گناه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گناه به معنای
خلاف است
و در
اسلام هرگونه کاری که برخلاف فرمان
خداوند باشد گناه است.
«گناه» عملی است كه با
اراده و رضایت الهی در تضاد بوده، با ایجاد نوعی "تاریكی" معنوی در
نفس انسان، آدمى را از خدای متعال كه "
نور" آسمان‌ها
و زمین است، دور مى‌سازد
و به عبارت دیگر، موجب بازماندن وى از
کمال و قرب به
خدا مى‌گردد.
تعیین اینكه چه چیزی گناه است
و چه چیزی
ثواب از طریق
کتاب و سنت مقدور است، زیرا در بسیاری از موارد، گناه بودن عملی قابل تشخیص عقلانی نیست
و خدای متعال است كه این موارد را به اقتضای
علم و حکمت مطلق خود، از طریق
وحی و دین، برای
بشر بیان نموده است.
عالمان اسلامی
گناهان را بر دوگونه تقسیم نموده‌اند: گناهان كبیره (بزرگ)
و گناهان صغیره این تقسیم‌بندى از
قرآن و روایات سرچشمه گرفته است.
در زبان
قرآن و روایات، با واژه‌های مختلفی از گناه یاد شده است که هر کدام از بخشی از آثار شوم گناه پرده بر‌می‌دارد
و بیانگر گوناگون بودن گناه است. از جمله واژه‌ها عبارتند از:
ذنبْ،
معصیت،
اثم،
سیئه،
جرم،
فسق،
فساد،
فجور،
فاحشه،
و...
در قرآن چنین مى‌خوانیم: اگر از گناهان كبیره‌اى كه از آن
نهی شده‌اید، اجتناب كنید، گناهان كوچک شما را مى‌پوشانیم
و شما را در جایگاه خوبى وارد مى‌سازیم.
و در جاى دیگر آمده است:
و كتاب (
نامه اعمال) در آنجا گذارده شود، گنه‌كاران را مى‌بینى كه از آنچه در آن است، ترسان
و هراسناكند،
و مى‌گویند: اى واى بر ما، این چه كتابى است كه هیچ عمل كوچک
و بزرگى نیست، مگر اینكه آن را شماره كرده است؟
و درباره بهشتیان مى‌خوانیم: مواهب آخرت، جاودانه است براى آنانكه از گناهان بزرگ
و كارهاى زشت پرهیز مى‌كنند.
از این آیات به روشنى استفاده مى‌شود، كه گناهان، دو گونه‌اند: كبیره
و صغیره
و همچنین استفاده مى‌شود بعضى از گناهان، بدون
توبه حقیقى بخشودنى نیست، ولى بعضى از آن‌ها بخشودنى است.
امام علی (علیه‌السلام) در گفتارى فرمود: گناهان بر سه گونه‌اند: گناه بخشودنى
و گناه نابخشودنى
و گناهى كه براى صاحبش، هم
امید بخشش داریم
و هم ترس از
کیفر.
سپس فرمود: اما گناهى كه بخشیده است، گناه بنده‌اى است كه خداوند او را در
دنیا كیفر مى‌كند
و در آخرت كیفر ندارد. در این صورت خداوند حكیم‌تر
و بزرگوارتر از آن است كه بنده‌اش را دو بار كیفر كند.
اما گناهى كه نابخشودنى است،
حق‌الناس است یعنى
ظلم بندگان نسبت به همدیگر كه بدون رضایت مظلوم بخشیده نمى‌شود.
و اما نوع سوم، گناهى است كه خداوند آن را بر بنده‌اش پوشانده، توبه را نصیب او نموده است،
و در نتیجه آن بنده هم از گناهش هراسان است
و هم امید به آمرزش پروردگارش دارد، ما نیز درباره چنین بنده‌اى، هم امیدواریم
و هم ترسان.
در
قرآن مجید و کلام معصومین (علیهم‌السلام) كلیه اعمالى كه گناه محسوب مى‌شود، بیان گردیده است، منتهی كبیره بودن گناه، پیرو ملاک‌هایی است.
در كتاب
تحریر الوسیله امام خمینی (قدس‌سره) پیرامون معیار گناهان كبیره، چنین آمده است
۱- گناهانى كه در مورد آن‌ها در قرآن یا
روایات اسلامى
وعده آتش دوزخ، داده شده باشد.
