• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جریر بن عبدالحمید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جریربن‌ عبدالحمید، محدّث‌ مشهور قرن‌ دوم‌ می‌باشد.




بر اساس‌ آنچه‌ خطیب‌ بغدادی‌ به‌ نقل‌ از دارَقُطنی‌ در معرفی‌ سلسله‌ نسب‌ او آورده‌، نسب‌ جریربن‌ عبدالحمید به‌ قبیله بنوضَبّه‌ از شعب‌ مُضَر می‌رسد.



جریر، به‌ گفته خودش‌ در سال‌ ۱۱۰ در آبه‌، یكی‌ از قرای‌ اصفهان‌، به‌ دنیا آمد.
[۲] احمدبن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، كتاب‌ ذكر اخبار اصبهان‌، ج۱، ص۲۵۰.
[۳] سمعانى، الانساب (اختصارات)، ج۱، ص۵۹.
دانشنامه ایران‌ و اسلام‌، ذیل‌ «آبی‌، ابوعبداللّه‌» كه‌ او را منسوب‌ به‌ آبه‌ یا آوه‌، از قرای‌ نزدیك‌ ساوه‌، دانسته‌ است‌) و به‌ همین‌ سبب‌ به‌ آبی‌ نیز مشهور است‌، با این‌ حال‌، ابن‌سعد ولادت‌ وی‌ را در ۱۰۷ در كوفه‌ و یحیی‌بن‌ مَعین‌
[۵] ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۵۰۶.
زادگاه‌ او را ری‌ دانسته‌ كه‌ ظاهراً به‌ سبب‌ خَلطِ آبه ری‌ با آبه اصفهان‌ است‌.



جریر در كوفه‌ به‌ فراگیری‌ دانش‌ حدیث‌ پرداخت‌
[۷] یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱.
، در ری‌ اقامت‌ گزید
[۹] احمدبن‌ عبداللّه‌ عجلی‌، معرفة الثقات‌، ج۱، ص۲۶۷.
و در آنجا به‌ منصب‌ قضا رسید
[۱۰] ابن‌حجر عسقلانی‌، هدی‌الساری‌: مقدمة فتح‌الباری، ج۱، ص۱۵۸.
وی‌ همچنین‌ به‌ قزوین‌
[۱۱] خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، كتاب‌ الارشاد فی‌ معرفة‌ علماء الحدیث‌، ج۲، جزء۵، ص۵۶۸.
[۱۲] عبدالكریم‌بن‌ محمد رافعی‌ قزوینی‌، التدوین‌ فی‌ اخبار قزوین‌، ج۲، ص۳۷۳.
و بغداد سفر كرد و به‌ روایت‌ حدیث‌ پرداخت‌. به‌ مكه‌ نیز رفت‌ و در آنجا از ایوب‌ سختیانی‌ و كسان‌ دیگری‌ حدیث‌ شنید.



علاوه‌ بر جریر، كه‌ بعدها به‌ محدّث‌ و عالم‌ ری‌ مشهور شد
[۱۵] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌،، ج‌۱، ص۳۹۴.
، چند تن‌ دیگر از اعضای‌ خانواده او نیز محدّث‌ بودند، از جمله‌ پدربزرگ‌ و پدرش‌
[۱۶] ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۶، ص۱۷.
، پسرش‌ عون‌
[۱۷] ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌۶، ص‌۳۸۸.
، و برادرش‌ اَنَس‌
[۱۸] ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۲۸۹.
كه‌ بعضاً این‌ افراد از یكدیگر حدیث‌ نقل‌ می‌كردند.



