عبادت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
واژه «عبادت» در اصل به نظر بسيارى از واژه شناسان به معنى «
خضوع»
يا «
نهايت خضوع» است.
مفهوم «عبادت» در استعمال متداول و شايع آن تا حدودى مورد اختلاف است و در اين زمينه چند نظر وجود دارد:
همان معناى اصلى، يعنى خضوع يا
نهايت خضوع. اين معنا مورد قبول اكثر واژه شناسان است.
اطاعت و
فرمانبرداری
معانى متعدد به تناسب موارد
(مثل خضوع، اطاعت و ...)
عملى كه همراه با «
قصد قربت» و انگيزه الاهى است.
با دقت در
مفهوم و كاربردهاى واژه «عبادت» روشن مىشود كه هر چند عبادت نوعى خضوع و
فروتنی است، اما هر خضوعى عبادت نيست. بدون شک كسى كه در برابر شخصى
تواضع و خضوع مىكند نمىگويند او را عبادت كرده است. همچنين هرگونه «اطاعت» و فرمانبردارى مصداق عبادت نيست. اينكه در
اسلام عبادت غير
خدا حرام است اما تواضع و اطاعت ديگرى
جایز است.
دليل بر اين مطلب است كه عبادت مرادف اين دو واژه نيست. بنابراين، معناى اول و دوم مورد تأييد نيست.
نظريه سوم، كه عبادت را چند
مفهومه گرفته است، هر چند ممكن است صحيح باشد، اما سؤال اصلى اين است كه
مفهوم اولى و شايع عبادت كدام است؟
به عبارت ديگر، عبادت ممكن است معناى حقيقى اولى و ثانوى داشته باشد، در اين صورت بايد
مفهوم متداول و نخستين آن كه بدون قرينه از آن فهميده مىشود روشن گردد.
نظريه چهارم، يعنى عملى كه با قصد قربت و جهتگيرى الاهى باشد، مورد قبول اكثر
عالمان فقه و
اصول و برخى ديگر است.
به نظر مىرسد اين معنا نزدیکترين معنا به
مفهوم عبادت باشد، با اين توضيح كه، بنابر اينكه
مفهوم اصلى عبادت
خضوع و
خشوع باشد، منظور از آن خضوعى است كه همراه با نوعى «تقديس»
باشد، يعنى خضوعى كه با اعتقاد به الوهيت و ربوبيت معبود
انجام شود
زيرا اگر خشوع توأم با تقديس (به
مفهومى كه بيان شد) نباشد، مثلا در برابر انسانى
خضوع كند، مصداق «ادب» و احترام است، نه «عبادت». شايد مقصود برخى اهل لغت و تفسير كه عبادت را به
مفهوم «
نهايت خضوع»
يا «اطاعت خاشعانه»
دانستهاند نيز همين معنا باشد.
اين
مفهوم، لااقل معناى حقيقى اولى و شايع عبادت است
و اگر معنايى درگير چون خضوع،
اطاعت و ... دارد، معناى حقيقى ثانوى (يا مجاز) است (كه نياز به قرينه دارد).
منظور از «قصد قربت» در تعريف عبادت، آن است كه عمل، انگيزه و جهت الاهى داشته باشد، اعم از اينكه به خاطر
محبت و رضاى
حق باشد يا امتثال امرا و يا شكرگذارى به درگاه او يا دستيابى به
بهشت يا فرار از
عذاب و ....
معادل فارسى لفظ عبادت را برخى «
بندگی» و «
پرستش» دانستهاند
همان طور كه توضيح داده شد، واژه عبادت، بر نوعى «تقديس» دلالت دارد، در حالى كه واژه «بندگى» (بدون قيد) فاقد اين ويژگى است، از اين رو در مورد بندگى انسانها نسبت به يكديگر نيز فراوان استعمال مىشود، كه مرادف «بردگى» و «غلامى» است
. البته اگر از واژه «بندگى»، بندگى خاص، يعنى «بندگى
خداوند» اراده شود، دلالت بر تقديس مىكند، لكن چنين معنايى از لفظ «بندگى» (بدون قيد) فهميده نمىشود. اما كلمه «پرستش»، به
مفهوم عبادت نزديكتر است، زيرا مشتمل بر ويژگى «تقديس» نيز هست.
واژه «عبوديت» نيز (همانند عبادت) در اصل، به نظر بسيارى از واژهشناسان، به
مفهوم «خضوع» است.