۲- از طرف
شرع، به شدت، از آن نهى شده است.
۳- دلایلی وجود دارد كه معلوم می‌شود آن گناه، بزرگ‌تر از بعضى از گناهان كبیره است.
۴-
عقل، حكم كند كه فلان گناه، كبیره است.
۵- در ذهن مسلمینِ پاى‌بند به دستورات الهى، چنین تثبیت شده كه فلان گناه، از گناهان بزرگ است.
۶- از طرف
پیامبر (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله) یا
امامان (علیهم‌السلام) در خصوص گناهى تصریح شده كه از گناهان كبیره است.
(برخی از فقها
تعزیر را نشانه كبیره بودن گناه می‌دانند كه در این صورت
استمنا نیز از گناهان كبیره محسوب خواهد شد، زیرا در روایتی آمده است كه امام علی (علیه السلام) با زدن روی دست، شخص مستمنی را تعزیر فرمودند.
البته گناهان كبیره نیز همه در یک سطح نیستند. بعضى بدون توبه بخشیده نمى‌شوند، مانند «
شرک»
و «
قتل نفس»
و برخى بدون توبه
و تحت شرایطی
و در اثر انجام كارهای نیک ممكن است مشمول مغفرت گردند.
در این‌که کدام گناهان بزرگ
و کبیره
و کدام کوچک
و صغیره است، در میان دانشمندان گفتگوی بسیاری است. بعضی این دو را از امور نسبی می‌دانند که به هنگام مقایسه، آن‌که اهمیّتش بیشتر است کبیره
و آن‌که کمتر است صغیره می‌باشد (مرحوم
طبرسی در
مجمع البیان این عقیده را به دانشمندان
شیعه نسبت داده است
و ظاهراً منظور او بعضی از دانشمندان شیعه است، زیرا بسیاری از آن‌ها عقیده دیگری دارند که به آن اشاره خواهد شد.)
جمعی دیگر می‌گویند: گناه کبیره آن‌گونه که از نامش پیداست گناهی است که واقعاً بزرگ
و از نظر شرع
و عقل دارای اهمیّت است مانند قتل نفس
و غصب حقوق دیگران
و رباخواری و زنا.
و شاید به همین دلیل در روایات
اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) معیارش
وعده عذاب الهی نسبت به آن شمرده شده است. در حدیث معروفی که از
امام باقر و امام صادق و امام علی بن موسی الرّضا (علیهما‌السّلام) نقل شده است می‌خوانیم: «اَلْکَبائِرُ الَّتی اَوْجَبَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَلَیْها النّارَ؛
گناهان کبیره آن‌هاست که خداوند متعال آتش دوزخ را (صریحاً) برای آن واجب شمرده است.»
و بنابراین گناهان صغیره آن است که از چنین اهمیّت خاصّی برخوردار نیست. در بعضی از احادیث نیز تعداد گناهان کبیره هفت،
و در بعضی بیست گناه
و در بعضی هفتاد، ذکر شده است که این تعبیرات ممکن است اشاره به سلسله مراتب این گناهان باشد.
سرچشمه تقسیم گناهان به صغیره
و کبیره، در حقیقت آیات قرآن مجید است که یکی از آن‌ها، آیه: «اِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّر عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ؛
اگر از گناهان بزرگی که از آن نهی می‌شوید پرهیز کنید، گناهان کوچک شما را می‌پوشانیم.» می‌باشد. اکنون باید دید که میزان کوچک
و بزرگ بودن گناه چیست؟
فقهای ما می‌گویند: هر گناه- خواه کبیره باشد خواه صغیره - از آنجا که مخالفت با فرمان
خداوند است در حدّ ذات خود گناه بزرگ است.
ولی مقیاس کوچک
و بزرگ بودن گناه این نیست که گناه
و نافرمانی را نسبت به ساحت مقدّس خداوند بسنجیم؛ زیرا روی این سنجش، همه آن‌ها کبیره است؛ بلکه این تقسیم از نظر سنجش یک دسته گناه نسبت به دسته دیگر است. در این سنجش عموم گناهان دو قسمند؛ یک دسته، گناهان کبیره
و دسته دوّم گناهان صغیره.
