• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن بواب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابوالحسن علی بن ‌هلال از بزرگ‌ترین هنرمندان خوش‌نویس تاریخ تمدن اسلامی به حساب می‏آید.




ابن بواب خط نسخ را گسترش داد و برای آن اصول جدیدی وضع کرد؛ خطی که ناسخ همه خطوط برای کتابت کلام خدا گردید. این خط که در زمان ابن‌مقله و توسط وی اصول آن مطرح گردید، مقبولیت یافت. ابن‏مقله آن را خط بدیع نامیده بود. می‏گویند خط نسخ از ترکیب خط جلیل و خط طومار یا از هر یک به صورت منفرد مشتق گردیده است. هر دو خط «جلیل» و «طومار» از خط کوفی اخذ شده بود. چون این خط برای استنساخ قرآن مجید و کتب مختلف به جهت سهولت و راحتی خواندن و نوشتن مورد استفاده فراوان قرار گرفت، خط نسخ گفته و خوانده شد.
ابن‏ بواب توانست قواعد نوینی در خوشنویسی به وجود آورد و برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده نقطه درآورده، آن چنان که هزار سال است برای خوش‌نویسان معیار تعداد نقطه‏ای مشخص برای کتابت سطح و در حروف رعایت می‏شود.



درباره زندگی وی اطلاعات بسیار اندکی در دست است. دقیقاً نمی‏دانیم کجا و در چه تاریخی متولد شده است الا این‌که اکثر عمر خود را در بغداد گذرانده و مدتی نیز در شیراز بوده است، اما قطعاً ایرانی و شیعی بوده است.
می‏گویند پدرش نگهبان درب «بیت‌القضاء» و یا پرده‌دار دربار آل بویه بوده و لذا وی را بدین لحاظ ابن‏بواب می‏گفتند. شروع زندگی هنری وی با نقاشی در خانه‏ها آغاز می‏شود، سپس به هنر کتاب آرایی روی می‏آورد و خوش‌نویسی را نیز آغاز می‏کند. در همان زمان است که تحصیلات ادبی خویش را ادامه می‏دهد به طوری که در مقام واعظ دربار محمد منصور بغداد نیز مدت‌ها انجام وظیفه کرده است. وی در زبان عربی ادیبی است توانا که اشعاری از وی باقی مانده‏است.
شهرت وی به آن‌جا می‏رسد که بهاءالدوله فرزند عضدالدوله دیلمی در روزگار آل بویه وی را کتاب‌دار و امین کتاب‌خانه خویش در شیراز کرده است. کتاب‌خانه دیلمی در شیراز در قرن چهارم هجری معروفیت بسیار زیادی داشته است. می‏گویند: فهرست کتاب‌خانه وی چندین مجلد شده است. در تاریخ آمده است: ابن بواب روزی گفت که در شیراز عهده‏دار کتابخانه بهاءالدوله بودم، روزی میان کتاب‌ها نسخه‏ای دیدم که جلدی سیاه داشت، آن را باز کردم، قرآنی بود به خط ابن‌ مقله، اما جزء سی‏ام آن کامل نبود. این قرآن را به بهاءالدوله نشان دادم و از او خواستم تا اجازه دهد تا بررسی‏ام را به همان شیوه ابن‏مقله بنویسم و اگر وی نتوانست تشخیص دهد جایزه‏ای به من عطا نماید. می‏گوید: به کتابخانه رفتم و کاغذی کهنه را انتخاب کردم و مشغول کتابت گردیدم. بعد از چندی که قرآن آماده شده بود و یک سال از این رویداد گذشته بود، در دربار، بهاءالدوله سراغ قرآن را گرفت. به او نشان دادم، او نتوانست فرقی بین خط من و ابن‏مقله قایل شود و جایزه‌ای که از او خواستم تعدادی برگه‏های کاغذ کهنه بود که در کتاب‌خانه وی وجود داشت. اطلاعاتی که از وی در دست است نشان می‏دهد که وی به لباس و آرایش موهای خود بی‏توجه و دارای لحیه‌ای طولانی بوده است.
می‏گویند: در دیوان حکومتی کاتبی بود به نام نصر بن‏ مسعود؛ روزی علی بن هلال را تصادفاً دید و فوراً دست او را بوسید. ابن بواب گفت: چرا دست مرا می‏بوسی؟ وی جواب می‏دهد به خاطر آن‌که در بغداد مانند و مثل نداری، یکی این‌که در حسن خط نادره دورانی و دیگر ندیدم در عمرم کسی غیر از تو را که فاصله عمامه تا لحیه آن دو ذرع و نیم باشد!
با همه شهرت و تلاش و محبوبیتی که در میان مردم داشته از جهت معیشتی و گذران زندگی به شدت در مضیقه بوده است.
یاقوت حموی صاحب معجم‌البلدان می‏گوید: نامه‏ای از وی دیدم که به یکی از اعیان شهر نوشته بود که چرا به وعده خود وفا نکرده و «دو دینار» به او نداده بود؟ یاقوت می‏گوید: برای گرفتن دو دینار هفتاد سطر عبارت ادبی نگاشته بود. و ادامه می‏دهد که بعد از مرگ وی این نامه ۱۷ دینار خرید و فروش شد و قیمت آن بعد از اندکی به ۲۵ دینار رسید. در کتب تاریخی مطالبی است که نشان می‏دهد چگونه خط وی بعد از مرگش بسیار گران‌بها و پرقیمت شده و خرید و فروش می‏شده است.



