• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

افطحیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


افطحیه فرقه‌ای از شیعه که امامت را پس از امام صادق (علیه‌السلام)، حق فرزند بزرگ‌تر او ( عبداللّه افطح ) می‌دانند.

فهرست مندرجات

۱ - وجه تسمیه افطحیه
       ۱.۱ - نظر اول
       ۱.۲ - نظر دوم
۲ - نام‌های دیگر افطحیه
       ۲.۱ - شمطیه
       ۲.۲ - عماریه
۳ - ریشه تشکیل افطحیه
       ۳.۱ - امامت فرزند بزرگ‌تر
       ۳.۲ - جواب ادعا
              ۳.۲.۱ - وجود شرط در روایت
              ۳.۲.۲ - نشستن در جای امام
              ۳.۲.۳ - ناتوانی افطح از پاسخ‌گویی
              ۳.۲.۴ - کرامت امام کاظم
              ۳.۲.۵ - مرگ افطح
              ۳.۲.۶ - امامت دو برادر
۴ - دلائل فرقه نبودن افطحیه
       ۴.۱ - ایجاد با شبهه
       ۴.۲ - نداشتن عقاید خاص
۵ - افطحیه خُلَّص
       ۵.۱ - ارتباط فطحیه خلص با افطحیه
       ۵.۲ - نتیجه بحث فطحیه خلص
۶ - فهرست منابع
۷ - پانویس
۸ - منبع



۱.۱ - نظر اول


افطح در لغت به کسی اطلاق می‌شود که دارای سر و یا پاهای پهن باشد
[۱] مجمع البحرین، طریحی، ج۳، ص۴۱۰، فخرالدین، تحقیق احمد حسینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.    
[۲] لسان العرب، ابن منظور، ج۲، ص۵۴۵، محمد بن مکرم، دارالصادر، بیروت.    
و از آن‌جا که عبداللّه دارای سر یا پاهای پهن بود، وی را افطح و پیروانش را افطحیه یا فطحیه نامند.
[۳] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۴] رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
[۵] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.


۱.۲ - نظر دوم


برخی منابع وجه نام‌گذاری را، انتساب این فرقه به یکی از رهبران آن به نام عبداللّه بن فطیح کوفی می‌دانند.
[۶] الارشاد، سلسله مؤلفات مفید، ج۲، ص۲۱۱، دار المفید، ۱۴۱۴ق.    
[۷] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۸] رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.




۲.۱ - شمطیه


شیخ صدوق ، فطحیه را به عنوان شَمَطیه معرفی می‌کند که از مدعیانِ امامت اسماعیل بن جعفر (علیه‌السلام) نیز بوده‌اند.
[۹] کمال الدین، صدوق، ج۱، ص۱۰۱، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین قم.    


۲.۲ - عماریه


از آن‌جا که عمار بن موسی ساباطی یکی از پیروان و سران این فرقه است، برخی از این فرقه به نام عمّاریه یاد کرده‌اند.
[۱۰] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۱۰۲، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
[۱۱] الفرق بین الفرق، بغدادی، ج۱، ص۶۲، عبدالقاهر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.
[۱۲] التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیه، الاسفراینی، ج۱، ص۳۸، ابوالمظفّر، عالم الکتاب، بیروت، ۱۴۰۳ق.

ولی این نام‌گذاری بی‌دلیل و یک نوع فرقه‌سازی است.
[۱۳] بحوث فی الملل والنحل، ج۸، ص ۳۶۹، سبحانی، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    




۳.۱ - امامت فرزند بزرگ‌تر


میان شیعیان عصر امام صادق (علیه‌السلام) مشهور بود که مقام امامت به پسر بزرگ‌تر امام (علیه‌السلام) می‌رسد.
[۱۴] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۷۸، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    

روی همین ضابطه ، گروه اندکی که تصریح امام صادق (علیه‌السلام) به امامتِ امام کاظم (علیه‌السلام) را به خاطر سخت‌گیری‌های حکومت وقت نشنیده بودند، به امامتِ اسماعیل بن جعفر (علیه‌السلام) که در حیات پدر درگذشته بود، گرویدند، و از آن‌جا که هنگام شهادت امام صادق (علیه‌السلام) عبداللّه افطح فرزند بزرگ‌تر و مدعی امامت بود، گروهی دیگر به امامت او گرویدند
[۱۵] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
و حدیث منسوب به امام صادق (علیه‌السلام) را دست‌آویز خود کردند: امام کسی است که در جای من نشیند، مرا غسل داده کَفْن و دفْن کند و معتقد بودند که چنین شخصی عبداللّه افطح بوده است.
[۱۶] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
[۱۷] الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۶۷، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.


