• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بهداشت پیامبر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


یکی از مسائلی که دین اسلام به آن توجه داشته است، مسئله بهداشت جسمی انسان‌هاست. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این باره توصیه‌هایی کرده‌اند. به همین منظور برآنیم تا با بیان عملکرد گفتاری و رفتاری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نقش ایشان درباره بهداشت بپردازیم.


بهداشت در لغت، نیکو نگاه‌داشتن بدن و تندرستی است.
[۱] عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ص۲۹۱، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱.


از نشانه‌های بهداشت جسمی، آراستگی ظاهری است که هم در جسم و هم در روان فرد اثرگذار است. اصلاح موی سر و صورت، توجه به لباس و خوشبویی در آراستگی مؤثر است.
امام علی (علیه‌السّلام) فرمود: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) موهای خود را شانه می‌زد و اکثر اوقات، آن را با آب صاف می‌کرد».
[۲] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۶۹، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آینه نگاه می‌کرد و موی خود را شانه می‌زد و گاهی به جای آینه در ظرف آب نگاه می‌کرد. آن حضرت، خود را برای خانواده و نیز اصحاب خود می‌آراست. روزی عایشه به ایشان گفت: «پدر و مادرم فدایت! تو پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بهترین خلق خدایی؛ چرا چنین می‌کنی؟» حضرت فرمود: «خداوند دوست دارد که هر گاه بنده‌اش نزد برادران دینی‌اش می‌رود، خود را آراسته سازد.»
[۳] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۳۴-۳۵، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    

همچنین آن بزگوار درباره محاسن می‌فرماید: «کوتاه‌ کردن موی سبیل به طوری که لب آشکار شود از سنت من است.»
[۴] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۶۷، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
نیز می‌فرماید: «شارب و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار ملزم کنید؛ این کار بر زیبایی شما می‌افزاید.»
[۵] حمیری قمی، عبدالله بن جعفر‌، قرب الاسناد، ص۶۷، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.

امام صادق (علیه‌السّلام) هم فرمود: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روز جمعه پیش از آنکه برای بر پایی نماز جمعه از خانه خارج شود، ناخن‌هایش را می‌چید و شارب خود را کوتاه می‌کرد.»
[۶] حمیری قمی، عبدالله بن جعفر‌، قرب الاسناد، ص۶۶، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شستن سر و صورت هم اهمیت می‌داد و گاهی سر خود را با سدر می‌شست
[۷] شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، قم، شریف رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۸ق، ص۲۰.    
و خضاب نیز می‌کرد.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با حنا و کتم (نوعی رنگ) خضاب می‌کرد
[۸] هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، ج۵، ص۱۶۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.    
و می‌فرمود: «بهترین چیزی که با آن جوان می‌شوید، حنا و کتم است.»
[۹] ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۳۹، بیروت، دارصادر.    
ایشان در مسافرت هم به بهداشت فردی توجه داشت و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: آیینه، سرمه‌دان، شانه، مسواک و قیچی.
[۱۰] حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۵۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.    []


۲.۱ - آراستگی در پوشاک

 پوشاک، از دیگر نمونه‌های آراستگی است که در بهداشت جسمی، اثر می‌گذارد. آراستگی لباس با گران‌بها بودن آن متفاوت است، بلکه آراستگی با لباس ساده نیز ممکن است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن را بیشتر دوست داشت.
[۱۱] ابی‌داوود، سلیمان بن اشعث، سنن، ج۴، ص۴۳، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.    
وقتی قبیله‌ای بر حضرت وارد می‌شد، هم خود زیباترین لباسش را می‌پوشید و هم اصحاب را به این کار دستور می‌داد.
[۱۲] سیوطی، عبدالرحمن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۳۴۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.

همواره لباس ایشان پاکیزه بود و می‌فرمود: «از عوامل ارجمندی مؤمن نزد پروردگار، پاکیزگی لباس اوست.»
[۱۳] سیوطی، عبدالرحمن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۵۴۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
آن جناب، حتی به جنس لباس توجه داشت. امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «لباس پنبه بپوشید؛ چرا که آن لباس رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و آن حضرت، لباس پشمین و مویین نمی‌پوشید؛ مگر در حال ناچاری.»
[۱۴] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۰۳، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به رنگ لباس هم اهمیت می‌داد.از منظر روان‌شناسان، هر یک از رنگ‌ها از لحاظ روحی، آثار خاصی دارند؛ مثلا رنگ سبز برای درمان بیماری‌های عصبی توصیه شده است که باعث افزایش صبوری، کاهش فشارخون و غیره می‌شود.
[۱۵] حجتی، محمدامین، اثرات تربیتی رنگها ازنظراسلام و روانشناسی، ص۵۸-۵۹.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رنگ سبز را برای لباس می‌پسندید.
[۱۶] ابن شاهین، عمر، الناسخ الحدیث ومنسوخه، ص۵۶۰.    
لباس سفید نیز خنک‌کننده خوبی است؛ زیرا تمام اشعه‌های خورشید را منعکس می‌کند و تنظیم حرارت بدن، آسان‌تر صورت می‌گیرد.
[۱۷] حجتی، محمدامین، اثرات تربیتی رنگها ازنظراسلام و روانشناسی، ص۴۲.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «لباس سفید را بر زندگانتان بپوشانید و مردگانتان را هم با پارچه سفید دفن کنید.»
[۱۸] ابن قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۰۳، بیروت، دارالکتب العربی، بیتا.    