اکنون باید دید میزان در شناسایی کبیره از صغیره چیست؟
راه شناسایی این دو قسم از یکدیگر زیاد است که معروف‌ترین آن‌ها در میان دانشمندان این است که هر گناهی که در برابر ارتکاب آن وعده عذاب در قرآن
و روایات داده شده، آن گناه کبیره است؛ مانند قتل نفس که قرآن درباره آن چنین می‌فرماید: «
وَ مَنْ یَقْتُل مُوْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاوُهُ جَهَنَّمُ خَالِداً فِیها؛
و هرکس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند،
مجازات او
دوزخ است در حالی که جاودانه در آن می‌ماند.»
برخی از دانشمندان
قید دیگری افزوده‌اند
و می‌گویند: گناه کبیره، گناهی است که برای ارتکاب آن وعدّه عذاب داده شود
و یا لااقل اکیداً از آن نهی شده باشد؛ چه بسا گناهانی داریم که در آیات قرآن مجید در برابر ارتکاب آن وعدّه عذاب داده نشود، امّا به‌طور اکید
و یا با نهی‌های مکرر از ارتکاب آن جلوگیری به عمل آمده است.
مثلا، هرگاه فرض کنیم که درباره ربا فقط همین جمله نازل می‌شد که می‌فرماید: «فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاْذَنُوا بِحَرْب مِنَ اللهِ
وَ رَسُولِهِ؛
اگر (چنین) نمی‌کنید، بدانید خدا
و رسولش با شما پیکار خواهند کرد!» همین جمله به تنهایی نشانه کبیره بودن رباخواری بود؛
و اگر در آیات
و روایات دیگر وعدّه عذاب به رباخواران داده نمی‌شد، همین نهی اکید
و جلوگیری شدید از آن، نشانه بزرگ بودن گناه «رباخواری» محسوب می‌گردید، روی این حساب، بزرگ
و کوچک بودن گناهان یک امر «نسبی» نیست؛ بلکه این دو دسته هرکدام مرز جداگانه‌ای دارد؛
و هرگز یک گناه نمی‌تواند هم صغیره
و هم کبیره باشد، زیرا اگر در ارتکاب آن وعده عذاب داده شده
و یا نهی اکید از آن شده است، آن گناه کبیره است
و در غیر این صورت صغیره خواهد بود.
روایات متعددى از
ائمّه اطهار (علیهم‌السلام) به ما رسیده كه بیانگر تقسیم گناهان به كبیره
و صغیره است ،
و در كتاب
اصول کافی یك باب تحت عنوان "باب الكبائر" به این موضوع اختصاص یافته كه داراى ۲۴
حدیث است .
در روایت اوّل
و دوّم این باب، تصریح شده كه گناهان كبیره، گناهانى را گویند كه خداوند، دوزخ
و آتش جهنم را بر آن‌ها مقرر نموده است.
در بعضى از این روایات (روایت سوم
و هشتم)، هفت گناه به عنوان گناه كبیره،
و در برخى از روایات (روایت ۲۴) نوزده گناه به عنوان گناهان كبیره، شمرده شده است.
گرچه هر گناه، چون مخالفت فرمان خداى بزرگ است، سنگین
و بزرگ است، ولى این موضوع منافات ندارد كه بعضى از گناهان نسبت به خود
و آثارى كه دارد، بزرگ‌تر از برخى دیگر باشد،
و به گناهان بزرگ
و كوچك تقسیم گردد.
عمرو بن عبید یكى از
علمای اسلام، به حضور
امام صادق (علیه السلام) آمد،
سلام كرد
و سپس این
آیه را خواند: نیكوكاران كسانى هستند كه از گناهان بزرگ،
و زشتى پرهیز مى‌كنند.
سپس سكوت كرد
و دنبال آیه را نخواند؛ امام صادق (علیه السلام) به او فرمودند: چرا سكوت كردى ؟! او گفت : دوست دارم، گناهان كبیره را از كتاب خداوند بدانم.
آنگاه امام صادق (علیه السلام) گناهان كبیره‌اى را كه در قرآن آمده بیان نمودند:
۱- بزرگ‌ترین گناهان كبیره، شرك به خدا است.
