جامع عباسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جامع عباسی، اولین رساله عملیه به فارسی بر پایه فقه امامی است.
جامع عباسی اثر
بهاءالدین عاملی، معروف به
شیخ بهائی،
فقیه امامی و
دانشمند ذوفنون
قرن دهم و یازدهم می‌باشد.
به نوشته مؤلف در ابتدای کتاب
شاه عباس اول (حکومت: ۹۹۶ـ۱۰۳۸) که به نشر مطالب
دینی توجه و اهتمام داشت، از او خواست تا کتابی تألیف کند شامل آن بخش از مسائل،
احکام و
آداب شرعی که اغلب مورد نیاز
مردم است.شیخ بهائی نیز تدوین کتابی را طراحی کرد که جامع تمام
مسائل فقهی مورد نیاز عموم مردم باشد و چون این اقدام را به درخواست شاه عباس انجام داد و کتاب را به او اهدا کرد، آن را جامع عباسی نامید .
مؤلف در طرح خود، مطالب جامع عباسی را در بیست باب گنجاند .
ولی به گفته
شاگرد او،
نظام الدین محمد ساوجی (متوفی ۱۰۳۸)، پس از تألیف پنج باب نخست آن، در ۱۰۳۱ درگذشت .
بنا بر قول مشهور دیگر که بر اساس آن، سال درگذشت شیخ بهائی ۱۰۳۰ است ،
باید تاریخ اتمام باب پنجم جامع عباسی را نیز همین سال دانست.
بنابراین، هرچند زمان آغاز تألیف جامع عباسی به درستی معلوم نیست،
می توان گفت که شیخ بهائی در سالهای آخر عمر آن را تألیف کرده و شاید آخرین تألیف او بوده است.
پنج باب یاد شده که بخش اعظم
ابواب عبادات را در بر دارد، به ترتیب عبارتند از:
طهارت،
نماز،
زکوة و
خمس،
روزه، و
حج .
پس از درگذشت شیخ بهائی،
نظام الدین ساوجی به فرمان شاه عباس تألیف جامع عباسی را ادامه داد و پانزده باب باقیمانده را مطابق طرح استادش به پایان رساند
سال اتمام آن ۱۰۳۲ ذکر شده است.
برخی منابع، از
محمد بن علی عاملی (متوفی ۱۰۵۷، شاگرد شیخ بهائی) و
زین العابدین حسینی (شاگرد و خواهرزاده شیخ بهائی) نیز به عنوان نگارندگان متممهای دیگری برای جامع عباسی نام برده اند.
اما تنها متمم مهم و مشهور، که به همراه پنج باب نخست به عنوان کتاب جامع عباسی شناخته می‌شود، متمم
نظام الدین ساوجی است.
با بررسی فهرست ابواب جامع عباسی
می توان دریافت که موضوع نوزده باب آن کاملاً فقهی است و شامل مسائلی است که معمولاً در کتابها و
رساله‌های فقهی مطرح می‌شود، برخلاف باب هفتم
که در باره
زیارت چهارده معصوم علیهم‌السلام و
ایام ولادت و
وفات ایشان است و فقهی نیست.
هر چند جامع عباسی، مانند دیگر منابع جامع فقهی، از باب طهارت آغاز و به باب
دیات ختم می‌شود، اما ترتیب ابواب آن و نیز سهم و اهمیتی که به هر باب داده شده است با دیگر آثار فقهی هماهنگ نیست زیرا از سویی، در برخی ابواب جامع عباسی چند مبحث مستقل فقهی یکجا آمده، از جمله باب ششم
که به موضوعاتی چون
وقف،
صدقه،
قرض الحسنه،
جهاد و
امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است و نیز باب دهم
که مباحث متنوعی چون
اجاره،
عاریه،
امانت،
غصب،
ضمانت،
مزارعه،
مساقات،
شرکت،
مضاربه،
وکالت،
جعاله و
لقطه را در بر دارد، و از سوی دیگر، موضوع برخی ابواب آن از منابع فقهی دیگر، بسیار ریزتر و جزئی تر است.در این باره می‌توان به باب سیزدهم
و باب چهاردهم
استناد کرد که به ترتیب در باره
شکار حیوانات و
ذبح آنهاست، در حالی که در منابع فقهی معمولاً این دو موضوع، یکجا آورده می‌شود
به علاوه، شیوه کلی باب بندی جامع عباسی نیز اقتضا داشته که مباحث و موضوعات نزدیک به هم در یک باب بیاید مانند باب سوم، مباحث زکات و خمس.