از دیگر موارد بهداشت پوشاک، تنظیف آن است. قرآن هم در این باره به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین توصیه کرده است:
«و ثیابک فطهر.»
[۱۹] مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    

«لباست را پاکیزه کن.»
رسول‌خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز فرمود: «هر کس لباس به تن کند، لازم است آن را نظیف کند.»
[۲۰] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۴۴۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    

خوشبویی نیز به آراستگی ظاهری کمک می‌کند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار به این امر اهتمام می‌ورزید و احادیث فراوانی در این باره از ایشان نقل شده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید: «بهترین بندگان خدا کسانی هستند که خوشبویند.»
[۲۱] بیهقی، ابوبکر، سنن الکبری، ج۶، ص۲۰، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بیش از هزینه خوراکی برای تهیه عطریات خرج می‌کرد.»
[۲۲] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۳۴، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    


یکی دیگر از موارد مطرح در بهداشت جسمی، بهداشت دهان و دندان است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این باره نیز الگوی کامل است و به مسواک‌زدن بسیار اهمیت می‌داد. روایات زیادی در این باره از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) رسیده است که ایشان فرموده است: «آن‌قدر به مسواک‌زدن فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود؛
[۲۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، آنان را امر می‌کردم که با هر نماز مسواک بزنند.
[۲۴] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۹۳، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
اگر مردم از (آثار) مسواک آگاه بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند.»
[۲۵] مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، بی‌تا.    

امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «رسول‌خدا وقتی نماز عشاء را به جا آورد، آب وضو و مسواکش را بالای سرش می‌نهاد و می‌خوابید. وقتی از خواب بیدار می‌شد، مسواک می‌زد و وضو می‌گرفت و چهار رکعت نماز می‌خواند و دوباره می‌خوابید؛ برای بار دوم که بیدار می‌شد، دوباره مسواک می‌زد، وضو می‌گرفت و نماز می‌خواند.»
[۲۶] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۴۴۵، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    


توجه به تغذیه سالم یکی دیگر از اصول بهداشت و سلامت جسمی است. روایات زیادی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه (علیهم‌السّلام) درباره برخی خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها و آثار آنها ذکر شده است که اینجا به چند روایات اشاره می‌شود:
[۲۷] علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۹، ص۲۹۵.    

«گوشت گاو، درد و شیرش شفاست.
[۲۸] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۵۸، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
خوردن انجیر برطرف‌کننده قولنج است.
[۲۹] ابن سابور، زیات، طب الائمه، ص۱۳۷، قم، شریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.    
کسی که میوه بخورد و آغاز کند (به بسم الله) به او ضرر نمی‌رسد.»
[۳۰] شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۷۰، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    


پیشگیری از بیماری نیز در بهداشت جسمی مؤثر است. در قرآن آمده است:
«کلوا و اشربوا و لا تسرفوا.»
[۳۱] اعراف/سوره۷، آیه۳۱.    

«بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید.»
در تفسیر این آیه، واژه «تسرفوا» به پرخوری تفسیر شده است که یکی از عوامل بیماری است.
[۳۲] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفدهم، ۱۳۷ش، ج۶، ص۱۵۳.    

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: «معده خانه هر بیماری است و پرهیز، سرآمد هر دارویی است.»
[۳۳] شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۹۹، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
از عایشه هم نقل شده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هیچ‌گاه سه شب متوالی، سیر غذا نخورد تا رحلت فرمود.
[۳۴] بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوة، ج۱، ص۳۴۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.    

از دیگر راه‌های پیشگیری در اسلام، حجامت است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «حجامت، فریادرس
[۳۵] ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۴۷، بیروت، دارصادر.    
و بهترین داروهاست.»
[۳۶] ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۴۳، بیروت، دارصادر.    


پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توصیه‌هایی هم درباره بهداشت محیط زیست دارد؛ مانند: «خانه شیطان‌ها (آلودگی‌ها) در منزلتان، لانه عنکبوت است.
[۳۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۵۳۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    
خاکروبه را پشت در نریزید که جایگاه شیطان است.
[۳۸] شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی، ص۵۱۰، قم، بعثت، ۱۴۱۷ق.    
درب خانه‌ها را ببندید، روی ظرف‌ها را بپوشانید، دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا شیطان (آلودگی) نمی‌تواند، از درب بسته وارد شود.»
[۳۹] امام مالک، الموطا، ج۲، ص۹۲۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.