۳.۲ - جواب ادعا



۳.۲.۱ - وجود شرط در روایت


در پاسخ می‌توان گفت: روایتی که منصب امامت را حق فرزند بزرگ‌تر می‌داند، قید و شرطی نیز دارد، الإمامة تکون فی الأکبر ما لم تکن به عاهة، امامت از آن فرزند بزرگ‌تر است مادامی که در او آفت و کاستی نباشد
[۱۸] العیون والمحاسن، ص ۲۵۳.
[۱۹] مجالس شیخ مفید، ج ۲، ص۱۰۴.
و این در حالی است که منابع معتبر از نارضایتی امام صادق (علیه‌السلام) از عبداللّه و مشکل عقیدتی او خبر می‌دهد.
امام صادق (علیه‌السلام) عبداللّه را دارای مذهب مرجئه و عقیده فاسد اعلام و به او خطاب می‌کند: چرا مانند برادرت (موسی علیه‌السلام) نیستی به خدا سوگند که نور حقیقت را در پیشانی او می‌بینم.
[۲۰] الاعتقادات فی دین الإمامیّة، صدوق، ج۵، ص۱۱۳، ابوجعفر، محمد، لبنان، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
[۲۱] الاصول من الکافی، کلینی، ج۱، ص۳۱۰، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، تصحیح غفاری، دار صعب والتعارف، بیروت، ۱۴۰۱ق.    

امام صادق (علیه‌السلام) او را غاصب مقام امامت خوانده و خبر مرگ زود هنگام او را به امام کاظم (علیه‌السلام) داده
[۲۲] رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
[۲۳] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۸، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
و از او برائت جسته است. 
[۲۴] الاعتقادات فی دین الإمامیّة، صدوق، ج۵، ص۱۱۳، ابوجعفر، محمد، لبنان، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.


۳.۲.۲ - نشستن در جای امام


اما روایت منسوب به امام صادق (علیه‌السلام) به فرض اثبات صحت و این‌که عبداللّه پس از شهادت امام صادق (علیه‌السلام) به جای او نشسته باشد، نمی‌تواند دلیلی بر امامت او باشد، چون نشستن در جای امام (علیه‌السلام) یعنی خلأ ناشی از فقدان او را پُر کند، به مسائل و مشکلات پاسخ دهد و در صورت نیاز کار خارق‌العاده انجام دهد، که عبداللّه از همه این امور ناتوان بود.
[۲۵] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸ـ ۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۲۶] رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
[۲۷] مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.

چنان‌که روایات معتبر ثابت می‌کند که غسل و کَفْن و دَفْن و نماز بر جنازه امام صادق (علیه‌السلام) را حضرت کاظم (علیه‌السلام) انجام داده است.
[۲۸] المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۲۴، انتشارات علامه، مطبعه علمی، قم.
[۲۹] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۱، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    

از نقل نوبختی که شرح احوالِ فطحیه خلص را می‌دهد برمی‌آید که خود آنان اعتراف دارند که مراسم غسل را امام کاظم (علیه‌السلام) انجام داده است، و در مقام توجیه می‌گویند به اذنِ عبداللّه بوده است.
[۳۰] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.


۳.۲.۳ - ناتوانی افطح از پاسخ‌گویی


پس از شهادت امام صادق (علیه‌السلام)، گروهی از شیعیان ، نزد عبداللّه افطح پرسش‌هایی مطرح کردند و چون او را از پاسخ‌دهی ناتوان دیده و عقایدش را مخالف عقاید امام صادق (علیه‌السلام) یافتند، از او کناره گرفته و به حضرت امام کاظم (علیه‌السلام) گرویدند.
[۳۱] الاصول من الکافی، کلینی، ج۱، ص۳۵۲ ۳۵۱، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، تصحیح غفاری، دار صعب والتعارف، بیروت، ۱۴۰۱ق.    
[۳۲] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۳۳] المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۷، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.


۳.۲.۴ - کرامت امام کاظم


امام کاظم (علیه‌السلام) نیز در مجلسی با انجام کرامت بطلان ادعای او را بر حاضران آشکار ساخت.
[۳۴] بحارالانوار، مجلسی، ج۴۷، ص۲۵۱، محمدباقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.    
[۳۵] بحارالانوار، مجلسی، ج۴۸، ص۶۷، محمدباقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.    