جریر از شیوخ‌ و استادان‌ متعددی‌ حدیث‌ شنید، از جمله‌ از پدرش‌ عبدالحمیدبن‌ قُرط‌ ضبّی‌،منصوربن‌ معتمِر، عبدالملك بن‌ عمیر، مُغیرة ‌بن‌ مِقسم‌ ضَبّی‌، مالك‌بن‌ انس‌ و محمدبن‌ اسحاق‌بن‌ یسار. همچنین‌ محدّثان‌ بسیاری‌ از وی‌ حدیث‌ نقل‌ كرده‌اند از جمله‌ یحیی‌بن‌ معین‌، احمدبن‌ حنبل‌، علی‌بن‌ اسحاق‌ مدینی‌، اسحاق‌بن‌ راهُویه‌ و محمدبن‌ حُمَید رازی‌
[۱۹] یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱-۵۴۳.
[۲۰] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النُّبلاء، ج۹، ص۱۰.
، هر چند به‌ گفته
[۲۱] یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۲۲۵.
جریر تنها پنج سال‌ طلب‌ حدیث‌ كرد.
جریر قرائات‌ مختلف‌ را نزد حمزة ‌بن‌ حبیب‌ (یكی‌ از قرای‌ سبعه‌) و سلیمان‌بن‌ مهران‌ اَعمَش‌ (از مشاهیر علم‌ قرائت‌) فراگرفت‌ و یوسف‌بن‌ موسی‌ قطان‌ و احمدبن‌ جُبیر اَنطاكی‌ از او نقل‌ كردند.
[۲۲] ابن‌جزری‌، غایة النهایة‌ فی‌ طبقات‌ القرّاء، ج۱، ص۱۹۰.

به‌ گفته ابن‌ابی‌الوفا
[۲۳] ابن‌ ابی‌الوفا، الجواهر المضیة‌ فی‌ طبقات‌ الحنفیة، ج۲، ص۱۱.
، وی‌ فقه‌ را نزد ابوحنیفه‌ آموخت‌.



جریر در سال ۱۸۷
[۲۴] ابن‌حبّان‌، كتاب‌ الثقات، ج۶، ص۱۴۵.
[۲۵] سمعانى، الانساب (اختصارات)، ج۴، ص۱۰.
و به‌ قولی‌ در سال ۱۸۸ در ری‌ وفات‌ یافت‌.



در منابع‌ رجالی‌ اهل‌ سنت‌ جریر را در روایت‌ حدیث‌ و كثرت‌ علم‌ ستوده‌اند.
[۲۹] یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال، ج۴، ص۵۵۰.
ابوالقاسم‌ هبة ‌اللّه‌بن‌ حسن‌ لالِكائی‌ وثاقت‌ وی‌ را مورد اجماع‌ دانسته‌ است‌.
[۳۰] یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱.
[۳۱] خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، كتاب‌ الارشاد فی‌ معرفة‌ علماء الحدیث‌، ج۲، جزء۵، ص۵۶۸.




جریر از داناترین‌ محدّثان‌ عصر خود بود، به‌ ویژه‌ در مورد احادیثی‌ كه‌ اهل‌ كوفه‌ روایت‌ می‌كردند
[۳۲] احمدبن‌ عبداللّه‌ عجلی‌، معرفة الثقات‌، ج۱، ص۲۶.
، دیگران‌ برای‌ شنیدن‌ حدیث‌ از نقاط‌ دیگر نزد وی‌ می‌آمدند
[۳۴] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النُّبلاء، ‌۱۴۰۲، ج۹، ص۱۱ به‌ نقل‌ از ابن‌سعد.
، چنانكه‌ احمدبن‌ حنبل‌ آرزو داشت‌ بتواند به‌ ری‌ سفر كند تا احادیث‌ جریر را بشنود.
[۳۵] ابن‌حنبل‌، كتاب‌ العلل‌ و معرفة‌ الرجال، ج۱، ص۴۸ـ ۴۹.
جریر مصنفات‌ حدیثی‌ داشته‌
[۳۶] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌، ۱۳۹۲، ج۱، ص۱۸۲.
و محمدبن‌ عبداللّه‌بن‌ عمار موصلی‌ همه آنها را صحیح‌ دانسته‌ است‌
[۳۷] خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۱.
همچنین‌ بنا بر آنچه‌ در منابع‌ آمده‌، وی‌ فردی‌ عابد بوده‌
[۳۸] ابن‌حبّان‌، كتاب‌ الثقات، ج۶، ص۱۴۵.
[۳۹] اابن‌عدی‌، الكامل فی‌ ضعفاءالرجال‌، ج۱، ص۱۰۵.
و زاهدانه‌ می‌زیسته‌ است‌
[۴۰] یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۲۲۵.
[۴۱] خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۰ـ ۱۹۱.