۲-
ناامیدی از رحمت خدا.
۳-
ایمنی از مکر (عذاب
و مهلت) خدا.
۴- عقوق (
و آزار)
والدین.
۵- كشتن انسانِ
بى‌گناه.
۷-
خوردن مال یتیم.
۹- رباخوارى.
۱۰-
سحر و جادو.
۱۱- زنا
۱۲-
سوگند دروغ براى گناه.
۱۳-
خیانت در
غنایم جنگی.
۱۴- نپرداختن
زکات واجب.
۱۵-
گواهی به دروغ،
کتمان.
۱۶-
شراب‌خواری.
۱۷-
ترک نماز یا واجبات دیگر به‌طور عمد.
۱۸و۱۹-
پیمان‌شکنی و قطع رحم.
امام صادق (علیه‌السلام) به اینجا كه رسید، عمرو بن عبید در حالى كه از شدت ناراحتى، شیون مى‌كشید از محضر آن حضرت خارج شد
و مى‌گفت: به هلاكت رسید آن‌كس كه به راى،
فتوا داد،
و در
فضل و علم با شما،
ستیز كرد.
زمینه‌ها
و عوامل پیدایش گناه یکی از موضوعات بسیار مهم، در بحث
گناه‌شناسی،
شناخت «زمینه‌های گناه» است.
کسی که می‌خواهد گناه نکند، حتماً باید به زمینه‌های گناه توجه کند. وقتی آن‌ها را شناخت به پیشگیری
و درمان آن بپردازد.
کمبود ویتامین‌های مختلف در بدن
انسان را آماده پذیرش میکروب‌ها می‌کند به استقبال بیماری‌ها می‌برد.
و بیماری‌ها را در وجود خود، پرورش
و گسترش می‌دهد، قطعاً برای پیشگیری یا درمان بیماری‌ها، باید کمبود ویتامین‌ها جبران گردد، تا زمینه پذیرش بیماری‌ها
و همچنین زمینه پرورش بیماری‌ها از بین برود.
بنابراین، در این راستا، باید «زمینه‌شناس
و زمینه‌زدا» باشیم. فی‌المثل اگر در منزل چاه فاضلابی باشد که، زمینه‌ساز انواع پشه‌ها است
و سمپاشی نیز بیهوده است، باید چاه را پر کرد.
در بررسی زمینه‌های گناه، می‌توان به زمینه‌های فرهنگی
و تربیتی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی روانی
و سیاسی اشاره کرد که هر کدام با کمیت
و کیفیت خاصی، زمینه‌ساز گناه هستند.
جهل و حماقت زمینه گناه را در انسان به‌وجود آورده
و او را به‌سوی گناه می‌کشاند، جهل به خدا، جهل به هدف از
آفرینش، جهل به نوامیس خلقت، جهل به
آثار گناه و جهل به مصرف کردن انرژی در راه صحیح آن. مثلاً در برنامه دانش پزشکی، یک فرد
جاهل و بی‌سواد، غذای آلوده به میکروب را بر اثر جهل به آن، به آسانی می‌خورد ولی یک دکتر میکروب‌شناس هرگز آن را نمی‌خورد، در دوران جاهلیت که
گناهان گوناگون سراسر زندگی مردم را گرفته بود، بیشتر بر اثر جهل
و حماقت بود. همین جهل
و ناآگاهی است که متأسفانه امروزه، سبب شده تا
دشمن با شبیخون فرهنگی
بی‌رحمانه‌ای که به
عقاید و افکار ما زده، بیشتر از همه، افکار جوانان ما را مورد هدف قرار دهد.
و آنان را از هویت دینی
و ملی خویش تهی سازد.
یکی دیگر از عوامل مهم در وقوع
جرم و گناه،
لقمه حرام می‌باشد، وقتی به بزهکاران اطراف خود می‌نگریم، می‌بینیم که بعضی از آن‌ها تحصیل کرده‌اند،
و دارای شناخت‌های علمی
و دینی هم هستند، اما با وجود این،
گناهان عجیب
و غریبی از آنان سر می‌زند، حتی از یک جاهل نیز گناه‌کارترند. اینان که با چراغ علم به سراغ کردارهای خلاف
عقل و شرع می‌آیند کالاهای خود را گزینش‌تر می‌برند:
چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا
از نظر
علم و دین، مسلم است که همانگونه که غذا در جسم انسان، اثر دارد
و موجب حفظ جسم
و تقویت آن می‌گردد، در
روح انسان نیز اثر دارد.