ابن‏ بواب شاگرد دو نفر استاد خوش‌نویس به نام‌های محمد بن‌ علی شیرازی سمسمائی و محمد بن‌اسد بوده که هر دو از شاگردان «ابن‏مقله» می‏باشند. می‏گویند: از فرزند ابن‏مقله نیز خط را آموخته است و آنچه راز و رمز خوشنویسی ابن‏ مقله بوده و فرزندش می‏دانسته، به او یاد داده است.
ابن مقله همان است که اقلام سته یعنی ثلث، محقق، ریحان، نسخ، توفیع، رقاع را از خط ثلث ایجاد کرد و در سال ۳۲۸ دست و زبان او به دستور خلیفه عباسی المقتدر بالله عباسی بریده شد و در زندان درگذشت.
ابن مقله ملقب به «قروة‌الکتاب» شاگرد ابراهیم سبکری سیستانی بود. اقلام سته در زمان ابن‏ بواب به نام‌های فوق شناخته نمی‏شد و در عهد ابن‏ بواب معروفیت پیدا کرد.



شاگردان معروف ابن بواب عبارتند از: محمد بن عبدالملک و سید قاسم که آن‌ها دارای شاگردانی مانند احمد بن فضل‌الله ترکستانی و عبدالمؤمن بن ‌صفی ‌الدین اصفهانی بودند و سرانجامِ آنان به اساتید یاقوت مستعصمی متوفی به سال ۶۹۸ می‏رسند. یعنی در شجره اجازات خوشنویسی یاقوت، عموم خوش‌نویسان از شاگردان ابن بواب بوده‏اند و در فاصله سه قرن بعد از ابن‏ بواب، یاقوت در عالم خوش‌نویسی درخشیده است.



مذکور است که وی بسیار پرکار بوده است و می‏گویند توانسته است در طول مدت عمر خویش ۶۴ قرآن مجید استنساخ کند، اما آثار باقی‌مانده از وی بسیار اندک است؛ هم‌چون:
۱- در ترکیه موزه توپقاپی، شعر سالمه‌ بن جندل با امضا به تاریخ رمضان سال ۴۱۳ ه. ق و هم در آن‌جا دو صفحه به قلم طومار به خط وی موجود است.
۲- در ترکیه در گنجینه اوقاف موزه آثار ترکیه کتاب «بزوغ‌الهلال» مورخ به سال ۴۰۸ ه. ق.
۳- در ترکیه گنجینه اباصوفیه، جنگی در «آداب و حکم» با قلم ثلث.
۴- قرآن مجید که در کتاب‌خانه مرحوم حضرت آیة‌الله نجفی مرعشی نگهداری می‏شود.
۵- قرآن مجید به صورت کامل و جامع از ابتدا تا انتها به خط وی که بسیار سالم باقی مانده و در سال ۳۹۱ ه. ق نوشته شده است. این قرآن در مجموعه موزه چستربیتی (CHESTER BEATTY) دوبلین نگهداری می‏شود. این قرآن در سال ۱۹۸۳ به صورت تصویری چاپ و در تعداد ۲۰۰ نسخه در معرض فروش قرار گرفته است.