و در استعمال متداول آن، معانى متعددى چون خضوع
(كه همان معناى اصلى است)، اطاعت،
پرستش گفته شده است.
برخى نيز «عبوديت» را مرادف با «عبادت» دانسته اند.
همان طور كه هر «اطاعتى» نيز عبوديت نيست (هر چند عبوديت بدون اطاعت معنا ندارد). نظر ديگر، كه عبوديت را مرادف عبادت دانسته است، نيز با كاربردهاى اين واژه سازگار نيست. زيرا لفظ «عبادت»، در استعمال شايع آن، نوعا درباره خدا به كار مىرود،
درحالى كه لفظ «عبوديت» در مورد
انسان نيز فراوان استعمال مىشود. در برخى دعاها آمده است «... اى كسى كه يوسف را بعد از عبوديت (بردگى) پيامبر قرار دادى».
در كتابهاى فقهى نيز عبوديت در مورد غلام و برده استعمال شده است.
به نظر مىرسد واژه «عبوديت» به دليل كاربردهاى آن به
مفهوم «بندگى»، «بردگى»، «مملوكيت»، «عبديت» و مانند آن است.
عبوديت اگر به
خدا انتساب پيدا كند، شخصى به واسطه آن، عنوان «عبدالله» مىيابد
و اگر به غير خدا انتساب پيدا كند، عنوان «عبد غير خدا» مىيابد. در كتاب «شرح الاسماء الحسنى» نوشته «حاج ملا هادى سبزوارى» آمده است: در شب معراج به پيامبر خطاب شد: «هر چه از سعادتها كه مىخواهى درخواست كن! پيامبر گفت: من را به عبوديت خودت منتسب كن ! در اين هنگام اين آيه سبحان الذى اسرى بعبده... نازل شد».
تفاوت
عبودیت با عبادت، بنابراين معنا (جدا از مسئله تقديس)، اين است كه عبادت از مقوله «
فعل» و عمل است كه انسان انجام مىدهد، اما عبوديت «صفت» است كه انسان به آن متصف مىشود . مثلا مىگويند: فلانى «صفت عبوديت» دارد، اما نمىگويند «صفت عبادت» دارد (بلكه فاعل آن است).
اين در صورتى است كه عبوديت به معناى «اسم مصدرى» در نظر گرفته شود، اما اگر به صورت «مصدر متعدى» لحاظ شود، به
مفهوم «بندگى كردن» است، كه از مقوله فعل و عمل است و اگر به همين معنا به خدا انتساب يابد (بندگى خدا كردن)، در اين صورت از نظر مصداق با عبادت يكى خواهد شد.
غیر از شرایط صحّت و قبول عبادات، اموری هم جزء شرایط
کمال عبادت است. این شرایط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتوای بهتر و تأثیر بیشتر عبادات است. شرایط کمال عبادات، از این قرار است:
انجام کارها و عبادات
آسان، از همه کس بر می آید، ولی عباداتی که دشوارتر است و همّت و
اراده و رنج بیشتری لازم دارد، با ارزش تر و به کمال نزدیک تر است.
قرآن، از کسانی که در دوران سختی،
پیامبر خدا را یاری و
پیروی کردند
ستایش می کند.
امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ با آنکه
مرکب سواری داشت، ولی پیاده به
سفر حج می رفت تا
پاداش بیشتری داشته باشد.
قرآن، از نماز شب خوانانی تمجید می‌کند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به
نیایش و
نماز می‌پردازند.
علی ـ علیه السّلام ـ فرموده است: «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَکْرَهْتَ نَفْسَکَ عَلَیْهِ»
برترین کارها آن است که خود را بر انجام آن وادار کنی.
قرآن، پاداش و مقام
مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و می‌فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً»
در انجام کارها، رعایت «اهم و مهّم»، نشان
عقل و عاقبت اندیشی و مصلحت شناسی است و
اسلام، در کارها به آنچه که لازم تر و مفیدتر و مهم تر است تشویق می کند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در
انفاق.
پیامبر اسلام فرموده است: «لا صَدَقَهَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج»
با وجود بستگان
نیازمند،
انفاق و
کمک به دیگران بی ارزش است.
و علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «لا قُربَه بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ»
هر گاه
نمازهای مستحب، به نمازهای
واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب
قرب به
خدا نخواهد بود.
