• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن‌جزی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



اِبْن‌ِ جُزَی‌ّ، نام‌ چند تن‌ از علمای‌ خاندان‌ بنی‌ جزی‌ که‌ در سده‌های‌ ۷- ۹ق‌/۱۳- ۱۵م‌ در مغرب ‌ و اندلس ‌ می‌زیسته‌اند و به‌ «کلبی‌» معروفند.

فهرست مندرجات

۱ - معرفی خاندان بنی جزی
۲ - مشاهیر خاندان بنی جزی
       ۲.۱ - ابوالقاسم‌ محمد بن‌ احمد
              ۲.۱.۱ - بهره علمی
              ۲.۱.۲ - شاگردان
              ۲.۱.۳ - اشعار
              ۲.۱.۴ - درگذشت
              ۲.۱.۵ - آثار چاپی
              ۲.۱.۶ - آثار خطی‌
       ۲.۲ - ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد
              ۲.۲.۱ - تاریخ وفات
              ۲.۲.۲ - تحصیلات
              ۲.۲.۳ - کاتب دربار
              ۲.۲.۴ - سفر به مغرب
              ۲.۲.۵ - اشعار
              ۲.۲.۶ - محل درگذشت
              ۲.۲.۷ - آثار
       ۲.۳ - ابوبکر احمد بن‌ محمد
              ۲.۳.۱ - تحصیلات و اجازه روایت
              ۲.۳.۲ - مشاغل
              ۲.۳.۳ - اشعار
              ۲.۳.۴ - آثار
       ۲.۴ - ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد
              ۲.۴.۱ - معرفی
              ۲.۴.۲ - تحصیلات
              ۲.۴.۳ - شاگردان
              ۲.۴.۴ - اشعار
              ۲.۴.۵ - آثار
۳ - فهرست منابع
۴ - پانویس
۵ - منبع


این‌ خاندان‌ در اصل‌ اهل‌ ولبه‌ از دژهای‌ براجله‌ (واقع‌ در جنوب‌ غرناطه ‌) بوده‌اند، نخستین‌ فرد از این‌ خاندان‌، همراه‌ حاکم‌ اندلس‌ ابوالخطار حسام‌ بن‌ ضرار کلبی‌ (د ۱۲۸ق‌/۷۴۶م‌) به‌ هنگام‌ فتح‌ اندلس‌ بر این‌ سرزمین‌ آمد.
[۱] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج ۳، ص۲۰، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌، ۱۳۹۰۰.
نیای‌ بزرگ‌ علمای‌ این‌ خاندان‌، عبدالرحمان‌ بن‌ یوسف‌ ، چندی‌ در جیّان‌ امارت‌ داشت‌
[۲] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
و فرزند او یحیی‌ نیز در اواخر حکومت‌ مرابطون ‌ در همان‌ شهر حکم‌ رانده‌ است‌.
[۳] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج ۳، ص۲۰، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌، ۱۳۹۰۰.



مشاهیر این‌ خاندان‌ عبارتند از:

۲.۱ - ابوالقاسم‌ محمد بن‌ احمد

ابوالقاسم‌ محمد بن‌ احمد (۶۹۳ -۷۴۱ق‌/۱۲۹۴-۱۳۴۰م‌)، فقیه‌ مالکی ‌، مفسر و شاعر غرناطی‌، در غرناطه ‌ زاده‌ شده است.

۲.۱.۱ - بهره علمی

فقه ‌، حدیث ‌، قرآن ‌ و ادب‌ عرب‌ را نزد ابوجعفر ابن‌ زبیر و قرائات‌ را نزد ابوعبدالله‌ بن‌ کماد قاری‌ آموخت‌ و از عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ مؤذن ‌ و ابوولید حضرمی‌ حدیث ‌ شنید، سپس‌ در سلک‌ ملازمان‌ ابوعبدالله‌ ابن‌ رُشید خطیب ‌ درآمد. وی‌ از گروهی‌ نیز روایت‌ کرد که‌ ابن‌ خطیب ‌ همه آنان‌ را نام‌ برده‌ است‌. ابن‌ جزی‌ در علوم‌ مختلف‌ چیره‌ دست‌ بود، چنانکه‌ در عین‌ جوانی‌ به‌ عنوان‌ امام‌ و خطیب‌ مسجد اعظم‌ برگزیده‌ شد.
[۴] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۰-۲۱، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۵] ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
و آنچنان‌ شهرت‌ یافت‌ که‌ به‌ گفته ابن‌ احمر
[۶] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
از اندلس‌ تا طرابلس ‌ به‌ فتوای ‌ او عمل‌ می‌کردند.

۲.۱.۲ - شاگردان

اگرچه‌ اشتغال‌ دائمی‌ وی‌ تدریس‌ و تعلیم‌ بوده‌ است‌،
[۷] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۶، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
اما از میان‌ همه شاگردان‌ او بیش‌تر به‌ فرزندانش‌ اشاره‌ شده‌ است‌،
[۸] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷ -۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
با این‌همه‌ تردید نیست‌ که‌ ابن‌ خطیب‌ مشهورترین‌ شاگرد او بوده‌ است‌. علاوه‌ بر او شخصی‌ دیگر به‌ نام‌ حضرمی‌ نیز از او به‌ عنوان‌ استاد خود یاد کرده‌ است‌.
[۹] باباتنبکتی‌، احمد، ج۱، ص۲۳۸، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
مخلوف‌
[۱۰] مخلوف‌، محمد، ج۱، ص‌ ۲۱۳، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، ۱۳۵۰ق‌.
ابراهیم‌ خزرجی ‌ را نیز از جمله شاگردان‌ او شمرده‌ است‌.