شاید بتوان گفت که اختصاص دادن بابی مستقل به شکار حیوانات در قبال مبحث ذبح حیوانات، از آن رو بوده که جامع عباسی به فرمان شاه عباس تألیف شده و شکار حیوانات، عادت و
سرگرمی رایج
پادشاهان و امیران و وزیران بوده و جایگاه ویژه‌ای نزد آنان داشته است.
جامع عباسی اثری
استدلالی نیست که در بر دارنده همه آرای فقهی و
احتجاجات و اشکالات آن‌ها باشد، بلکه کتابی فتوایی و مشتمل بر آرای فقهی مؤلف آن بر مبنای
فقه امامی است، البته در مواردی، مؤلف به اقوال و آرای دیگر اشاره کرده است، بدون آن‌که یک نظر را ترجیح دهد.
مهم ترین ویژگی جامع عباسی این است که نخستین کتابی است به
فارسی که همه
احکام شرعی مورد نیاز مردم را به زبانی آسان و با نثری بی تکلف و روشن بیان کرده، به گونه‌ای که فهمیدن آن برای عموم مردم به سادگی ممکن بوده است
از این رو، نگارش جامع عباسی نقطة عطفی در سیر نگارش متون فقهی به شمار رفته و حتی آن را نخستین
رساله عملیه به
زبان فارسی دانسته‌اند.
در واقع این کتاب در آن دوره، کارکرد رساله‌های
توضیح المسائل امروزی را داشته، هرچند بیش از آن‌ها
آداب و سنن را با احکام فقهی در آمیخته است.
مسائل جامع عباسی آن گونه که در رساله های توضیح المسائل متداول است شماره گذاری نشده، ولی هریک از ابواب آن، به تناسب، به بخشهای کوچک تری با عناوینی از قبیل مطلب، مبحث، فصل، بحث و قسم تقسیم شده است.
در میان تألیفات و رساله‌های متعدد شیخ بهائی در علوم و فنون مختلف، جامع عباسی شهرت و منزلت خاصی داشت و علاوه بر توده مردم، مورد توجه فقیهان و از منابع و مراجع مهم آنان نیز بود.
بسیاری از فقیهان در دوره‌های بعد بر آن حاشیه نوشته و فتواهای خود را درموارد مغایرت داشتن با فتواهای مؤلف، بیان نموده‌اند.
برخی از این حواشی صرفاً بر بخشی که خود شیخ بهائی تألیف کرده (یعنی پنج باب نخست) و برخی دیگر، بر همه ابواب نگاشته شده است.
حاشیه
محمد بن علی عاملی، معروف به
ابن خاتون، از نخستین حواشی بر جامع عباسی است که شخصی به نام
برهان تبریزی با نظارت ابن خاتون در ۱۰۵۴ آن را تدوین کرده است.
برخی منابع، از ابن خاتون به عنوان شارح و نیز نگارنده متمم جامع عباسی یاد کرده‌اند که به درستی معلوم نیست همه این آثار یکی است یا باهم تفاوت دارند.
حسینعلی ملایری تویسرکانی (متوفی ۱۲۸۶) و
عبدالله مامقانی نجفی (متوفی ۱۳۵۱) نیز بر آن حاشیه نوشته‌اند.
چهار تن از مراجع متأخر که بر جامع عباسی حاشیه نوشته‌اند و حواشی آنان در چاپ سنگی ۱۳۲۸ تهران آمده
عبارتند از:
عبدالله مازندرانی (متوفی ۱۳۳۰)،
محمدکاظم طباطبائی یزدی (متوفی ۱۳۳۸)،
سیداسماعیل صدر (متوفی ۱۳۳۸) و
ابوالقاسم دهکردی اصفهانی (متوفی ۱۳۵۳)، که حاشیه دو فرد اول تنها بر پنج باب نخست، و حاشیه دو نفر اخیر بر تمام ابواب است .
نسخه‌های خطی متعددی از جامع عباسی وجود دارد.
این کتاب بارها در
ایران و
هند چاپ شده تا جایی که گفته شده شمردن چاپهای مختلف آن دشوار است
برخی از چاپهای آن منحصر به پنج باب نخست و برخی دیگر، شامل تمام بیست باب است. بعضی از این چاپها همراه با حواشی فتوایی برخی فقهاست.
جامع عباسی به
زبان اردو ترجمه و در هند چاپ شده است.