با این‌ همه‌، از جریر به‌ سبب‌ برخی‌ خطاهایش‌ در نقل‌ حدیث‌، انتقاداتی‌ نیز شده‌ است‌. از خود جریر نقل‌ شده‌
[۴۲] یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۱۹۳.
[۴۳] ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۴۳۱.
كه‌ حدیث‌ عاصم‌بن‌ سلیمان‌ اَحوَل‌ (متوفی‌ ۱۴۲) را با حدیث‌ اشعث‌بن‌ سوار كوفی‌ (متوفی‌ ۱۴۶) خلط‌ می‌كرد، تا اینكه‌ بهزبن‌ اسد بصری‌ (متوفی‌ ۱۹۷) وی‌ را از این‌ موضوع‌ آگاه‌ ساخت‌.
[۴۴] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌، ۱۴۲۴، ج۴، ص۸۲۲-۸۲۳.
. احمدبن‌ حنبل‌
[۴۵] ابن‌حنبل‌، كتاب‌ العلل‌ و معرفة‌ الرجال، ‌ج۱، ص۵۴۳.
، ضمن‌ نقل‌ این‌ مطلب‌، جریر را در حدیث‌ ذكی‌ ندانسته‌ است‌. همچنین‌ بیهقی‌
[۴۶] احمدبن‌ حسین‌ بیهقی‌، السنن‌الكبری‌، ج۶، ص۸۷.
گفته‌ كه‌ جریر در سالهای‌ آخر عمرش‌ دچار سوء حفظ‌ شده‌ بود، اگر چه‌ به‌ نظر ذهبی‌
[۴۷] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌، ج۱، ص۳۹۲.
[۴۸] محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌،، ج۱، ۳۹۴.
این‌ مطلب‌ در باره جریربن‌ عبدالحمید صحیح‌ نیست‌ و به‌ نظر او، بیهقی‌ جریربن‌ عبدالحمید را با جریربن‌ حازم‌ (متوفی‌ ۱۷۰) خلط‌ كرده‌ است‌.علاوه بر آن انتقادهای دیگری نیز به او کرده‌اند و برخی نیز به‌ این‌گونه‌ انتقادها پاسخ‌ داده‌اند.
[۵۱] ابن‌حجر عسقلانی‌، تقریب‌ التهذیب، ص۵۴۳-۵۴ .
[۵۲] ابن‌حجر عسقلانی‌، تقریب‌ التهذیب، ص۵۵۷.




از جریر در منابع‌ شیعی‌ نیز روایاتی‌ نقل‌ شده‌ است. و در مواردی‌ نیز كاتبان‌ نام‌ او را به‌ اشتباه‌ حُرَیز نوشته‌ و او را حُریزبن‌ عبداللّه‌ سجستانی‌ اَزْدی‌ (متوفی‌ ۲۲۹) دانسته‌اند.
[۵۵] محمدعلی‌ نجار، تصحیح‌ تراثنا الرجالی‌ مع‌التعریف‌ بالمجهولین‌ من‌ رواته‌، ج‌۱، ص‌۱۱۶ـ۱۲۵.
[۵۶] محمدعلی‌ نجار، تصحیح‌ تراثنا الرجالی‌ مع‌التعریف‌ بالمجهولین‌ من‌ رواته‌، ج‌۱، ص‌۵۶۹-۵۷۳.





۱۱.۱ - شیعه بودن جریر


ابن‌قتیبه‌
[۵۷] ابن‌قتیبه‌، المعارف‌، ص‌۶۲۴.
جریر را شیعه‌ دانسته‌ است‌.