۲.۱.۳ - اشعار

شماری‌ از اشعار ابن‌ جزی‌ را ابن‌ خطیب‌
[۱۱] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۷- ۴۸، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
[۱۲] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۲-۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
ضبط کرده‌ و گفته‌ است‌ که‌ وی‌ اشعاری‌ نیز به‌ پیروی‌ از شاعرانی‌ چون‌ ابوالعلای‌ معری‌، ابوطاهر سلفی‌ و دیگران‌ سروده‌ است‌. مقری‌
[۱۳] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
نیز دو بیت‌ از شعر او را نقل‌ کرده‌ است‌. محتوای‌ این‌ سروده‌ها ستایش‌ زهد و پرهیزکاری ‌ و نیز مدح‌ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله است‌. وی‌ در آخرین‌ شعر خود که‌ در میدان‌ جنگ ‌ سروده‌، آرزوی‌ شهادت ‌ در راه‌ خدا کرده‌ است.‌
[۱۴] باباتنبکتی‌، احمد، ص ۲۳۸، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.


۲.۱.۴ - درگذشت

ابن‌ جزی‌ در جنگ‌ طریف ‌ که‌ ابن‌ خطیب‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ «الوقیعة الکبری‌» و یا «یوم‌ الکائنة بطریف‌»
[۱۵] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۶-۴۷، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
[۱۶] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
یاد کرده‌ است‌ و نزد اروپائیان‌ به‌ جنگ‌ ریوسالادو مشهور است‌، کشته‌ شد.
[۱۷] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۱۸] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۴، ص۳۱۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۱۹] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۴، ص۳۲۱-۳۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.


۲.۱.۵ - آثار چاپی

ابن‌ جزی‌ دارای‌ تألیفات‌ و آثار بسیاری‌ در علوم‌ و فنون‌ مختلف‌ است‌ و ابن‌ خطیب‌ ۱۱ اثر برای‌ وی‌ برشمرده‌ است‌،
[۲۰] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۱-۲۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
اما اکنون‌ تنها ۵ کتاب‌ از وی‌ به‌ صورت‌ چاپی‌ و خطی‌ موجود است‌.
۱. الانوار السنیة فی‌ الکلمات‌ السنیة، یا الانوار السنیة فی‌ الالفاظ السنیة من‌ الاحادیث‌ النبویة، که‌ زرکلی ‌ از چاپ‌ آن‌ اطلاع‌ داده‌ است‌.
[۲۱] زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۳۲۵.
محمد بن‌ عبدالملک‌ قیسی‌ شرحی‌ بر این‌ کتاب‌ نوشته‌ و آن‌ را مناهج‌ الاخبار فی‌ تفسیر احادیث‌ کتاب‌ الانوار نامیده‌ است‌.
[۲۲] کتانی‌، عبدالحی‌، ج۱، ص۲۲۴، فهرس‌ الفهارس‌، قاهره‌، ۱۳۴۶.
شرح‌ دیگری‌ نیز علی‌ بن‌ محمد بن‌ علی‌ قلصادی‌ نوشته‌ که‌ کتانی‌ گوید آن‌ را در اختیار داشته‌ است‌.
[۲۳] کتانی‌، عبدالحی‌، ج۲، ص۳۱۴، فهرس‌ الفهارس‌، قاهره‌، ۱۳۴۶.

۲. التسهیل‌ لعلوم‌ التنزیل‌، که‌ تفسیری‌ است‌ موجز بر قرآن‌ مجید ، این‌ تفسیر نخستین‌ بار در مصر (۱۹۳۶م‌) و بار دیگر به‌ کوشش‌ محمد عبدالمنعم‌ یونسی‌ و ابراهیم‌ عطوه‌ عوض‌ در همان‌جا منتشر شده‌ است‌ (۱۹۷۳م‌). ابوالحسن‌ بن‌ عبدالعزیز تلمسانی‌ آن‌ را خلاصه‌ کرده‌ و القاموس‌ الوجیز للقول‌ العزیز نامیده‌ است‌. محمد بن‌ طالب‌ بن‌ سوده فاسی‌نیزحاشیه‌ای‌ براین‌تفسیرنوشته‌ است. ‌
۳. القوانین‌ الفقهیه فی‌ تلخیص‌ مذهب‌ المالکیة، یا قوانین‌ الاحکام‌ الشرعیة و مسائل‌ الفروع‌ الفقهیة. وی‌ در این‌ کتاب‌ به‌ مسائل‌ اختلافی‌ و اتفاقی‌ بین‌ مالک‌ و ائمه دیگر مذاهب‌ اهل‌ سنت‌ نیز پرداخته‌ و آن‌ را با ابوابی‌ درباره اصول‌ دین‌ به‌ پایان‌ رسانده‌ است‌. این‌ کتاب‌ نخستین‌ بار (۱۹۶۵م‌) در رباط ، سپس‌ (۱۹۸۰م‌) در بیروت ‌ و در ۱۹۸۵م‌ به‌ کوشش‌ عبدالرحمان‌ حسن‌ محمود در قاهره ‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.