یکی از پایگاه‌های قوی در تربیت انسان
و تحویل دادن مردان بزرگ، همچنین یکی از عوامل فساد
و تباهی فرزندان
و یکی از عمده‌ترین عوامل ناهنجاری در جامعه، خانواده است. خانواده، کانون هنجار
و ناهنجاری‌های فردی
و اجتماعی است. از همین مرکز حیاتی
و سرنوشت‌ساز است که بدی یا نیکی در سطح جامعه منتشر می‌شود. بنابراین زمینه‌های بد خانوادگی، نقش بسزائی برای سوق دادن انسان به سوی گناه دارد. چنانکه زمینه‌های نیک خانوادگی، اثر بسیار خوبی در اجتناب از گناه خواهد داشت.
یکی از عوامل ناهنجاری انسان در جامعه، رشد مادی
و فیزیکی به دور از رشد تربیتی است. توسعه نامتوازن در هر مجموعه‌ای، زشت
و ملال‌انگیز است. مثلاً اگر در بدن انسان دست‌ها، بیش از پا یا انگشتان یک دست، بیش از انگشتان دست دیگر رشد کند، توازن
و هماهنگی بدن را به هم می‌ریزد.
و چهره‌ای نازیبا به نمایش می‌گذارد. فقدان
تربیت در آدمی نیز چنین وضعیتی را جلوه‌گر می‌کند. یعنی رشد بدنی او کامل شده، اما عناصر تربیتی را در خود نگرفته است. چنین موجودی وقتی وارد اجتماع می‌شود، ناهمگون با جامعه است. لذا دست به اقداماتی می‌زند که از نظر اجتماعی بزه‌کار
و نابهنجار
و از لحاظ دینی
معصیت و گناه محسوب می‌شود.
۵. آلودگی محیط زندگی تمام عوامل خارجی که در اطراف موجود زنده، از آغاز انعقاد
نطفه وجود دارد
و بر رشد بدنی
و روحی او تأثیر می‌گذارند
محیط نامیده می‌شود. بدون تردید یکی از زمینه‌های گناه، محیط فاسد
و ناپاک است. محیط از نظر کیفی
و کمی دارای اقسامی است. مانند محیط مدرسه، خانه، اداره، روستا، شهر، دانشگاه،
و... که هر کدام به نحوی بر انسان تأثیر می‌گذارند. بنابراین محیط زندگی در انسان
و فرزندان او اثر شگرفی دارد. لذا مسئولیتی بزرگ بر دوش پدران
و مادران
و حتی مربیان است تا با انتخاب محیطی خوب
و سالم، با ناهنجاری‌ها مبارزه کنند.
دوستی از مسایل ضروری زندگی انسان است که بر
سرنوشت دنیا و آخرت او تأثیر می‌گذارد
و نیک و بد کردارهای آدمی را رقم زده
و جهت می‌دهد. گاهی دیده می‌شود که همه عوامل تربیتی برای یک فرد فراهم بوده اما دوستان ناباب، او را منحرف کرده
و از
هدایت و رشد بازداشته‌اند.
از طرف دیگر نیز به
تجربه ثابت شده که به دوستان عاقل
و کاردان، بزه‌کارانی را از ورطه‌های سقوط
و هلاکت نجات داده
و به ساحل نجات رسانده‌اند.
اساساً استعدادها
و توانایی‌های آدمی در ارتباط صمیمی، صادقانه
و دوستانه با دیگر افراد شکوفا می‌شود.
پس ضرورت دوست داشتن
و معاشرت از یک سوء
و پرهیز از دوستان ناباب ما را بر آن می‌دارد تا در «آیین دوست‌یابی» دقت کنیم.
منظوز از فقدان بینش سیاسی ـ اجتماعی، آن است که انسان زمان خود
و افراد آن را نشناسد
و با چشم
و گوش بسته به حیات طبیعی خویش ادامه دهد. این چنین شخصی احتمال فریب خوردنش توسط افراد حیله‌باز
و شیّاد، بسیار زیاد است. چه بسا از همین راه خسارت‌های جبران‌ناپذیری بر وی
و نیز
اجتماع وارد آید.