۱۱.۱.۱ - منشا شیعه دانستن جریر


شاید منشأ این‌ نظر ابن‌قتیبه‌، تلقی‌ رایج از مفهوم‌ تشیع‌ در آن‌ دوره‌ بوده‌ باشد.
[۵۸] رسول‌ جعفریان‌، تاریخ‌ تشیع‌ در ایران‌ از آغاز تا قرن‌ دهم‌ هجری‌، ج‌۱، ص۲۱ـ۲۲.
و دادن‌ این‌ نسبت‌ به‌ جریر، همانند اغلب‌ محدثّان‌ عراقی‌، ممكن‌ است‌ به‌ دلیل‌ روایت‌ وی‌ از برخی‌ احادیث‌ در فضیلت‌ اهل‌ بیت‌ علیهم‌السلام‌ باشد.
[۵۹] محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۱، ص۲۴۰.
[۶۰] محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص‌۸۷.
[۶۱] محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۲۸۲.
[۶۲] محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۲۹۳.
[۶۳] محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۴۷۱.
یا اعتقاد جریر به‌ برتری‌ و افضلیت‌ علی‌ علیه‌السلام‌ بر عثمان‌ باشد.

۱۱.۱.۲ - شیعی نبودن جریر


اما با توجه‌ به‌ آنكه‌ جریر از جابربن‌ یزید جعفی‌ (متوفی‌ ۱۲۸) به‌ سبب‌ اعتقاد به‌ رجعت‌ و از ابن‌جُریج(متوفی‌ ۱۵۰) به‌ این‌ سبب‌ كه‌ متعه‌ را جایز می‌دانست‌، حدیث‌ نقل‌ نكرده‌ شیعه‌ بودن‌ او منتفی‌ است‌. گفتنی‌ است‌ كه‌ شیخ‌طوسی‌، نام‌ او را در شمار اصحاب‌ امام‌ صادق‌ علیه‌السلام‌ درج كرده‌ و در اغلب‌ منابع‌ متأخر رجالی‌ امامیه‌، فقط‌ به‌ نقل‌ گفته شیخ‌طوسی‌ در باره جریر اكتفا شده‌ است‌ .
[۶۹] أبو‌القاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص‌۴۱.


۱۱.۲ - دیدگاه علمای معاصر درباره مذهب جریر


از عالمان‌ رجالی‌ معاصر امامی‌، مامقانی‌
[۷۰] عبداللّه‌ مامقانی‌، تنقیح‌المقال‌ فی‌ علم‌ الرجال‌، ج۱، بخش‌۲، ص۲۱۰.
گفته شیخ‌ طوسی‌ را بر امامی‌ بودن‌ جریر حمل‌ كرده‌ و امین‌
[۷۱] امین‌ ج۴، ص۷۱ـ ۷۵.
نیز پس‌ از نقل‌ شواهد گوناگون‌، در نهایت‌ به‌ امامی‌ بودن‌ جریر نظر داده‌ است‌. اما تستری‌
[۷۲] تستری، قاموس الرجال، ج۲، ص۵۸۳-۵۸۴.
با توضیح‌ اینكه‌ شیخ‌طوسی‌ نام‌ غیرامامیان‌ از شاگردان‌ ائمه‌ را نیز آورده‌، این‌ نظر را رد كرده‌ است‌.