۲.۱.۶ - آثار خطی‌

۱. کتاب‌ فی‌ عقائدالدین‌ یا النور المبین‌ فی‌ قواعد عقائدالدین‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در کتابخانه قرویین‌ فاس‌ موجود است‌.
[۲۴] فاسی‌، محمد عاید، ج۲، ص۳۳۲، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرویین‌، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.

۲. المختصر البارع‌ فی‌ قراءة نافع‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ در المکتبة الوطنیة تونس
[۲۵] مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ج ۱۸ (۱)، ص۷، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
[۲۶] مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ج ۱۸ (۱)، ص۷، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
موجود است‌.
زرکلی‌
[۲۷] حاشیه‌، زرکلی‌، ج۵، ص۳۲۵، اعلام‌.
قصیده‌ای‌ نیز به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌ که‌ صحیح‌ نیست‌. در مورد دیگر آثار وی‌ به‌ الاحاطة ابن‌ خطیب‌
[۲۸] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۱-۲۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
می‌توان‌ رجوع‌ کرد.

۲.۲ - ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد

ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد (۷۲۱-۷۵۷ق‌/۱۳۲۱-۱۳۵۶م‌)، فقیه‌، کاتب‌ و شاعر می‌باشد.

۲.۲.۱ - تاریخ وفات

تاریخ‌ وفات‌ او را ۷۵۶ و ۷۵۸ ق‌ نیز نوشته‌اند.
[۲۹] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۵، ص۴۲۹، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
[۳۰] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۳، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
اما ابن‌ خطیب‌ که‌ معاصر او بوده‌ است‌، سال‌ ۷۵۷ق‌ را محقق‌ می‌داند
[۳۱] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
و مقری‌ نیز
[۳۲] مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
آن‌ را تأیید می‌کند.

۲.۲.۲ - تحصیلات

در هیچ‌ یک‌ از منابع‌ سخنی‌ از چگونگی‌ تحصیلات‌ و استادان‌ وی‌ به‌ میان‌ نیامده‌ است‌، تنها ابن‌ خطیب‌
[۳۳] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
تصریح‌ کرده‌ است‌ که‌ وی‌ به‌ سرپرستی‌ پدر خود در شهر غرناطه‌ پرورش‌ یافت‌. ابن‌ احمر
[۳۴] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
نوشته‌ است‌ که‌ ابن‌ جزی‌ در تاریخ ‌، حساب ‌ و ادبیات ‌ چیره‌ دست‌ و از اصول ‌ و فقه ‌ و حدیث ‌ آگاه‌ بود و خطی‌ به‌ غایت‌ خوش‌ داشت‌.

۲.۲.۳ - کاتب دربار

پس‌ از مرگ‌ پدر در شمار کاتبان‌ دربار ابوالحجاج‌ یوسف‌ بن‌ اسماعیل‌ (د ۷۵۵ق‌/۱۳۵۴م‌) امیر سلسله بنواحمر درآمد
[۳۵] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
و ظاهراً مدتی‌ دراز در این‌ مقام‌ باقی‌ ماند، اما به‌ دلایلی‌ که‌ بر ما معلوم‌ نیست‌، امیر بر وی‌ خشم ‌ گرفت‌ و بفرمود او را تازیانه ‌ زدند و از اندلس ‌ اخراج‌ کردند. او هنگام‌ ترک‌ اندلس‌ در ابیاتی‌ آن‌ دیار و اهل‌ آن‌ را نکوهش ‌ کرد.
[۳۶] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.


۲.۲.۴ - سفر به مغرب

پس‌ از این‌ واقعه‌، به‌ مغربسفر کرد و به‌ دربار ابوعنان‌ پیوست‌ و نزد وی‌ مقام‌ و منزلت‌ یافت‌.
[۳۷] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۷، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.


۲.۱.۳ - اشعار

وی‌ در نظم‌ و نثر استاد بود، نظم‌ او را ستوده‌اند و نثرش‌ را از انشای‌ عمادالدین‌ اصفهانی‌ برتر دانسته‌اند. چند نمونه‌ از نامه‌های‌ او اکنون‌ در دست‌ است‌ که‌ در آن‌ها پاره‌ای‌ از صنایع‌ لفظی‌ رایج‌ در روزگار او به‌ چشم‌ می‌خورد.
برخی‌ از مآخذ نمونه‌هایی‌ از اشعار وی‌ را آورده‌ و او را سرآمد شاعران‌ روزگار خود دانسته‌اند و ابن‌ احمر ضمن‌ اینکه‌ او را از شاعران‌ دیگر برتر دانسته‌، گفته‌ است‌ که‌ بیش‌ از ۲۰ هزار بیت‌ شعر از حفظ داشته‌ است‌.
[۳۸] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۵، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۳۹] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۶، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۴۰] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۴۱] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۳، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۴۲] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۴۳] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۴۴] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۶، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۴۵] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۴۶] مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹-۲۰۰، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
سروده‌های‌ او شامل‌ چند غزل ‌ و چند قصیده ‌ از جمله‌ قصایدی‌ در مدح‌ ابوعنان‌ و ابوالحجاج‌ یوسف‌ و نیز چند قطعه کوتاه‌ است‌.
[۴۷] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۵، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۴۸] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۶، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۴۹] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
[۵۰] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۳، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۵۱] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۵۲] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
[۵۳] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۶، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۵۴] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۵۵] مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹-۲۰۰، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.