۳.۲.۵ - مرگ افطح


عبداللّه حدود هفتاد روز پس از شهادت امام صادق (علیه‌السلام) بدون داشتنِ پسری، از دنیا رفت و این امر موجب برگشت عده‌ای از معتقدان به امامت او، به جانب امام کاظم (علیه‌السلام شد.
[۳۶] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.


۳.۲.۶ - امامت دو برادر


چون حدیثی در اختیار داشتند که می‌گفت: امام پس از امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام)، در دو برادر جمع نخواهد شد.
[۳۷] المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۷، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.

اما شمار اندکی ضمن پذیرش امامت امام کاظم (علیه‌السلام) اعتقاد خود به امامت عبداللّه را نیز حفظ کرده و حدیث مذکور را در موردی جاری دانستند که امام پیشین دارای پسری باشد و چون عبداللّه پسری به جای نگذاشت به اعتقاد آنان، امر امامت میان دو برادر (عبداللّه و امام کاظم علیه‌السلام) قابل جمع و بدون مانع است.
[۳۸] رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
[۳۹] الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۷۱، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.

شمار بسیار اندکی از پذیرش امام کاظم (علیه‌السلام) خودداری و توهم کردند عبداللّه فرزندی به نام محمد داشته که به سوی خراسان رفته و همو قائم منتظر است.
[۴۰] المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۸، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
[۴۱] الشیعة والتشیع، مفید، ج۱، ص۳۳، محمدجواد، منشورات شریف، ۱۴۰۵ق.
[۴۲] فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، ج۱، ص۶۶، محمّد جواد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.



افطحیه به دو دلیل نحله و فرقه محسوب نمی‌شود:

۴.۱ - ایجاد با شبهه


عقیده به امامت عبداللّه افطح ناشی از شبهه‌ای بود که به زودی زایل شد.

۴.۲ - نداشتن عقاید خاص


این عده آراء و عقاید خاصی که مناسب فرقه باشد نداشتند و چنان‌که گذشت در زمان کوتاهی منقرض شدند.
[۴۳] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۴، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
[۴۴] الشیعة والتشیع، مفید، ج۱، ص۳۳، محمدجواد، منشورات شریف، ۱۴۰۵ق.
[۴۵] الفرق بین الفرق، بغدادی، ج۱، ص۴۱، عبدالقاهر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.



افطحیه خُلَّص ( فُطحیّه خُلَّص ) کسانی که منصب امامت را برای دو برادر، مادام که برادر بزرگ‌تر پسری به جا نگذارد، جایز می‌دانند و قایل به امامت جعفر بن علی علیه‌السلام (برادر امام عسکری علیه‌السلام) و منکر امامت حضرت مهدی (علیه‌السلام) هستند.
[۴۶] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۴۷] فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، ج۱، ص۳۵۳، محمّد جواد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.


۵.۱ - ارتباط فطحیه خلص با افطحیه


درباره ارتباط این گروه با افطحیه، از منابع برمی‌آید که عقیده مشهور شیعه بر اساس روایتی این بود که منصب امامت پس از امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام) در دو برادر جمع نمی‌شود، وقتی عبداللّه افطح بدون بجا گذاشتن پسری از دنیا رفت گروهی از افطحیه ضمن اعتقاد به امامت عبداللّه به امامت حضرت کاظم (علیه‌السلام) به عنوان امام هشتم روی آوردند
[۴۸] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۳، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
و برای توجیه و تصحیح کار خود دست به ابتکار زده و گفتند: این حدیث در جایی است که برادر بزرگ‌تر ( امام ) پسری به جا بگذارد، اما در موردی که چنین نباشد مانعی در اجتماع منصب امامت در دو برادر نیست پس عقیده به امامت عبداللّه و برادرش حضرت کاظم (علیه‌السلام) بلا مانع است.
پس از افطحیه، گروه‌هایی آمدند که امر امامت را در دو برادر ثابت دانستند و برای توجیه عقیده خود، همان استدلال افطحیه را می‌آوردند که منابع از آن‌ها به فطحیّه تعبیر کرده‌اند مانند سخن نوبختی در شرح حال فرقه‌هایی که پس از شهادت امام رضا (علیه‌السلام) پدید آمدند و گروهی به امامت احمد بن موسی بن جعفر (علیه‌السلام) (برادر امام رضا علیه‌السلام) گرویدند و مدعی شدند که امام کاظم (علیه‌السلام) به او و حضرت رضا وصیت منصب امامت کرده بود و این گروه به گفتار فطحیه روی آورده بودند.
[۴۹] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۸۶ـ ۸۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۵۰] المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۹۳، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.