ابن‌ ابی‌الوفا، الجواهر المضیة‌ فی‌ طبقات‌ الحنفیة، چاپ‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، ریاض‌ ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دكن‌ ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ .
ابن‌بابویه‌، كتاب‌الخصال‌، چاپ‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌ ۱۳۶۲ ش‌.
• ابن‌بابویه‌، معانی‌الاخبار، چاپ‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌ ۱۳۶۱ ش‌.
ابن‌جزری‌، غایة النهایة‌ فی‌ طبقات‌ القرّاء، چاپ‌ برگشترسر، قاهره‌.
ابن‌حبّان‌، كتاب‌ الثقات، حیدرآباد دكن‌ ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ .
ابن‌حجر عسقلانی‌، تقریب‌ التهذیب، چاپ‌ مصطفی‌ عبدالقادر عطا، بیروت‌ ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
• ابن‌حجر عسقلانی‌، هدی‌الساری‌ مقدمة فتح‌الباری، چاپ‌ عبدالعزیزبن‌ عبداللّه‌بن‌ باز و محمد فؤاد عبدالباقی‌، بیروت‌ ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
ابن‌حنبل‌، كتاب‌ العلل‌ و معرفة‌ الرجال، چاپ‌ وصی‌اللّه‌بن‌ محمد عباس‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى،(بیروت‌).
ابن‌عدی‌، الكامل فی‌ ضعفاءالرجال‌، چاپ‌ سهیل‌ زكار، بیروت‌ ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
ابن‌قتیبه‌، المعارف‌، چاپ‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌ ۱۹۶۰.
احمدبن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، كتاب‌ ذكر اخبار اصبهان‌، چاپ‌ سون‌ ددرینگ‌، لیدن‌ ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ‌ افست‌ تهران‌ .
موفق‌بن‌ احمد اخطب‌ خوارزم‌، المناقب‌، چاپ‌ مالك‌ محمودی‌، قم‌ ۱۴۱۴.
• امین‌.
محمدبن‌ اسماعیل‌ بخاری‌، كتاب‌ التاریخ‌الكبیر، بیروت‌ ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
احمدبن‌ حسین‌ بیهقی‌، السنن‌الكبری‌، بیروت‌: دارالفكر، .
تستری، قاموس الرجال.
مصطفی‌بن‌ حسین‌ تفرشی‌، نقدالرجال‌، قم‌ ۱۴۱۸.
رسول‌ جعفریان‌، تاریخ‌ تشیع‌ در ایران‌ از آغاز تا قرن‌ دهم‌ هجری‌، ج۱، قم‌ ۱۳۷۵ ش‌.
خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد.
خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، كتاب‌ الارشاد فی‌ معرفة‌ علماء الحدیث‌، چاپ‌ محمد سعیدبن‌ عمر ادریس‌، ریاض‌ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
أبو‌القاسم خوئی، معجم رجال الحدیث.
ابوالقاسم‌ گرجی‌، دانشنامه ایران‌ و اسلام، زیرنظر احسان‌ یارشاطر، تهران‌ ۱۳۵۴ـ۱۳۷۰ ش‌، ذیل‌ «آبی‌، ابوعبداللّه‌».
محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
• محمدبن‌ احمد محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النُّبلاء، ج۹، چاپ‌ شعیب‌ أرنؤوط‌ و كامل‌ خرّاط‌، بیروت‌ ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
• محمدبن‌ احمد ذهبی‌، الكاشف‌ فی‌ معرفة من‌ له‌ روایة فی‌ الكتب‌ السِّتّه‌، چاپ‌ عزت‌ علی‌ عید عطیه‌ و موسی‌ محمدعلی‌ موشی‌، قاهره‌ ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
• محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌، چاپ‌ علی‌محمد بجاوی‌، قاهره‌ ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ‌ افست‌ بیروت‌ .
عبدالكریم‌بن‌ محمد رافعی‌ قزوینی‌، التدوین‌ فی‌ اخبار قزوین‌، چاپ‌ عزیزاللّه‌ عطاردی‌، بیروت‌ ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
سمعانى، الانساب (اختصارات).
محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌، چاپ‌ جواد قیومی‌ اصفهانی‌، قم‌ ۱۴۱۵.
احمدبن‌ عبداللّه‌ عجلی‌، معرفة الثقات‌، چاپ‌ عبدالعلیم‌ عبدالعظیم‌ بستوی‌، مدینه‌ ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، چاپ‌ محمدباقر محمودی‌، قم‌ ۱۴۱۲.
عبداللّه‌ مامقانی‌، تنقیح‌المقال‌ فی‌ علم‌ الرجال‌، چاپ‌ سنگی‌ نجف‌ ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۲.
یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، چاپ‌ بشار عواد معروف‌، بیروت‌ ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
محمدعلی‌ نجار، تصحیح‌ تراثنا الرجالی‌ مع‌التعریف‌ بالمجهولین‌ من‌ رواته‌، ج۱، قم‌، ۱۴۱۰.
یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، روایة عباس‌بن‌ محمدحاتم‌ دوری‌، چاپ‌ عبداللّه‌ احمدحسن‌، بیروت‌ .


