایی ، سیبویه ، ابوحیّان ، ابن مالک ، ابن هشام ، اخفش و زمخشری
[۱۵] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۴۸، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۶] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۶۱، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۷] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۴۱، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۸] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۴۵، قم ۱۳۷۴ ش.
[۱۹] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۵۶، قم ۱۳۷۴ ش.
[۲۰] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۷۹، قم ۱۳۷۴ ش.
نقل یا به آن‌ها استناد شده است.

۳.۲.۱ - چینش بخش‌های کتاب


هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «مقصد» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث بترتیب آمده است.
همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «مقدمه»، «مسأله» یا «فایده» مطرح کرده است.

۳.۳ - مباحث مطرح شده در بخش‌ها


مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت‌اند از: حکم ( حکم شرعی ، ارکان حکم)، کتاب و سنّت (لغات، حقیقت و مجاز ، اوامر و نواهی ، عموم و خصوص و مخصص ، اطلاق و تقیید ، مجمل و مبیّن، افعال، اخبار)، اجماع ، قیاس ، ادلة مورد اختلاف، ت عادل و تراجیح ، اجتهاد و افتاء .
در بخش دوم هم این مباحث آمده است: اسماء ( کلام ، مضمرات ، موصولات ، معرَّف به حروف تعریف، مشتقات ، مصدر ، ظروف و غیره)، افعال ، حروف ( حروف جر ، حروف عطف و غیره)، توابع ( استثنا ، حال ، عدد ، عطف ، نعت ، تأکید ، بدل ، شرط و جزا ، و غیره).

۳.۴ - فهرست کتاب


شهید ثانی پس از تألیف تمهیدالقواعد، که در روز جمعه اول محرم ۹۵۸ به انجام رسیده، فهرست فنی مفصّلی با شیوه ابتکاری خود برای سهولت مراجعه به کتاب تدوین کرده است.
این فهرست که به ترتیب ابواب منابع فقهی تنظیم شده، در شب سه شنبه هشتم رجب ۹۶۰ پایان یافته است.
[۲۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۳۸۱.



تمهیدالقواعد ابتدا در ۱۲۷۲ همراه کتاب الذکری '، تألیف شهید اول، به همت مولاعلی اکبر کرمانی در ایران به طبع رسید.
[۲۲] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۴.

در ۱۴۱۶ نیز با تحقیق و تعلیق در قم به چاپ رسیده است.


بسیاری بر تمهیدالقواعد شروح و حواشی نگاشته اند، از جمله: سیدمیرزا عسکری ؛
[۲۳] زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، قم ۱۳۷۴ ش.
شاه وردی تبریزی ؛ [[|میرزا عبداللّه افندی]] ، مؤلف ریاض العلماء و میرزا محمد تنکابنی .
[۲۴] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۴.
[۲۵] آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۴۹.



(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) حاجی خلیفه.
(۳) زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، قم ۱۳۷۴ ش.
(۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.

 
۱. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۳.
۲. ↑ حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۴۸۴.
۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۳.
۴. ↑ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۴۹، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
۵. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۲۴ـ۲۵، قم ۱۳۷۴ ش.
۶. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۸۹، قم ۱۳۷۴ ش.
۷. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۲۸۳، قم ۱۳۷۴ ش.
۸. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۹۱، قم ۱۳۷۴ ش.
۹. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۳، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۰. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۶۲، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۱. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۳۱، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۲. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۴۰، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۳. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۵۵، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۴. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۹۰، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۵. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۴۸، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۶. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۱۶۱، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۷. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۴۱، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۸. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۴۵، قم ۱۳۷۴ ش.
۱۹. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۵۶، قم ۱۳۷۴ ش.
۲۰. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، ج۱، ص۳۷۹، قم ۱۳۷۴ ش.
۲۱. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۶، ص۳۸۱.
۲۲. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۴.
۲۳. ↑ زین الدین بن علی شهیدثانی، تمهید القواعد، قم ۱۳۷۴ ش.
۲۴. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۴، ص۴۳۴.
۲۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۶، ص۴۹.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمهیدالقواعد»، شماره۳۸۹۰.    



جعبه ابزار