وی، در شرح حال سومین فرقه‌ای که پس از شهادت امام عسکری (علیه‌السلام) پدید آمد و معتقد بودند جعفر منصب امامت را از برادرش (امام عسکری علیه‌السلام) دریافت کرده است.
این گروه به همان گفتار برخی فطحیه برگشتند، و با این‌که منکر امامت عبداللّه بودند، ولی به خاطر توجیه و تصحیح عقیده خود (امامت جعفر) اقرار کردند که امام کاظم (علیه‌السلام) امر امامت را از وصیت برادر (عبداللّه) دریافت کرده است، رهبر این گروه (قائلان به امامت جعفر) علی بن طاحی خزاز از متکلمان اهل کوفه و مشهور به فطحیه بود. 
[۵۱] المقالات والفرق، ص۱۱۰، ج۱، ص۹۹، فرق الشیعه، النوبختی، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.

نوبختی، در شرح حال سیزدهمین فرقه عصر حضرت مهدی (علیه‌السلام) که معتقد بودند منصب امامت از این روی به جعفر رسیده است که امام پیشین بدون به جا گذاشتن فرزند از دنیا رفته است و جعفر فرزند بزرگ‌تر نیز است، می گوید:
پس این گروه، فطحیه خلص‌اند، همان کسانی که امر امامت را در دو برادر مادام که برادر بزرگ‌تر بدون به جا گذاشتن فرزند از دنیا برود جایز می‌دانستند و امام نزد این‌ها جعفر بن علی (علیه‌السلام) است.
[۵۲] فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۵۳] المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۱۱۱ـ ۱۱۲، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.


۵.۲ - نتیجه بحث فطحیه خلص


از آن‌چه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که؛ فطحیه خلص گروهی جداگانه و فرقه خاصی نیست، و رابطه استمراری با افطحیه ندارد، چون منابع خبر از انحلال و انعدام پیروان افطحیه در همان سال‌های نخستین می‌دهد و اگر گروهی در عصر امام رضا (علیه‌السلام) و یا حضرت مهدی (علیه‌السلام) به فطحیه متصف شده‌اند به خاطر بهره‌گیری آنان از ابتکار افطحیه مبنی بر تصحیح و توجیه امر امامت در دو برادر بوده است، لذا شهرستانی که با دقت احوال فرقه‌های عصر امام رضا (علیه‌السلام) و حضرت مهدی (علیه‌السلام) را نقل کرده سخنی از عنوان افطحیه یا فطحیه خلص به میان نیاورده است.
[۵۴] الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۶۶، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.
[۵۵] الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۷۱، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.



• الارشاد، سلسله مؤلفات مفید، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
• الاصول من الکافی، کلینی، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، تصحیح غفاری، دار صعب والتعارف، بیروت، ۱۴۰۱ق.
• الاعتقادات فی دین الإمامیّة، صدوق، ابوجعفر، محمد، لبنان، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
• بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.
• التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیه، الاسفراینی، ابوالمظفّر، عالم الکتاب، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• رجال کشی، الکشی، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
• الشیعة والتشیع، مفید، محمدجواد، منشورات شریف، ۱۴۰۵ق.
• فرق الشیعه، النوبختی، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، محمّد جواد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
• الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.
• کمال الدین، صدوق، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین قم.
• لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرم، دارالصادر، بیروت.
• مجمع البحرین، طریحی، فخرالدین، تحقیق احمد حسینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• مقالات الاسلامیین، اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
• المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
• الملل والنحل، شهرستانی، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.
• المناقب، ابن شهر آشوب، انتشارات علامه، مطبعه علمی، قم؛

