ابوالفتح کراجکی 1
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
عالم بزرگوار علامه ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان کراجکی، ثقه‌ای جلیل القدر، فقیهی سترگ و محدثی چیره‌دست از بزرگترین
علمای شیعه است که
شیعه و
سنی جایگاه علمی و شخصیت بارز وی را ستوده‌اند.
در مورد علت نام‌گذاری او به «کراجکی» و نحوه تلفظ این
اسم در بین تاریخ‌نگاران چند ایده وجود دارد:
۱. برخی مانند:
صاحب ریاض العلما و
محدث قمی، در کتاب «
الکنی و الالقاب»، کراجک را ـ به فتح کاف و ضم جیم ـ روستایی واقع در دروازه واسط، در مرکز شرقی
عراق، سر راه
بغداد ـ
بصره دانسته‌اند.
۲.
ابن حجر عسقلانی، کراجک را بر گرفته از کلمه «کراجک» ـ به فتح کاف و جیم ـ می داند؛ که به معنای یک نوع کار بدنی است.
۳. یافعی، لقب «الخیمی» را نیز به القاب کراجکی اضافه نموده و در توضیح آن می‌گوید: الخیمی منسوب به «خیم» (محلی است در مصر که کراجکی در آن جا ساکن بوده و یا بدانجا رفت و آمد داشته است. بعضی این مکان را از شهرهای شام می‌دانند.) است.
در مورد این که چرا او را قاضی خطاب کرده‌اند خبر دقیقی در دست نیست؛ زیرا تا کنون هیچ شهری شناخته نشده که منصب قضاوت یا
حکومت آن بر عهده شخصیت مورد نظر ما بوده باشد؛ فقط احتمال می رود که منصب قضا، از سوی فرمانروایان طرابلس به او نسبت داده شده باشد.
در خصوص تاریخ و مکان ولادت ایشان در منابع مطلبی ذکر نشده است. و در کتاب‌های تراجم نیز مطلبی در این‌باره دیده نمی‌شود؛ اما به طور احتمالی ـ با توجه به این که وی در سال (۳۹۹ هـ . ق)، از ابوالحسن علی بن احمد لغوی، معروف به «رکاز»
روایت کرده و معمولاً این کار در سنین ۲۵ سالگی امکان‌پذیر است، می توان حدس زد که
سال ولادت او (۳۷۴ هـ . ق) بوده و حدود ۷۵ سال
عمر نموده است. در خصوص
زمان ولادت وی به این نکته می‌توان اشاره کرد که با توجه به زمان
رحلت ایشان (۴۴۹ هـ)
احتمالا وی در اواخر
قرن چهارم هجری متولد شده است. منابع فقط به این نکته اشاره کرده‌اند که وی «نزیل رمله» ساکن شهر رمله بوده است. سید عبدالعزیز کریمی می‌نویسد: عبارت «نزیل رمله» به این نکته اشاره دارد که وی در آنجا
سکونت داشته
سپس می‌نویسد: برخی قائلند، وی اهل «کراجک» از روستاهای نزدیک واسط بوده است.
کراجکی عشق روز افزونی به تحصیل دانش داشت و در دوران زندگی‌اش، پیوسته برای آموختن تازها به سرزمین‌های مختلف اسلامی و غیر اسلامی سفر نمود. در این سفرها علاوه بر تحصیل، آثار گرانسنگی را نیز برای برخی اشخاص مانند: امیران، صاحب منصبان و عالمان به رشته تحریر در آورده است. از تألیفات متعدد و متنوع این عالم فرزانه در زمینه‌های:
فقه،
اصول فقه، حساب، ریاضیات، فلک، ادب،
حدیث،
فلسفه،
کلام،
نحو،
اخلاق،
تاریخ،
رجال،
تفسیر و ... به روشنی می‌توان دریافت، که وی به معارف و دانش‌های موجود در عصرش، توجه خاصی داشته است. به
دلیل تلاش کراجکی در فراگیری دانش‌های مختلف، تاریخ‌نگاران او را به اوصافی چون: نحوی، لغوی، منجم، طبیب،
متکلم،
محدث،
فقیه، و متفنن توصیف نموده‌اند.
اسامی سرزمین‌هایی که کراجکی بدانجا
سفر کرده بدین شرح است:
۱.
دمشق؛
۲.
طرابلس؛
۳.
بغداد، (۳۹۹ هـ . ق)؛
۴.
میافارقین، (۳۹۹ هـ . ق)؛
۵.
قاهره، (۴۰۷ و ۴۲۶ هـ . ق)؛
۶. صیدا ـ
لبنان، (۴۱۱ هـ . ق)؛
۷.
مکه، (۴۱۳ هـ . ق)؛
۸.
رمله، (۴۱۰ ـ ۴۱۶ هـ . ق)؛
۹. صور ـ
لبنان، (۴۱۶ هـ . ق)؛
۱۰.
ببلیس، (۴۱۸ هـ . ق)؛
۱۱.