برکت، آثار فراوان و فواید ماندگار یک عمل و
انسان است. کاری و عبادتی صفت
کمال دارد که آثار آن زودگذر و ناپایدار نباشد.
علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: « رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی مِنْ کَثیرٍ»
چه بسا کارهای کم و ناچیز، که از کارهای بسیار،
رشد و
نمو بیشتری دارد. برخی از تألیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به اندازه ای خیر و
برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشته ها و اعمال، فاقد آن است.
پس برکت نیز یکی از شرایط کمال عبادات است.
کمال عبادات و اعمال، آن است که در مسیر و خط سنّت و
سیره پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و اولیاء دین باشد، نه بر اساس تشریفات یا سنّت های موروثی از نیاکان یا محیط و خواسته مردم. عبادت، هر چه به روش
معصومین ـ علیهم السّلام ـ نزدیک تر باشد ارزشمندتر است.
در عبادات و کارهای نیک، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به این گونه امور، ملاک کمال است.
قرآن، به طور مکرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جایی می‌فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی»
مسلمانانی که پیش از
فتح مکه،
انفاق و
جهاد کردند،
پاداش بیشتری دارند از آنان که پس از فتح مکه انفاق و
مبارزه کردند. گر چه خداوند به هر دو گروه، وعده پاداش داده است.
پس
سبقت در کارهای شایسته (
انفاق و
جهاد) از ملاک های کمال است. در حدیثی می خوانیم، علی ـ علیه السّلام ـ فرمود:
«لا یتمّ المعروفُ الّا بثلاثِ خصالٍ: تَعْجیله وَ تَصْغیِرهُ وَ سترهُ»
کار خیر، زمانی ارزش بیشتر دارد که هم زودتر انجام گیرد، هم انجام دهنده آن را کوچک پندارد (و به آن
مغرور نشود) و هم پنهانی و دور از
تظاهر انجام گیرد.
از این رو، بهترین نماز،
نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر می شود. در
اذان که شعار رسمی ماست، می گوییم: «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ، حَیَّ الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْر الْعَمَلِ». به سوی نماز و رستگاری و بهترین کارها بشتاب...!
کار نیک و عبادتی که در شرایط سلطه
ستم و
طاغوت ها انجام گیرد، چون
فداکاری بیشتری می خواهد و تأثیر فراوان تر دارد، ارزشمندتر است. آنجا که فشارهای محیط بیرون و غرائز درون، دست به دست می دهد تا مانع عبادت و
عبودیت شود، غلبه بر این فشارها و پرستش خدا، ارزش و کمال است.
قرآن در
ستایش از مؤمنان راستین می گوید: «وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ»
در
راه خدا از ملامت هیچ ملامتگری هراس ندارند.
در جای دیگر می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»
آنان، پیام های الهی را می رسانند و از او می ترسند و از احدی جز
خداوند نمی ترسند.
آری... آنان که در محیط فاسد و سلطه
ظالم، خود و
دین خود را حفظ می کنند (مانند
همسر فرعون) از مقام بالاتری برخودارند.
بی نشاطی در عبادت، نشانه ای از
نفاق است. قرآن منافقان را چنین توصیف می کند که وقتی به نماز می ایستند،
نشاط ندارند.
در مقابل، نشاط بندگی، ارزش است و نیز تداوم عبادت، کمال آفرین است. در
احادیث، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و
ملامت و رها کردن به شمار آمده است.
قرآن وعده پاداش ها و بهره مندی های زیاد در
علم و
فکر و... به کسانی داده که در طریقت
اسلام، پایدار باشند: « وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»
انسان های
مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم می بینند و از این
راه، دچار تباهی اعمال می شوند. شرط کمال عبادت آن است که عابد، عباداتش را زیاد نبیند و مغرور نشود.
امام سجاد در دعای «
مکارم الاخلاق» از خداوند چنین می طلبد:
«اللّهّمَّ عَبَّدْنی لَکَ و لاتُفْسِدْ عبادَتی بالعُجْبِ» خدایا به من
توفیق عبادت بده و عبادتم را با «
عجب» تباه مساز.
احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد.
خداوند در قرآن، از عبادت و
تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد می کند.
شاید به این جهت که بندگان روی
زمین،
مغرور چند
رکعت نماز و عبادت خود نشوند.
آگاهی عمیق و
بصیرت و
اندیشه در
دین، رمز ارزشمندی کارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.
پایگاه بلاغ نت
اندیشه قم