تقلید؛ یعنی پیروی از افکار
و اندیشه‌ها
و یا کردارهای شخصی
و اجتماعی فرد یا گروهی. این
تقلید، گاه آگاهانه
و از سر بینش است
و گاه هم کورکورانه آنچه باعث ناهنجاری می‌شود، دنباله‌روی
و پیروی کورکورانه
و بی
قید و شرط است. ما در جامعه افرادی را می‌بینیم که پوشش
و گفتار
و رفتارشان، متناسب با یک
جامعه و فرهنگ اسلامی نیست بلکه الگوبرداری از فرهنگ غربی است.
این چنین افرادی به این صورت تمردّهایی را علیه ارزش‌های حاکم بر روابط اجتماعی در جامعه اسلامی روا می‌دارند.
بنابراین
تقلید به معنای عدم استقلال، وابستگی ذلت‌بار به دیگران،
و به دنبال آن،
مُد پرستی و هرزه‌گرایی و زندگی پوچ
و طفیلی، یکی از موضوعات زمینه‌ساز گناه می‌باشد.
یکی از عوامل ناهنجاری
و سرانجام، بزهکاری از دیدگاه
قرآن و روایات اهل بیت (علیه‌السلام) غفلت است.
این بیماری یکی از امراض مهم
قلب و روان انسان است که سبب بیماری‌های دیگر می‌شود چون هر نوع نابهنجاری
و بزهکاری که از انسان سر می‌زند از اعضا
و جوارح اوست.
مثلاً گناه
و نابهنجاری گاهی به وسیله دست بروز می‌کند
و گاهی به سبب پا
و یا زبان
و یا چشم
و گوش، در هر صورت همه این
اعضا و جوارح به فرمان قلب اقدام به انجام کار خلاف می‌کنند که در دیدگاه
دین،
معصیت و نافرمانی خدا و از نظر
جامعه‌شناسی ناهنجاری و بزهکاری است.
آری، قلبی که از
خدا بریده
و به
معاد نرسیده
و از راهنمایی
و روشنایی نور
وحی استفاده نکرده باشدچنین قلبی، قلب غافل نام دارد، چون چنین قلبی در مقام فرماندهی اعضا
و جوارح قرار دارد
و منشأ انواع
و اقسام علیه ارزش‌ها می‌گردد که از دیدگاه دین معصیت
و نافرمانی خدا
و در جامعه به عنوان ناهنجاری
و بزهکاری شناخته می‌شود.
در درون انسان
امیال و کشش‌هایی وجود دارد که آدمی را به تحریک وا می‌دارد
و مبنای حرکت‌های فردی
و اجتماعی را رقم می‌زند.
برخی از این امیال، الهی‌اند
و ریشه کردارهای نیک‌اند
و بعضی هم شیطانی
و از سر
هوا و هوس و ریشه کردارهای زشت آن چه که به عنوان عامل ناهنجاری گناه شمرده می‌شود همین «
نفس اماره» است.
هرگاه که از
هواپرستی، سخنی به میان می‌آید منظور همین
نفس است.
هوا پرستی در واقع ثمره تلخ
غفلت‌زدگی و درست در مقابل
خداپرستی است. به عبارت دیگر هواپرستی پذیرش نابخردانه حکومت نفس اماره
و شیطان درون است.
پس یکی از عوامل گناه
و ناهنجاری در جامعه، هوس مداری بعضی از انسان‌هاست که امید است این دسته از انسا‌ن‌ها با بهره‌گیری از کلام نورانی وحی
و مکتب حیات بخش
اسلام، به بازسازی خویش بپردازند تا از این طریق چهره واقعی جامعه اسلامی نمایان شده
و به جامعه آرمانی خود که حاصل
اعتقادات دینی ماست، برسیم.
سایت اندیشه قم. سایت اندیشه قم. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، برگرفته از مقاله «معیار شناخت گناهان کبیره و صغیره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۸/۲۵. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، برگرفته از مقاله «ملاک تشخیص گناهان کبیره و صغیره»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۸/۲۵.