۲.۲.۶ - محل درگذشت

ابن‌ جزی‌ به‌ گفته مقری‌
[۵۶] مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
در خانه خویش‌ در شهر البیضاء درگذشت‌.

۲.۲.۷ - آثار

مهم‌ترین‌ کار ابن‌ جزی‌ که‌ بدان‌ شهرت‌ یافت‌، تحریر سفرنامه ابن‌ بطوطه‌ (ه م‌) است‌ که‌ به‌ فرمان‌ سلطان‌ ابوعنان‌ مرینی‌ انجام‌ شده‌ است‌. وی‌ در این‌ کار، به‌ گفته خود، مضمون‌ گفتار ابن‌ بطوطه‌ را بی‌آنکه‌ متعرض‌ درستی‌ و نادرستی‌ آن‌ گردد، در قالب‌ الفاظی‌ که‌ گویای‌ مقصود وی‌ باشد، ریخته‌ هر چند که‌ گاه‌ عین‌الفاظ او را آورده‌ است‌. افزون‌ بر این‌ وی‌ بسیاری‌ از اسامی‌ دشوار را حرکت‌ گذاری‌ و نقطه‌گذاری‌ کرده‌ و نام‌های‌ غیرعربی‌ را تا آن‌جا که‌ برای‌ او ممکن‌ بوده‌، شرح‌ داده‌ است‌.
[۵۷] ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۵-۲۶، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
اثر دیگر وی‌ کتابی‌ به‌ نام‌ الانوار فی‌ نسب‌ النبی‌ المختار است‌ که‌ نسخه‌هایی‌ از آن‌ در کتابخانه ملی‌ پاریس ‌ موجود است‌. نیز احتمالاً تاریخ‌ غرناطه‌ از اوست‌ وی‌ در ۷۵۵ق‌ به‌ ابن‌ خطیب‌ گفته‌ است‌ که‌ مشغول‌ تألیف‌ آن‌ بوده‌ و ابن‌ خطیب‌ قسمت‌هایی‌ از آن‌ را دیده‌ و بسیار ستوده‌ است‌،
[۵۸] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۷، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
اما اکنون‌ اثری‌ از این‌ کتاب‌ در دست‌ نیست‌. احتمال‌ می‌رود که‌ کار تألیف‌ کتاب‌ مذکور به‌ دلیل‌ همزمانی‌ با تحریر رحله ابن‌ بطوطه‌ ناتمام‌ مانده‌ باشد. چه‌ تحریر رحله پس‌ از پایان‌ سفر ابن‌ بطوطه‌ در دربار ابوعنان‌، در حدود ۷۵۴ق‌ آغاز و در ۷۵۷ق‌ پایان‌ یافته‌ است‌.

۲.۳ - ابوبکر احمد بن‌ محمد

ابوبکر احمد بن‌ محمد، یا ابوجعفر (۷۱۵- ۷۸۵ق‌/۱۳۱۵- ۱۳۸۳م‌)، فقیه‌ مالکی ‌، کاتب‌ و شاعر غرناطی‌ و فرزند دیگر ابوالقاسم‌ ابن‌ جزی می‌باشد‌.

۲.۳.۱ - تحصیلات و اجازه روایت

مشهورترین‌ استاد او ابن‌ خطیب‌ بوده‌ است‌.
[۵۹] مقری‌، احمد، ج۷، ص۲۸۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
او نخست‌ نزد پدر و نیز برخی‌ از دانشمندان‌ معاصر به‌ تحصیل‌ پرداخت‌
[۶۰] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
و از شماری‌ از آنان‌ حدیث‌ شنید
[۶۱] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
و از گروهی‌ مانند ابن‌ رشید ، ابن‌ ربیع‌ ، ابوالعباس‌ ابن‌ شحنه‌ ، حجار و بدر بن‌ جماعة اجازه نقل‌ حدیث‌ گرفت‌.
[۶۲] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
[۶۳] سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۵۷، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌.
[۶۴] ابن‌ عماد، عبدالحی‌، ج۶، ص۲۸۶، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
گفته‌اند که‌ وی‌ تمام‌ تألیفات‌ ابن‌ خطیب‌ را روایت‌ کرده‌ است‌، اما مقری‌
[۶۵] مقری‌، احمد، ج۷، ص۲۸۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
در این‌ سخن‌ تردید کرده‌ و گفته‌ است‌ او کتاب‌های‌ استاد را تنها بر شاگردان‌ او روایت‌ می‌کرده‌ است‌. همگان‌ او را در فقه ‌ و ادب‌ و شعر چیره‌ دست‌ دانسته‌اند
[۶۶] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۶۷] ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
و هنر وی‌ را در کتابت‌
[۶۸] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۷، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
و نیز دانش‌ و پاکدامنی ‌ او را ستوده‌اند.
[۶۹] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۳- ۱۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۷۰] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۳۸، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
[۷۱] ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.


۲.۳.۲ - مشاغل

احمد، نخست‌ کاتب‌ ابوالحجاج‌ یوسف‌ امیر نصری‌ بود، پس‌ از آن‌ چندی‌ در برجه‌ (واقع‌ در غرب‌ المریه‌)، اندرش‌ (شهرکی‌ در شمال‌ برجه‌) و وادی‌ آش‌ به‌ قضا مشغول‌ شد.
[۷۲] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴ و حاشیه‌، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
[۷۳] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۷، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
در ۷۶۰ق‌/۱۳۵۹م‌ به‌ عنوان‌ قاضی ‌ غرناطه‌ و نیز خطیب‌ مسجد سلطانی‌ (جامع‌ اعظم‌) انتخاب‌ شد. پس‌ از چندی‌ معزول‌ گردید، ولی‌ بار دیگر در ۷۶۳ق‌ به‌ این‌ مقام‌ بازگردانده‌ شد.
[۷۴] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.