 
۱. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۵.    
۲. احمدبن‌ عبداللّه‌ ابونعیم‌، كتاب‌ ذكر اخبار اصبهان‌، ج۱، ص۲۵۰.
۳. سمعانى، الانساب (اختصارات)، ج۱، ص۵۹.
۴. ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى، ج۷، ص۳۸۱.    
۵. ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۵۰۶.
۶. ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى، ج۷، ص۳۸۱.    
۷. یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱.
۸. ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى، ج۷، ص۳۸۱.    
۹. احمدبن‌ عبداللّه‌ عجلی‌، معرفة الثقات‌، ج۱، ص۲۶۷.
۱۰. ابن‌حجر عسقلانی‌، هدی‌الساری‌: مقدمة فتح‌الباری، ج۱، ص۱۵۸.
۱۱. خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، كتاب‌ الارشاد فی‌ معرفة‌ علماء الحدیث‌، ج۲، جزء۵، ص۵۶۸.
۱۲. عبدالكریم‌بن‌ محمد رافعی‌ قزوینی‌، التدوین‌ فی‌ اخبار قزوین‌، ج۲، ص۳۷۳.
۱۳. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۵.    
۱۴. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۴.    
۱۵. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌،، ج‌۱، ص۳۹۴.
۱۶. ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۶، ص۱۷.
۱۷. ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج‌۶، ص‌۳۸۸.
۱۸. ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۲۸۹.
۱۹. یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱-۵۴۳.
۲۰. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النُّبلاء، ج۹، ص۱۰.
۲۱. یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۲۲۵.
۲۲. ابن‌جزری‌، غایة النهایة‌ فی‌ طبقات‌ القرّاء، ج۱، ص۱۹۰.
۲۳. ابن‌ ابی‌الوفا، الجواهر المضیة‌ فی‌ طبقات‌ الحنفیة، ج۲، ص۱۱.
۲۴. ابن‌حبّان‌، كتاب‌ الثقات، ج۶، ص۱۴۵.
۲۵. سمعانى، الانساب (اختصارات)، ج۴، ص۱۰.
۲۶. محمدبن‌ اسماعیل‌ بخاری‌، كتاب‌ التاریخ‌الكبیر، ج۲، جزء۱، قسم‌۲، ص۲۱۴.    
۲۷. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۴.    
۲۸. ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى، ج۷، ص۳۸۱.    
۲۹. یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال، ج۴، ص۵۵۰.
۳۰. یوسف‌بن‌ عبدالرحمان‌ مزّی‌، تهذیب‌ الكمال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، ج۴، ص۵۴۱.
۳۱. خلیل‌بن‌ عبداللّه‌ خلیلی‌، كتاب‌ الارشاد فی‌ معرفة‌ علماء الحدیث‌، ج۲، جزء۵، ص۵۶۸.
۳۲. احمدبن‌ عبداللّه‌ عجلی‌، معرفة الثقات‌، ج۱، ص۲۶.
۳۳. ابن‌ سعد، الطبقات الكبرى، ج۷، ص۳۸۱.    
۳۴. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، سیراعلام‌ النُّبلاء، ‌۱۴۰۲، ج۹، ص۱۱ به‌ نقل‌ از ابن‌سعد.
۳۵. ابن‌حنبل‌، كتاب‌ العلل‌ و معرفة‌ الرجال، ج۱، ص۴۸ـ ۴۹.
