اشتباه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مردّد شدن چیزی میان چند چیز را اشتباه گویند. از این موضوع در باب‌های مختلف از جمله
طهارت،
صلات،
جهاد،
صید و
ذباحه،
اطعمه و
اشربه و
ارث سخن رفته است.
موارد اشتباه یا همراه
علم اجمالی است و یا بدون آن. اشتباه در صورت دوم، به
شک بازمی‌گردد. موضوع سخن در این جا اشتباهی است که همراه با علم اجمالی باشد.
افراد مورد اشتباه یا
محصور است و یا غیر محصور. از اوّلی به
شبهه محصوره و از دومی به
شبهه غیر محصوره تعبیر می‌شود.
اگر اشتباه در
عدد غیر محصور باشد مانند اشتباه یک
ظرف غصبی یا
نجس میان هزاران ظرف که به طور معمول مورد استفادۀ
انسان نیستند به قول مشهور، اثری بر این علم اجمالی مترتّب نیست و
حکم شک را دارد. بنابراین،
اجتناب واجب نیست.
اشتباه اگر در عدد محصور باشد- مانند اشتباه یک ظرف نجس میان ده ظرف- آثاری دارد که بر حسب موارد اشتباه بدان اشاره می‌شود:
احکامی بر اشتباه نجس با
پاک بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود.
اگر ظرف
آب پاک با ظرف آب نجس مشتبه گردد، به قول مشهور، در آنچه مشروط به
طهارت است مانند
وضو، اجتناب از همۀ مصادیق
شبهه واجب است.
اگر یکی از دو ظرف آب مشتبه بین طهارت و
نجاست بریزد، وضو و
غسل با دیگری
جایز نیست و چنانچه شخص جز آن دو، آب دیگری نداشته باشد، باید برای نماز
تیمّم کند.
در صورت اشتباه
خاک پاک با نجس و انحصار خاک در آن دو،
واجب است شخص با هر دو تیمّم کند.
چنانچه
لباس نجس با لباس پاک مشتبه شود و شخص لباس دیگری نداشته باشد، اگر مصادیق شبهه دو تا باشد، به قول مشهور، باید با هر کدام یک
نماز بخواند، امّا اگر مصادیق شبهه بیشتر باشد، باید نماز را یکی بیشتر از شمار لباس نجس تکرار کند تا یقین به خواندن نماز در لباس پاک حاصل شود، مگر آن که
وقت نماز تنگ باشد. در این صورت، اختلاف است که آیا باید بدون لباس (
عریان) نماز خوانده شود یا تکرار نماز در هر یک از لباس‌ها به قدر ممکن
واجب است. اگر فقط به اندازۀ یک نماز
وقت دارد، همان نماز با یکی از لباس‌ها
کفایت می‌کند.
احکامی بر اشتباه حلال با حرام بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود.
اگر خاک
مباح با
غصبی اشتباه شود، تیمّم به هیچ یک از آن دو جایز نیست و اجتناب از هر دو واجب است.
اگر انسان با
حیوانی آمیزش کند، چنانچه آن
حیوان در میان چند
حیوان دیگر مشتبه شود، در صورت امکان، باید آنها را به دو بخش مساوی تقسیم کرد و
قرعه زد و این کار را
تکرار کرد تا آن که یکی باقی بماند. آن‌گاه احکام
حیوان موطوء بر آن جاری می‌شود.
اگر در
تور ماهی‌گیری، ماهیانی که
زنده از آب گرفته شده‌اند با
ماهیان مرده اشتباه شود، به قول مشهور،
خوردن همۀ آنها
حرام است.
اگر
آب مضاف با
آب مطلق بین دو آب یا بیشتر اشتباه شود و جز آن، آب دیگری نباشد، واجب است
وضو یا
غسل را با آنها به قدری تکرار کند تا به
استعمال آب مطلق
یقین نماید. برای مثال، در صورت اشتباه بین دو آب مطلق و مضاف، باید وضو یا غسل را با هر دو تکرار کند.
احکامی بر اشتباه کافر با مسلمان بار می‌شود که به آنها اشاره می‌شود.
اگر
میت مسلمان با
کافر اشتباه شود،
دفن هر دو در
گورستان مسلمانان جایز است.
چنانچه پیکر
رزمندۀ مسلمان با کشتۀ کافر در
میدان نبرد اشتباه شود، در چگونگی تشخیص
مسلمان از کافر به کوتاه بودن
آلت تناسلی یا قرعه، اختلاف است.
چنانچه
سهم هر یک از
شرکا با دیگری اشتباه شود برای رفع اشتباه باید با یکدیگر
صلح کنند.
اگر
پسر بزرگ میّت میان دو یا چند نفر از
فرزندان او اشتباه شود، در این که قضای نماز
میّت بر هیچ یک از آنان واجب نیست یا بر همۀ
واجب کفایی است، اختلاف می‌باشد.
مردی که یکی از چهار زنش را
طلاق داده و پس از
ازدواج با
زن پنجم، بمیرد، چنانچه زن طلاق داده شده میان چهار زن اشتباه شود، به قول مشهور، زن پنجم با فرض وجود فرزند برای میّت یک چهارم از یک هشتم
ترکۀ شوهر را به
ارث می‌برد و سه چهارم آن میان چهار زن قبلی به
تساوی تقسیم می‌شود.
از راه‌های برطرف کردن اشتباه که در بسیاری از موارد کاربرد دارد،
قرعه می‌باشد.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۵۲۹-۵۳۱.