به‌ گفته نباهی‌ مالقی‌
[۷۵] نباهی‌ مالقی‌، ابوالحسن‌، ج۱، ص‌ ۱۷۷، تاریخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ کوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، ۱۹۴۸ق‌.
احمد به‌ نیابت‌ از سوی‌ ابوالقاسم‌ شریف‌ غرناطی‌ عهده‌دار قضا گردید و پس‌ از درگذشت‌ او خطیب‌ جامع‌ غرناطه‌ شد و مقری‌
[۷۶] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۲۵، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
گفته‌ است‌ که‌ وی‌ پس‌ از مرگ‌ ابوسعید فرج‌ بن‌ لب‌ در ۷۸۲ق‌ خطیب‌ گردید و تا پایان‌ عمر نیز بر آن‌ کار باقی‌ ماند.

۲.۱.۳ - اشعار

ابن‌ خطیب‌
[۷۷] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۵- ۱۶۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
چند قطعه‌ و یک‌ قصیده او را که‌ تضمینی‌ است‌ از قصیده امرؤالقیس
[۷۸] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۸ - ۵۱۹، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
نقل‌ کرده‌ است‌.
[۷۹] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۳۱-۱۴۲، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
شماری‌ از سروده‌های‌ او را نیز ابن‌ احمر
[۸۰] ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
نقل‌ کرده‌ است‌.

۲.۲.۷ - آثار

ابن‌ خطیب‌
[۸۱] ۱۶۸، ابن‌ خطیب‌، ج۱، ص۱۶۵، محمد، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
نوشته‌ است‌ که‌ او بعضی‌ از آثار پدرش‌ را شرح‌ کرده‌ و از آن‌ میان‌ به‌ شرحی‌ بر کتاب‌ فقهی‌ پدرش‌ که‌ همانا القوانین‌ الفقهیه است‌ و نیز به‌ رجزی‌ در فرایض‌ اشاره‌ کرده‌ است‌. اثر دیگری‌ که‌ به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌اند، الانوار السنیه است‌ اما این‌ کتاب‌ در شمار آثار پدر وی‌ نیز ذکر شده‌ است‌.
[۸۲] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
بنابراین‌ احتمال‌ می‌رود که‌ این‌ نیز شرحی‌ بر کتاب‌ پدر بوده‌ باشد. اثر دیگر وی‌ شرحی‌ بر الفیه ابن‌ مالک ‌ است‌،
[۸۳] ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
[۸۴] بغدادی‌، ایضاح‌، ج۱، ص۱۱۹.
اما هیچ‌ یک‌ از این‌ آثار اکنون‌ در دست‌ نیست‌. در منابع‌ از کتابی‌ به‌ عنوان‌ مختصر البیان‌ فی‌ نسب‌ آل‌ عدنان‌ یاد شده‌ که‌ در آن‌ از عرب‌ بائده‌، از عهد نوح ‌ و عاد و نیز از عمالقه‌ و پادشاهان‌ حوزه نیل ‌ و همچنین‌ از اسباطی‌ که‌ در یمن‌ و عراق‌ سکنی‌ داشته‌اند و از اعرابی‌ که‌ دایی‌های‌ قحطان‌ بن‌ هود بن‌ عامر بوده‌اند و قبایل‌ وائل‌ بن‌ حمیر و ابراهیم‌ خلیل‌ علیه‌السلام و ملوک‌ روم ‌ و اعرابی‌ که‌ فرزندان‌ اسماعیل ‌ علیه‌السلام و از ذریه عکة بن‌ معد بن‌ عدنان ‌ بوده‌اند، سخن‌ رفته‌ است‌. آنگاه‌ به‌ تولد پیامبر اسلام ‌ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله و جانشینان‌ وی‌ و خلفای‌ مشرق‌ زمین‌ اشاره‌ شده‌ و در پایان‌ ذکر جماعاتی‌ از شرفای‌ تلمسان‌، فاس‌، سجلماسه‌ و خاندان‌ و بنوحمود آمده‌ است‌.
[۸۵] عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
از این‌ کتاب‌ نسخه‌ای‌ در خزانه ملکیه رباط موجود است‌.
[۸۶] عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
بی‌گمان‌ این‌ اثر تألیف‌ یکی‌ از افراد خاندان‌ بنی‌ جزی‌ است‌. مختار وکیل‌
[۸۷] مختار وکیل‌، ج۲ (۴)، ص۳۶۹-۳۷۰.
نام‌ مؤلف‌ آن‌ را ابوالعباس‌ احمد بن‌ ابی‌ عبدالله‌ محمد بن‌ احمد، و عنان‌
[۸۸] عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
آن‌ را ابوالعباس‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جزی‌ کلبی‌ تونسی‌ دانسته‌ است‌، اما این‌ کتاب‌ را نمی‌توان‌ تألیف‌ ابوبکر احمد بن‌ محمد دانست‌، زیرا در زمینه تاریخ‌ نگارش‌ یافته‌ و در هیچ‌ یک‌ از مآخذ کهن‌ به‌ نام‌ آن‌ و انتسابش‌ به‌ ابوبکر احمد و نیز به‌ تاریخ‌ دانی‌ او اشاره‌ نشده‌ است‌.