۳۶. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌، ۱۳۹۲، ج۱، ص۱۸۲.
۳۷. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۱.
۳۸. ابن‌حبّان‌، كتاب‌ الثقات، ج۶، ص۱۴۵.
۳۹. اابن‌عدی‌، الكامل فی‌ ضعفاءالرجال‌، ج۱، ص۱۰۵.
۴۰. یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۲۲۵.
۴۱. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۰ـ ۱۹۱.
۴۲. یحیی‌بن‌ معین‌، تاریخ‌ یحیی‌بن‌ معین‌، ج۱، ص۱۹۳.
۴۳. ابن‌ ابی‌حاتم‌، كتاب‌ الجرح‌ و التعدیل‌، ج۲، ص۴۳۱.
۴۴. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، تاریخ‌الاسلام‌ و وفیات‌ المشاهیر و الاعلام‌، ۱۴۲۴، ج۴، ص۸۲۲-۸۲۳.
۴۵. ابن‌حنبل‌، كتاب‌ العلل‌ و معرفة‌ الرجال، ‌ج۱، ص۵۴۳.
۴۶. احمدبن‌ حسین‌ بیهقی‌، السنن‌الكبری‌، ج۶، ص۸۷.
۴۷. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌، ج۱، ص۳۹۲.
۴۸. محمدبن‌ احمد ذهبی‌، میزان‌ الاعتدال‌ فی‌ نقدالرجال‌،، ج۱، ۳۹۴.
۴۹. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۹.    
۵۰. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۹۲۱۹۳.    
۵۱. ابن‌حجر عسقلانی‌، تقریب‌ التهذیب، ص۵۴۳-۵۴ .
۵۲. ابن‌حجر عسقلانی‌، تقریب‌ التهذیب، ص۵۵۷.
۵۳. ابن‌بابویه‌، كتاب‌الخصال‌، ص‌۱۷۶.    
۵۴. ابن‌بابویه‌، معانی‌الاخبار، ج‌۱، ص‌۷۵۷۶.    
۵۵. محمدعلی‌ نجار، تصحیح‌ تراثنا الرجالی‌ مع‌التعریف‌ بالمجهولین‌ من‌ رواته‌، ج‌۱، ص‌۱۱۶ـ۱۲۵.
۵۶. محمدعلی‌ نجار، تصحیح‌ تراثنا الرجالی‌ مع‌التعریف‌ بالمجهولین‌ من‌ رواته‌، ج‌۱، ص‌۵۶۹-۵۷۳.
۵۷. ابن‌قتیبه‌، المعارف‌، ص‌۶۲۴.
۵۸. رسول‌ جعفریان‌، تاریخ‌ تشیع‌ در ایران‌ از آغاز تا قرن‌ دهم‌ هجری‌، ج‌۱، ص۲۱ـ۲۲.
۵۹. محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۱، ص۲۴۰.
۶۰. محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص‌۸۷.
۶۱. محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۲۸۲.
۶۲. محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۲۹۳.
۶۳. محمدبن‌ سلیمان‌ كوفی‌، مناقب‌ الامام‌ امیرالمؤمنین‌ علی‌بن‌ ابی‌طالب‌ علیه‌السلام‌، ج۲، ص۴۷۱.
۶۴. موفق‌بن‌ احمد اخطب‌ خوارزم‌، المناقب‌، ص۲۸۴۲۹۳.    
۶۵. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۹ ۱۹۰.    
۶۶. خطیب‌ بغدادی‌، تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۸۶۱۸۷.    
۶۷. محمدبن‌ حسن‌ طوسی‌، رجال‌الطوسی‌، ص۱۷۷.    
۶۸. مصطفی‌بن‌ حسین‌ تفرشی‌، نقدالرجال‌، ج۱، ص۳۳۴.    
۶۹. أبو‌القاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص‌۴۱.
۷۰. عبداللّه‌ مامقانی‌، تنقیح‌المقال‌ فی‌ علم‌ الرجال‌، ج۱، بخش‌۲، ص۲۱۰.
۷۱. امین‌ ج۴، ص۷۱ـ ۷۵.
۷۲. تستری، قاموس الرجال، ج۲، ص۵۸۳-۵۸۴.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، مقاله شماره۴۶۳۰.    




جعبه ابزار