وفات ابن‏بواب بنابر آن‌چه که ابن خلکان و دیگران در کتاب‌های تراجم آورده‏اند: وی روز پنج‌شنبه جمادی‌الاول سال ۴۱۳ هجری قمری در بغداد از دنیا رحلت کرد و در جوار آرام@گاه احمد بن حنبل دفن شد.



دانشمندان معاصر وی در رثای این هنرمند بزرگ اشعاری سروده‏اند. سید مرتضی (متوفا به سال ۴۳۶ هجری) مرثیه‏ای جانگداز در ۳۵ بیت سروده که دلالت بر عظمت شأن و مقام وی دارد و یاقوت حموی در معجم‌الادباء آن را آورده است:
من مثلها کنت تخشی ایهاالحذر
والدهر ان هم لا یبقی و لا یذر
لغاک ساتح الی قبل کأنّ به
لواذع الجمر لمّا ساده‏الخبر...
یا قاتل الله هذاالدهر یزرعنا
ثم الحصاد، فمنه النفع و الضرر
و همچنین ابوالعلا معری نیز قصیده‌ای در ۵۱ بیت در سوز مرگ او سروده است و ابراهیم بن هلال صابی ادیب معروف متوفا به سال ۳۸۴ نیز در فقدان او اشعاری دارد. به راستی چرا بزرگانی نظیر سید مرتضی، ابوالعلا معری در وصف او این گونه اشعار می‏سرایند و در مرگش به عزا می‏نشینند؛ زیرا او به راستی خادم بزرگی برای قرآن به شمار می‏آمد. او با ابتکاری که در خط نسخ به عمل آورد، برای این خط اصول و قواعدی نوشت و این خط را مطرح و معرفی کرد و آن را در بین خوشنویسان گسترش داد. پس چه خدمتی بزرگتر از این. عمل او باعث شد که قرآن به آسانی نوشته و خوانده شود و پیچیدگی‌ها و سختی‌های خط کوفی و انواع آن کنار گذاشته شد و از پرتو توجه به قرآن خط نسخ گسترش پیدا کرد و با گسترش و توسعه این خط آرام آرام خط رایج فرهنگ مکتوب گردید به طوری که بعد از هزار سال تمام کتاب‌ها و مجلات و روزنامه‏ها و... به زبان عربی و فارسی به خط نسخ حروف‌ چینی شده و در اختیار عموم قرار داده می‏شود. آری کار سترگ او در گسترش علوم و فنون نیز نقش به‏سزایی داشته‏است.
در پایان این مقال، سزاوار است چند بیت از قصیده وی را درباره هنر خوشنویسی بخوانیم و از رهنمودهای وی بهره‏مند شویم. این قصیده همیشه در طول تاریخ زبان‌زد خاص و عام بوده است. ابن‌خلدون در مقدمه خود نیز آن را ذکر کرده و به عنوان یکی از کهن‌ترین سندهای مکتوب روش خوش‌نویسی شناخته شده است.
یا من یرید اجادة التحریر
و یروم حسن الخط و التصویر
ان کان عزمک فی الکتابة صادقاً
فارغب الی مولاک فی التیسیر
فاشکر الهک و اتّبع رضوانه
اِنّ الا له یحبّ کلَّ شکور
و ارغب لکفّک ان تخط بنان‌ها
خیراً تخلفه بدار غرور
فجمیع فعل المرء یلقاه غداً
عندالتقاه کتابة‏المنشور



دانش‌نامه موضوعی قرآن    



جعبه ابزار