۲.۴ - ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد

ابومحمد عبدالله‌ بن‌ محمد، فقیه‌، ادیب‌ و شاعر غرناطی‌ و سومین‌ فرزند ابوالقاسم‌ ابن‌ جزی‌ می‌باشد.


۲.۴.۱ - معرفی

تاریخ‌ تولد و وفات‌ وی‌ در دست‌ نیست‌، اما او در مقدمه کتاب‌ خویش‌ تصریح‌ کرده‌
[۸۹] ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص‌ ۲۰-۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
که‌ به‌ فرمان‌ ابوعبدالله‌ ملقب‌ به‌ الغنی‌ بالله‌ که‌ بین‌ سالهای‌ ۷۵۵-۷۹۳ق‌/ ۱۳۵۴-۱۳۹۱م‌ بر غرناطه‌ فرمان‌ می‌رانده‌،
[۹۰] عربی‌ خطابی‌، محمد (نک: ابن‌ جزی‌ در همین‌ مآخذ)، ج۱، ص۹.
کتاب‌ الاحتفال‌ فی‌ استیفاءِ تصنیف‌ ماللخیل‌ من‌ الاحوال‌، نوشته ابوعبدالله‌ محمد بن‌ رضوان‌ بن‌ ارقم‌ را تهذیب‌ و مختصر کرده‌ است‌. بنابراین‌ وی‌ دست‌ کم‌ تا نیمه دوم‌ سده ۸ق‌/۱۴م‌ زنده‌ بوده‌ است‌.

۲.۲.۲ - تحصیلات

او نیز مانند دو برادرش‌ نخست‌ نزد پدر به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و سپس‌ از کسانی‌ چون‌ ابوالبرکات ‌ ( محمد بن‌ محمد ) بن‌ الحاج‌ بلفیقی‌ در المریه‌ و غرناطه‌، و ابوالقاسم‌ محمد بن‌ احمد حسنی‌ سبتی‌ غرناطی‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالرحمان‌ بیانی‌ و ابوسعید فرج‌ بن‌ لب‌ غرناطی‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ بیبش‌ (عبدوی‌) دانش‌ آموخت‌.
[۹۱] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۳- ۳۹۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
ابن‌ خطیب‌ همه استادان‌ و نیز کتاب‌هایی‌ را که‌ وی‌ نزد آنان‌ و یا نزد پدر خوانده‌، نام‌ برده‌ است‌. به‌ گفته همو ابن‌ جزی‌ بسیاری‌ از کتاب‌های‌ مشهور در فقه ‌، حدیث ‌، نحو ، ادب‌ و از جمله‌ بخش‌هایی‌ از صحیح‌ بخاری ‌ و مسلم‌، سنن‌ ترمذی‌ ، نسائی ‌، ابوداوود ، الموطا مالک‌ ، الکتابسیبویه ‌ و الایضاحابو علی‌ فاسی‌ را نزد همین‌ استادان‌ خوانده‌ و از اغلب‌ آنان‌ اجازه روایت‌ گرفته‌ است‌.
[۹۲] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۳- ۳۹۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.


۲.۱.۲ - شاگردان

وی‌ ظاهراً در جوانی‌ به‌ تدریس‌ پرداخت‌
[۹۳] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۹۶، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
و به‌ قضاء رسید.
[۹۴] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
گروهی‌ نیز از وی‌ دانش‌ آموختند که‌ از آن‌ میان‌ ظاهراً ابوبکر بن‌ عاصم‌ و عباس‌ (یا ابوالعباس‌) بقنی‌، یکی‌ از شارحین‌ «برده‌»
[۹۵] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
[۹۶] باباتنبکتی‌، احمد، ج۱، ص۱۵۵، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
و نیز ابوالحسن‌ بن‌ هذیل‌
[۹۷] ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۵۲، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
را می‌توان‌ نام‌ برد. ابن‌ مرزوق‌ (حفید) نیز از وی‌ اجازه روایت‌ داشته‌ است‌.
[۹۸] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.


۲.۱.۳ - اشعار

شماری‌ از اشعار وی‌ را که‌ پر از صنایع‌ شعری‌ رایج‌ در دوره اوست‌، ابن‌ خطیب‌ در الاحاطة
[۹۹] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۵- ۳۹۹، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
و نیز در الکتیبة
[۱۰۰] ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص‌ ۹۶- ۹۹، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
و مقری‌ در نفح‌
[۱۰۱] مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
آورده‌اند.