همچنین از
ترجمه آن به
زبان عربی، به قلم
عبد علی بن رحمت الله حویزی، با عنوان
البرق اللامع فی ترجمة الجامع گزارش داده‌اند.
شهرت جامع عباسی سبب شده است تا در دوره‌های بعد، آثار دیگری با پیروی از آن و الهام از شیوه نامگذاری و نگارش آن پدید آید.
هریک از این آثار به نام یکی از شاهان نوشته شده است، از جمله:
جامع صفوی،
جامع سلیمانی،
جامع محمدی و
جامع ناصری.
جامع صفوی، اثر فارسی
علی نقی بن ابی العلا طغائی (
قاضی اصفهان، متوفی ۱۰۶۰) است که به نام
شاه صفی صفوی (حکومت: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲) تألیف شده و در باره
امامت است.
جامع سلیمانی، اثر
نظام الدین علی موسوی، به فارسی است که به نام شاه سلیمان صفوی (حک: ۱۰۷۷ یا ۱۰۷۸ ـ ۱۱۰۵) تألیف شده و در باره سه موضوع است: مقدمه شامل شش فصل در باب اصول
دین، دوازده مقصد در باب احکام شرعی و خاتمه در باره
تاریخ معصومین علیهم‌السلام.
جامع محمدی، رساله عملیه فارسی، اثر
محمد جعفر استرآبادی (متوفی ۱۲۶۳) است که آن را به نام
محمد شاه قاجار (حک: ۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) تألیف کرده است.مقدمه آن در اصول
دین، چهارده باب در فقه و خاتمه آن در تجوید است.
جامع ناصری، رساله عملیه فارسی، اثر
علی بن محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی (متوفی ۱۳۱۵، فرزند مؤلف جامع محمدی) است که آن را به نام
ناصرالدین شاه قاجار (حکومت: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تألیف کرده است. به نوشته
آقابزرگ طهرانی چون جامع ناصری علاوه بر ابواب فقهی، احکام شرعی مربوط به
مسائل سیاسی و
تدبیر مدن و
حقوق و تکالیف متقابل مردم و حاکمان را نیز بیان کرده، بر جامع محمدی مزیت دارد.گفته‌اند
که ناصرالدین شاه بر این نظر بوده است که جامع ناصری را
قانون رسمی معتبر در سراسر
ایران قرار دهد ولی این امر، به علت مخالفتهای جدّی برخی اشخاص، تحقق نیافت.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) رضا استادی، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی گلپایگانی، ج ۲، قم: دارالقرآن الکریم، (بی تا).
(۳) اسکندرمنشی.
(۴) امین.
(۵) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲.
(۶) محسن جهانگیری، «شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهائی»، فلسفه، نشریة اختصاصی گروه آموزشی فلسفه، ش ۱، ضمیمة مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (بهار ۱۳۵۵).
(۷) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۸) خوانساری.
(۹) محمد بن مکی شهید اول، اللمعة الدمشقیة فی فقة الامامیة،.
(۱۰) چاپ محمدتقی مروارید و
علی اصغر مروارید، تهران ۱۴۰۶.
(۱۱) محمد بن حسین شیخ بهائی، جامع عباسی، چاپ سنگی بمبئی ۱۳۱۹، چاپ افست تهران.
(۱۲) محمد بن حسین شیخ بهائی، جامع عباسی، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۸.
(۱۳) محمد بن حسین شیخ بهائی، دیوان.
(۱۴) کامل شیخ بهائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۵) حسن صدر، تکملة امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۶.
(۱۶) دلال عباس، بهاء
الدین العاملی :ادیباً و فقیهاً و عالماً، (بیروت) ۱۹۹۵.
(۱۷) ابوالفضل عرب زاده، فهرست نسخه های خطی کتابخانة آیة اللّه العظمی گلپایگانی، ج ۴، قم ۱۳۷۸ ش.
(۱۸) حسن بن یوسف علامه حلّی، تبصرة المتعلمین فی احکام
الدین، چاپ احمد حسینی و هادی یوسفی، بیروت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۹) محمد قصری، سیمایی از شیخ بهائی در آیینة آثار، مشهد ۱۳۷۴ ش.
(۲۰) عباس قمی، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم (بی تا).
(۲۱) اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاَستار عن اسماء الکتب و الاَسفار، قم ۱۴۰۹.
(۲۲) محمدتقی بن مقصود
علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین
موسوی کرمانی و
علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
(۲۳) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
(۲۴) مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۲۵) محمدبن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۰
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامع عباسی»، شماره۴۳۸۳.
