تزاحم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
به
تمانع دو
حکم وعدم
امکان جمع بین آن دو در
مقام امتثال تزاحم گفته می شود.
تزاحم عبارت است از عدم امکان جمع بین دو حکم در مقام
امتثال از باب
اتفاق. عدم امکان جمع یا به جهت عدم توانایى
مکلف به جمع بین آن دو در مقام
عمل است، چنانکه غالب موارد تزاحم چنین است و یا به جهت قیام
دلیل خارجی بر عدم
اراده جمع بین آن دو. از این عنوان در
اصول فقه بحث شده است.
در مواردى که نسبت بین دو حکم متزاحم،
اهم و
مهم است، عمل به حکم اهمّ بر مکلّف
متعین مىباشد و چنانچه از این حیث با یکدیگر
مساوی باشند حکمى که به لحاظ
ظرف امتثال، زمانش جلوتر است، به حکم
عقل مقدم خواهد بود، مانند
نماز ظهر و
عصر که هر دو بر مکلّف
واجب است؛ لیکن در فرضى که وى تنها بر انجام دادن یکى از آن دو
قدرت دارد،
نماز ظهر به لحاظ
تقدم زمانی بر نماز عصر، مقدّم مىشود. در غیر این صورت، مکلّف به حکم عقل در
امتثال هریک از دو حکم
مخیر است.
اصولیان براى بیان
ملاک اهمیت، وجوهى ذکر کردهاند، از جمله:
۱. یکى از دو حکم به لحاظ مدّت زمان انجام آن،
مضیق و دیگرى
موسع باشد، مانند تزاحم
امر به نماز در
اول وقت با امر به
ازاله نجاست از
مسجد که وقت اوّلى وسیع و دومى،
ضیق و
فوری است.در این صورت، در
مقام عمل، حکم مضیق بر حکم موسّع مقدّم مىشود.
۲. امر یکى
معین و امر دیگرى مخیر باشد، مانند کسى که
نذر کرده
برده مؤمنى را آزاد کند و نذرش محقّق شده است و به جهت
افطار عمدی روزه ماه رمضان کفاره نیز بر عهدهاش آمده است؛ درحالىکه موجودى وى تنها یک
برده مؤمن است.
در این صورت امر معین یعنى وفاى به نذر بر امر مخیر یعنى کفّاره مقدّم است؛ازاینرو، برده را به جهت اداى نذر
آزاد مىکند و کفّاره را از سایر
خصال آن- دو ماه روزه یا
اطعام شصت
فقیر- مىپردازد.
۳. یکى از دو حکم،
بدل داشته و دیگرى بدل نداشته باشد، مانند کسى که براى نماز باید
وضو بگیرد یا
غسل کند.از سوى دیگر
لباس او نیز
نجس است.درحالىکه
آبی که در اختیار دارد تنها کفاف یکى از آن دو- وضو یا غسل و شستن لباس- را مىدهد. در این صورت شستن لباس که بدل ندارد مقدّم بر غسل یا وضو است که
تیمم بدل از آن دو است.
قانون کلّى در تقدیم یکى از دو حکم
متزاحم بر دیگرى،
اولویت داشتن آن- به لحاظ حفظ و تقدیم- نزد
شارع است. اولویت نیز یا از
ادله فهمیده مىشود یا از مناسبت
حکم و
موضوع و یا از راه شناخت ملاکهاى احکام که شارع بیان کرده است، مانند موارد تزاحم بین
حق الناس و حق الله؛ بین
واجب رکنی و غیر رکنى در
عبادت همچون
رکوع و
قرائت و نیز بین ایجاد
آشتی میان مؤمنان با
دروغ گفتن و راستگویى منجرّ به بروز
فتنه و
فساد که در هر سه مورد، اوّلى بر دومى
مقدم مىشود.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۵۶.