۲.۴.۵ - آثار

در مآخذ کهن‌ اثری‌ به‌ وی‌ نسبت‌ نداده‌اند، اما در ۱۹۸۴م‌ محمد عربی‌ خطابی‌ کتابی‌ با عنوان‌ کتاب‌ الخیل‌ در بیروت‌ از وی‌ به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌ که‌ به‌ گفته خود او اختصاری‌ است‌ از کتاب‌ الاحتفال‌.
[۱۰۲] ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۰-۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
ابن‌ جزی‌ تنها به‌ مختصر کردن‌ آنان‌ بسنده‌ نکرده‌ بلکه‌ آن‌ را تهذیب‌ و تصحیح‌ نیز نموده‌ است‌ و باب‌های‌ کتاب‌ را به‌ ذوق‌ خویش‌ و به‌ سیاق‌ دیگری‌ غیر از اصل‌ کتاب‌ درآورده‌ و مرتب‌ ساخته‌ است‌ و فواید علمی‌ بسیار و محاسن‌ ادبی‌ به‌ آن‌ افزوده‌ و بعضی‌ از باب‌ها و برخی‌ از مشکلات‌ لغوی‌ آن‌ را حذف‌ کرده‌ است‌. نام‌ کامل‌ کتاب‌، مطلع‌ الیُمن‌ و الاقبال‌، فی‌ انتقاءِ کتاب‌ الاحتفال‌ و استدراک‌ مافاته‌ من‌ المقال‌ است‌.
[۱۰۳] ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص‌ ۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
مؤلف‌ در ابتدای‌ کتاب‌ به‌ شرح‌ حال‌ ۸ تن‌ از پادشاهان‌ بنی‌ نصر اندلس ‌ پرداخته‌ است‌ و بعد از آن‌ وارد مباحث‌ اصلی‌ کتاب‌ شده‌ است‌.
موضوع‌ کتاب‌ اسب ‌ است‌ و مؤلف‌ در آن‌، به‌ تفصیل‌ راجع‌ به‌ صفات‌ و حالات‌ اسب‌، اهمیتی‌ که‌ نزد اعراب‌ داشته‌، پیدایش‌ آن‌، رنگ‌های‌ مختلف‌ و نژادهای‌ آن‌ و دیگر آگاهی‌های‌ مربوط به‌ اسب‌ سخن‌ گفته‌ است‌ و در همه‌ حال‌ به‌ سخن‌ علمای‌ لغت‌ و شعر شاعران‌ استشهاد کرده‌ است‌. سپس‌ به‌ بحث‌ در مورد نام‌های‌ اسبهای‌ عربی‌، مراتب‌ آنها در مسابقات‌ و روش‌ نگاهداری‌ اسب‌ پرداخته‌ است‌. این‌ کتاب‌ در عین‌ ایجاز حاوی‌ مطالب‌ بسیار است‌ و از نظر تقسیم‌بندی‌ باب‌ها، اساسی‌ نیکو دارد؛ با این‌همه‌ گاه‌ مؤلف‌ به‌ شیوه دیگر آثار به‌ موضوعات‌ و مطالب‌ تاریخی‌ و ادبی‌ و مانند اینها نیز پرداخته‌ که‌ چندان‌ ارتباطی‌ با موضوع‌ کتاب‌ ندارد.



(۱) ابن‌ احمر، اسماعیل‌، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
(۲) ابن‌ احمر، اسماعیل‌، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
(۳) ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
(۴) ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
(۵) ابن‌ خطیب‌، محمد، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
(۶) ابن‌ خطیب‌، محمد، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
(۷) ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
(۸) ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
(۹) باباتنبکتی‌، احمد، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
(۱۰) بغدادی‌، ایضاح‌.
(۱۱) زرکلی‌، اعلام‌.
(۱۲) سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌.
(۱۳) عربی‌ خطابی‌، محمد (نک: ابن‌ جزی‌ در همین‌ مآخذ).
(۱۴) عنان‌، محمد عبدالله‌، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
(۱۵) فاسی‌، محمد عاید، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرویین‌، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
(۱۶) کتانی‌، عبدالحی‌، فهرس‌ الفهارس‌، قاهره‌، ۱۳۴۶.
(۱۷) مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
(۱۸) مختار وکیل‌.
(۲۰) فهرست‌ المخطوطات‌ المصوره، (تاریخ‌)، قاهره‌، ۱۳۹۰ق‌/۱۹۷۰م‌.
(۲۱) مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، ۱۳۵۰ق‌.
(۲۲) مقری‌، احمد، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
(۲۳) مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
(۲۴) نباهی‌ مالقی‌، ابوالحسن‌، تاریخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ کوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، ۱۹۴۸ق‌.