مصر، (۴۳۶ هـ . ق)؛
۱۲.
حلب (۴۳۶ هـ . ق)؛
۱۳. طبریه ـ
فلسطین، (۴۳۶ هـ . ق)؛
یکی از دانش‌هایی که کراجکی بدان پرداخته،
علم حدیث است. وی از بزرگان این رشته در شهرهای مختلف بهره برده و به
نقل حدیث مبادرت ورزیده است. اسامی تعدادی از
مشایخ وی در این دانش عبارتند از:
۱.
احمد بن حمزه الشریف ابو منصور حسینی عریضی،
۲.
احمد بن محمد بن احمد هالینی هروی (۴۱۰ هـ . ق)،
۳. اسد بن ابراهیم بن کلیب قاضی ابوالحسن سلمی خراسانی،
بغداد، (۴۱۰ هـ . ق)،
۴. عبدالله بن عثمان بن حماس ابو محمد،
۵. ابوالعباس بن نوح بن محمد حنبلی، (۴۱۱ هـ . ق)،
۶. علی بن محمد ابوالحسن بساط بغدادی، (۴۱۰ هـ . ق)،
۷. ابوالحسن بن موسی بن جعفر حسینی،
قاهره (۴۰۷ هـ . ق)،
۸. محمد بن علی بن محمد صخر قاضی ابوالحسن ازدی،
مصر (۴۲۶ هـ . ق)،
۹.
محمد بن احمد بن شاذان قمی،
مکه، (۴۱۲ هـ . ق)،
۱۰. علی بن احمد، ابوالحسن لغوی، معروف به
ابن رکاز، میافارقین (۳۹۹ هـ . ق)،
۱۱.
سید مرتضی انصاری، بغداد (۴۳۶ هـ . ق)،..
۱۲. شیخ ابوالعباس، احمد بن اسماعیل بن عثمان،
حلب (۴۳۶ هـ . ق).
وی گروه زیادی از علمای زمانش را از خاصه و عامه ملاقات کرده و نزد ایشان تلمذ کرده و از آنها
روایت شنیده است. از جمله مهم‌ترین اساتید و مشایخ وی می‌توان به
شیخ مفید شیخ طوسی،
نجاشی، سالار، ابن واسطی، ابن براج طرابلسی،
مسلمی حرانی، ابن شاذان قمی، صیرفی بغدادی، احمد بن نوح بن محمد حنبلی،
و.... اشاره کرد.
از جمله شاگردان ایشان می‌توان شیخ عبدالرحمان خزایی نیشابوری، ابومحمد حبشی، حسین بن هبة الله طرابلسی
را نام برد.
کراجکی از جمله علمای برجسته‌ای است که
علمای شیعه و
سنی در خصوص جایگاه علمی، وثاقت و احاطه ایشان به علوم مختلف، سخن گفته‌اند. در اینجا به پاره‌ای از این اقوال اشاره می‌کنیم.
منتجب الدین در «فهرست» وی را
شیخ عالم،
ثقه ابوالفتح محمد بن علی کراجکی،
فقیه اصحاب، معرفی می‌کند، که نزد
سید مرتضی و
شیخ طوسی روایت قرائت نموده است و صاحب تصانیف نیز هست که از جمله آنها می‌توان به کتاب «التعجب» و کتاب «النوادر» اشاره کرد و اخبار ما از او، به واسطه پدرم، از پدرش نقل شده است..
شیخ حر عاملی می‌نویسد: «عالم، فاضل، متکلم، فقیه، محدث جلیل القدر...» عاملی در ادامه، پس از ذکر تعدادی از کتاب های کراجکی، آن چه را که
ابن بابویه و
ابن شهر آشوب در مورد کراجکی گفته اند آورده و سپس می گوید: کتاب الفهرست متعلق به کراجکی است،
سید بن طاووس هم همین مطلب را در آخر کتاب «
الورع الواقیه» تأیید کرده است.
شهید اول در بسیاری از کتاب‌هایش از کراجکی به علامه تعبیر می‌کند؛ با این که از
علامه حلی به فاضل تعبیر می‌نماید.
علامه مجلسی می‌فرماید: اما کراجکی، او از عالمان و متکلمان بزرگ است و جمیع ارباب اجازات به او مستند می شوند. کتاب «کنز الوائد؛ او از کتاب‌های مشهوری است که همه کسانی که بعد از او آمده‌اند از آن بهره برده‌اند و بقیه کتاب‌هایش نیز در نهایت متانت هستند.
علامه
مامقانی در
تنقیح المقال پس از اینکه ایشان را
فقیه و
ثقه معرفی می‌کند، می‌نویسد: هر کس کتب وی را ملاحظه کند، نهایت فضل و تحقیق و دقت و
کمال اطلاع ایشان را از سایر
مذاهب به خوبی می‌تواند درک کند.
سید احمد حسینی در مقدمه کتاب «معدن الجواهر» می‌نویسد: «نحوی، لغوی، منجم،
طبیب، متکلم، فقیه، محدث....»