آن حضرت اجازه نمی‌داد کسی در کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه‌دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای حاجت کند.
[۴۰] مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۰۴، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، بی‌تا.    

همچنین دستور می‌داد که هفت چیز آدمی را در زمین دفن کنند: مو، ناخن، خون، دستمال حائض، بچه‌دان، علقه و دندان
[۴۱] شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ص۳۴۰، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.    
و دستور می‌داد، کسی در چاه آب آشامیدنی، آب دهان نیندازد.
[۴۲] شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۹، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حتی به نظافت زیستگاه حیوانات اهلی نیز تاکید داشت و می‌فرمود: «جایگاه گوسفند خود را پاکیزه کنید و خاک و آب بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند؛ این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا نماز بخوانید.»
[۴۳] صادقی اردستانی، احمد، پیامهای پیامبر، آموزه‌های زندگیساز، ص۱۷۴، تهران، هستی‌نما، ۱۳۸۵ش.
[۴۴] برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۶۴۲.    

با توجه به مطالب فوق متوجه می‌شویم که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در همه زمینه‌ها بهداشت را کاملا رعایت می‌کرد و دیگران را هم به رعایت بهداشت توصیه می‌فرمود.

۱. ↑ عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ص۲۹۱، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۱.
۲. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۶۹، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۳. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۳۴-۳۵، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۴. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۶۷، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۵. ↑ حمیری قمی، عبدالله بن جعفر‌، قرب الاسناد، ص۶۷، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.
۶. ↑ حمیری قمی، عبدالله بن جعفر‌، قرب الاسناد، ص۶۶، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۱۳ق.
۷. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، قم، شریف رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۸ق، ص۲۰.    
۸. ↑ هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، ج۵، ص۱۶۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.    
۹. ↑ ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۳۹، بیروت، دارصادر.    
۱۰. ↑ حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۵۲، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۰ق.    []
۱۱. ↑ ابی‌داوود، سلیمان بن اشعث، سنن، ج۴، ص۴۳، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.    
۱۲. ↑ سیوطی، عبدالرحمن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۳۴۵، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۳. ↑ سیوطی، عبدالرحمن، الجامع الصغیر، ج۲، ص۵۴۶، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
۱۴. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۰۳، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۱۵. ↑ حجتی، محمدامین، اثرات تربیتی رنگها ازنظراسلام و روانشناسی، ص۵۸-۵۹.
۱۶. ↑ ابن شاهین، عمر، الناسخ الحدیث ومنسوخه، ص۵۶۰.    
۱۷. ↑ حجتی، محمدامین، اثرات تربیتی رنگها ازنظراسلام و روانشناسی، ص۴۲.
۱۸. ↑ ابن قدامه، عبدالرحمن، الشرح الکبیر، ج۲، ص۲۰۳، بیروت، دارالکتب العربی، بیتا.    
۱۹. ↑ مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    
۲۰. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۴۴۱، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    
۲۱. ↑ بیهقی، ابوبکر، سنن الکبری، ج۶، ص۲۰، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
۲۲. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۳۴، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۲۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۲۴. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۲۹۳، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۲۵. ↑ مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۱۹، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، بی‌تا.    
۲۶. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۴۴۵، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    
۲۷. ↑ علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۹، ص۲۹۵.    
۲۸. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۵۸، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۲۹. ↑ ابن سابور، زیات، طب الائمه، ص۱۳۷، قم، شریف الرضی، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.    
۳۰. ↑ شیخ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۷۰، قم، شریف رضی، چاپ ششم، ۱۳۹۲ق.    
۳۱. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۳۱.    
۳۲. ↑ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفدهم، ۱۳۷ش، ج۶، ص۱۵۳.    
۳۳. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۹۹، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.    
۳۴. ↑ بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوة، ج۱، ص۳۴۰، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.    
۳۵. ↑ ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۴۷، بیروت، دارصادر.    
۳۶. ↑ ابن‌سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۴۴۳، بیروت، دارصادر.    
۳۷. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۵۳۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۶۷ق.    
۳۸. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی، ص۵۱۰، قم، بعثت، ۱۴۱۷ق.    
۳۹. ↑ امام مالک، الموطا، ج۲، ص۹۲۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
۴۰. ↑ مغربی، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۰۴، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، بی‌تا.    
۴۱. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ص۳۴۰، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ۱۴۰۳ق.    
۴۲. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۹، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.    
۴۳. ↑ صادقی اردستانی، احمد، پیامهای پیامبر، آموزه‌های زندگیساز، ص۱۷۴، تهران، هستی‌نما، ۱۳۸۵ش.
۴۴. ↑ برقی، احمد بن محمد، المحاسن، ج۲، ص۶۴۲.    


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «بهداشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۰۹.    



جعبه ابزار