۱. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج ۳، ص۲۰، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌، ۱۳۹۰۰.
۲. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۳. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج ۳، ص۲۰، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌، ۱۳۹۰۰.
۴. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۰-۲۱، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۵. ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
۶. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۷. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۶، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۸. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷ -۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۹. باباتنبکتی‌، احمد، ج۱، ص۲۳۸، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۱۰. مخلوف‌، محمد، ج۱، ص‌ ۲۱۳، شجرة النور الزکیة، بیروت‌، ۱۳۵۰ق‌.
۱۱. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۷- ۴۸، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۱۲. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۲-۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۱۳. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۱۴. باباتنبکتی‌، احمد، ص ۲۳۸، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۱۵. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۴۶-۴۷، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۱۶. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۱۷. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۱۸. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۴، ص۳۱۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۱۹. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۴، ص۳۲۱-۳۲۳، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۲۰. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۱-۲۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۲۱. زرکلی‌، اعلام‌، ج۵، ص۳۲۵.
۲۲. کتانی‌، عبدالحی‌، ج۱، ص۲۲۴، فهرس‌ الفهارس‌، قاهره‌، ۱۳۴۶.
۲۳. کتانی‌، عبدالحی‌، ج۲، ص۳۱۴، فهرس‌ الفهارس‌، قاهره‌، ۱۳۴۶.
۲۴. فاسی‌، محمد عاید، ج۲، ص۳۳۲، فهرس‌ مخطوطات‌ خزانة القرویین‌، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
۲۵. مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ج ۱۸ (۱)، ص۷، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
۲۶. مجله معهد المخطوطات‌ العربیة، ج ۱۸ (۱)، ص۷، قاهره‌، ۱۳۹۲ق‌/۱۹۷۲م‌.
۲۷. حاشیه‌، زرکلی‌، ج۵، ص۳۲۵، اعلام‌.
۲۸. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۲۱-۲۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۲۹. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۵، ص۴۲۹، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
۳۰. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۳، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۳۱. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۳۲. مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۳۳. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۳۴. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۳۵. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۳۶. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۵-۲۹۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۳۷. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۷، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۳۸. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۵، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۳۹. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۶، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۴۰. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۴۱. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۳، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۴۲. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۴۳. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۴۴. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۶، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۴۵. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۴۶. مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹-۲۰۰، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۴۷. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۵، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۴۸. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۸۶، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۴۹. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۸۴، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۵۰. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۳، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۵۱. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۲۹۴، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۵۲. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۳۰۳-۳۰۶، نثیر فرائد الجمان‌، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، قاهره‌، ۱۹۶۷م‌.
۵۳. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۶، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۵۴. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۶۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۵۵. مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹-۲۰۰، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۵۶. مقری‌، احمد، ج۳، ص۱۸۹، ازهار الریاض‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۹ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۵۷. ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۵-۲۶، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۵۸. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۲، ص۲۵۷، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۵۹. مقری‌، احمد، ج۷، ص۲۸۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۶۰. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۶۱. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
۶۲. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
۶۳. سیوطی‌، بغیة الوعاة، ج۱، ص۳۵۷، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، ۱۳۸۴ق‌.
۶۴. ابن‌ عماد، عبدالحی‌، ج۶، ص۲۸۶، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۶۵. مقری‌، احمد، ج۷، ص۲۸۲، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۶۶. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۶۷. ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
۶۸. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۷، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۶۹. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۳- ۱۶۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۷۰. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۳۸، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۷۱. ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، ج۲، ص۲۷۴، الدیباج‌ المذهب‌، به‌ کوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، ۱۳۹۴ق‌/۱۹۷۴م‌.
۷۲. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۴ و حاشیه‌، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۷۳. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۷، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۷۴. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۷۵. نباهی‌ مالقی‌، ابوالحسن‌، ج۱، ص‌ ۱۷۷، تاریخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ کوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، قاهره‌، ۱۹۴۸ق‌.
۷۶. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۲۵، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۷۷. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۶۵- ۱۶۸، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۷۸. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۸ - ۵۱۹، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۷۹. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۱۳۱-۱۴۲، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۸۰. ابن‌ احمر، اسماعیل‌، ج۱، ص۱۶۸- ۱۶۹، نثیر الجمان‌ (اعلام‌ المغرب‌ و الاندلس‌)، به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌ الدایة، بیروت‌، ۱۴۰۷ق‌/۱۹۸۷م‌.
۸۱. ۱۶۸، ابن‌ خطیب‌، ج۱، ص۱۶۵، محمد، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۸۲. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۱۷، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۸۳. ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، ج۱، ص۳۴۷، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن‌، ۱۹۷۶م‌.
۸۴. بغدادی‌، ایضاح‌، ج۱، ص۱۱۹.
۸۵. عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
۸۶. عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
۸۷. مختار وکیل‌، ج۲ (۴)، ص۳۶۹-۳۷۰.
۸۸. عنان‌، محمد عبدالله‌، ج۱، ص۲۷۷، فهارس‌ الخزانة الملکیة، رباط، ۱۴۰۰ق‌/ ۱۹۸۰م‌.
۸۹. ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص‌ ۲۰-۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۹۰. عربی‌ خطابی‌، محمد (نک: ابن‌ جزی‌ در همین‌ مآخذ)، ج۱، ص۹.
۹۱. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۳- ۳۹۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۹۲. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۳- ۳۹۵، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۹۳. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص۹۶، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۹۴. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۲، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۹۵. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۹۶. باباتنبکتی‌، احمد، ج۱، ص۱۵۵، نیل‌ الابتهاج‌، حاشیة الدیباج‌ المذهب‌ ابن‌ فرحون‌ یعمری‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ق‌.
۹۷. ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۵۲، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۹۸. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۹۹. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۳، ص۳۹۵- ۳۹۹، الاحاطة، به‌ کوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، ۱۳۹۴-۱۳۹۷ق‌/۱۹۷۴- ۱۹۷۷م‌.
۱۰۰. ابن‌ خطیب‌، محمد، ج۱، ص‌ ۹۶- ۹۹، الکتیبة الکامنة، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۹۶۳م‌.
۱۰۱. مقری‌، احمد، ج۵، ص۵۴۰، نفح‌ الطیب‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ق‌/ ۱۹۶۸م‌.
۱۰۲. ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص۲۰-۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.
۱۰۳. ابن‌ جزی‌، عبدالله‌، ج۱، ص‌ ۲۱، کتاب‌ الخیل‌، به‌ کوشش‌ محمد عربی‌ خطابی‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌/۱۹۸۶م‌.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جزی»، ج۳، ص۱۰۳۴.    



جعبه ابزار