 
۱. ↑ مجمع البحرین، طریحی، ج۳، ص۴۱۰، فخرالدین، تحقیق احمد حسینی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.    
۲. ↑ لسان العرب، ابن منظور، ج۲، ص۵۴۵، محمد بن مکرم، دارالصادر، بیروت.    
۳. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۴. ↑ رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
۵. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۶. ↑ الارشاد، سلسله مؤلفات مفید، ج۲، ص۲۱۱، دار المفید، ۱۴۱۴ق.    
۷. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۸. ↑ رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
۹. ↑ کمال الدین، صدوق، ج۱، ص۱۰۱، تصحیح علی اکبر غفاری، جامعه مدرسین قم.    
۱۰. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۱۰۲، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۱۱. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، ج۱، ص۶۲، عبدالقاهر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.
۱۲. ↑ التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیه، الاسفراینی، ج۱، ص۳۸، ابوالمظفّر، عالم الکتاب، بیروت، ۱۴۰۳ق.
۱۳. ↑ بحوث فی الملل والنحل، ج۸، ص ۳۶۹، سبحانی، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
۱۴. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۷۸، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
۱۵. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۱۶. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۱۷. ↑ الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۶۷، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.
۱۸. ↑ العیون والمحاسن، ص ۲۵۳.
۱۹. ↑ مجالس شیخ مفید، ج ۲، ص۱۰۴.
۲۰. ↑ الاعتقادات فی دین الإمامیّة، صدوق، ج۵، ص۱۱۳، ابوجعفر، محمد، لبنان، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
۲۱. ↑ الاصول من الکافی، کلینی، ج۱، ص۳۱۰، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، تصحیح غفاری، دار صعب والتعارف، بیروت، ۱۴۰۱ق.    
۲۲. ↑ رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
۲۳. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۸، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۲۴. ↑ الاعتقادات فی دین الإمامیّة، صدوق، ج۵، ص۱۱۳، ابوجعفر، محمد، لبنان، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
۲۵. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸ـ ۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۲۶. ↑ رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
۲۷. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری، ج۱، ص۸۷، ابوالحسن علی بن اسماعیل، المکتبة العصریة، بیروت، ۱۴۱۹ق.
۲۸. ↑ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۲۴، انتشارات علامه، مطبعه علمی، قم.
۲۹. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۱، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
۳۰. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۳۱. ↑ الاصول من الکافی، کلینی، ج۱، ص۳۵۲ ۳۵۱، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، تصحیح غفاری، دار صعب والتعارف، بیروت، ۱۴۰۱ق.    
۳۲. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۸، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۳۳. ↑ المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۷، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۳۴. ↑ بحارالانوار، مجلسی، ج۴۷، ص۲۵۱، محمدباقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.    
۳۵. ↑ بحارالانوار، مجلسی، ج۴۸، ص۶۷، محمدباقر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.    
۳۶. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۷۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۳۷. ↑ المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۷، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۳۸. ↑ رجال کشی، الکشی، ج۱، ص۲۱۹، ابن عمرو محمد، تعلیق احمد حسینی، مؤسسه اعلمی، کربلا.
۳۹. ↑ الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۷۱، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.
۴۰. ↑ المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۸۸، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۴۱. ↑ الشیعة والتشیع، مفید، ج۱، ص۳۳، محمدجواد، منشورات شریف، ۱۴۰۵ق.
۴۲. ↑ فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، ج۱، ص۶۶، محمّد جواد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
۴۳. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۴، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
۴۴. ↑ الشیعة والتشیع، مفید، ج۱، ص۳۳، محمدجواد، منشورات شریف، ۱۴۰۵ق.
۴۵. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، ج۱، ص۴۱، عبدالقاهر، دارالمعرفة، بیروت، بی تا.
۴۶. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۴۷. ↑ فرهنگ فرق اسلامی، مشکور، ج۱، ص۳۵۳، محمّد جواد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
۴۸. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۸، ص۳۷۳، شیخ جعفر، مؤسسه امام صادق۷، ۱۴۱۸ق.    
۴۹. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۸۶ـ ۸۷، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۵۰. ↑ المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۹۳، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۵۱. ↑ المقالات والفرق، ص۱۱۰، ج۱، ص۹۹، فرق الشیعه، النوبختی، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۵۲. ↑ فرق الشیعه، النوبختی، ج۱، ص۱۱۲، حسن بن موسی، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۵۳. ↑ المقالات والفرق، ابن خلف اشعری قمی، ج۱، ص۱۱۱ـ ۱۱۲، سعد بن عبداللّه، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۰ش.
۵۴. ↑ الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۶۶، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.
۵۵. ↑ الملل والنحل، شهرستانی، ج۱، ص۱۷۱، ابوالفتح، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۰۲ق.



دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «افطحیه»، شماره ۵۹    



جعبه ابزار