ذهبی از علمای
اهل سنت وی را «
شیخ شیعه، از بزرگان شیعه، ماهر در فقه و
اصول شیعی، نحوی، لغوی، منجم و طبیب» معرفی کرده است.
یافعی دیگر عالم سنی می‌نویسد: «در این سال (۴۴۹) ابوالفتح محمد بن علی کراجکی رحلت کرد. وی سرور شیعه و صاحب تصانیف متعدده، نحوی، لغوی،
منجم، طبیب،
متکلم می‌باشد.»
به نظر می‌رسد از بین جنبه‌های مختلف علمی و علومی که ایشان به آن احاطه داشته و به عنوان «علامه»
معرفی شده، محدث بودن و
فقاهت ایشان از برجستگی خاصی برخوردار بوده است. در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه در خصوص جنبه فقاهتی ایشان آمده است: «فقیه شیعی نیمه اول
قرن ۵ هـ در اثر فقهی خود به نام «بستان» ابواب فقه را به ترتیب مشجر (درختی) از یکدیگر تفریع کرد که عملی ابتکاری بود..»
از علامه ابوالفتح کراجکی تالیفات بسیار زیادی در زمینه‌های مختلف علمی از جمله
علوم اسلامی به یادگار مانده است.
برخی از این آثار در
مستدرک الوسایل و
روضات الجنات خوانساری و پاره‌ای از آنها در
کنز الفوائد ذکر گردیده‌اند. سید احمد حسینی تالیفات او را بر حسب شمارش بعضی از علما ۷۰ مورد دانسته است.
از مهم‌ترین تالیفات او می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
۱-
کنز الفوائد: مهم‌ترین اثر و تالیف این عالم شیعی است که نشان دهنده فضل و نهایت تحقیق و دقت ایشان است. محمد باقر خوانساری می‌نویسد: «کنزالفوائد از بهترین تالیفات این عالم بزرگ است که تا زمان ما باقی مانده است.
۲- التفضیل؛
۳- معدن الجواهر و ریاضة الخواطر؛
۴- الاستنصار فی النص علی ائمه الاطهار؛
۵- رساله فی تفضیل
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)؛
۶- الکر و الفر فی الامامه؛
۷- رساله فی حق الوالدین؛
۸- اخبار فی الاحاد؛
۹- التعجب فی الامامه حسن،
۱۰- ۱۱ مساله فی المسح؛
۱۱- ۱۱ منهاج فی معرفه مناسک الحجاج؛
۱۲-
شرح الاستبصار ۱۳- الابانه عن المماثله فی الاستدلال لاثبات النبوه و الامامه؛
۱۴- الاختیار من الاخبار؛
۱۵- الاستطراف فیما ورد فی الفقه من الانصاف؛
۱۶- الاصول الی مذهب آل الرسول (علیهم‌السلام)؛
۱۷- الاعلام بحقیقه
ایمان اسلام امیرالمومنین (علیه‌السلام) (و ولده الکرام)؛
۱۸- الاغلاط فیما یرویه الجمهور؛
۱۹- الاقناع عند تعذر الاجماع؛
۲۰- انتفاع المومنین بما فی ایدی السلاطین؛
۲۱- الانتقام ممن عذر بامیر المومنین (علیه‌السلام)؛
۲۲- الایضاح بین طریقی الزیدیه و الامامیه؛ (در بعضی از منابع با نام «الایضاح بین السنه و الامامیه» آورده شده است.)
۲۳- ایضاح السبیل الی علم اوقات اللیل؛
۲۴- الایضاح عن احکام النکاح؛
۲۵- الباهر فی الاخبار؛
۲۶- بر الوالدین؛
۲۷- البرهان علی صحه طول عمر الامام صاحب الزمان (عجل‌الله‌تعالی‌وفرجه‌الشریف)؛
۲۸- البستان فی الفقه یا المشجر؛
۲۹- البیان عن اعتقاد اهل الایمان؛
۳۰- تفضیل الانبیاء علی الملائکه؛
۳۱- التلقین لاولاد المومنین؛
۳۲- رساله التنبیه علی اغلاط ابی الحسین البصری؛
۳۳- التنبیه علی حقیقه البلاغه؛
۳۴- تهذیب؛
۳۵- التهذیب متصل بالتلقین یا تهذیب المسترشدین؛
۳۶- الجدول فی طبقات الارث یا مختصر طبقات الوراث؛
۳۷- الجدول المدهش یا المدهش؛
۳۸- الجلیس؛
۳۹- جواب رساله الاخوان (الاخوین)؛
۴۰- جواب الرساله الحازمیه؛
۴۱- التعجب فی الامامه من اغلاط العامه؛
۴۲- التعریف بوجوب حق الوالدین؛ و...
سرانجام این عالم بزگوار پس از عمری تحقیق و تالیف در دوم
ربیع الثانی،
سال ۴۴۹ هجری قمری
در شهر صور وفات یافت.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «محمد بن علی کراجکی». سایت اندیشه قم
