امام در مفهوم عام، عبارت است از حاکم و ولی مسلمانان (ولایت فقیه)، امام جماعت و امام جمعه.
امام به این مفهوم، یا به صورت اضافه به کار می رود - مانند امام جماعت و امام مسلمانان، و یا با قرینه و چنانچه بدون اضافه و قرینه به کار رود، مراد، معنای خاص آن می باشد. که موضوع این مقاله است و از آن به « امام عادل » یا « امام عدل » نیز تعبیر شده است.
امام در مفهوم خاص بر انبیا و جانشینان آنان اطلاق می شود که از جانب خداوند متعال دارای منصب والای امامت و ولایت هستند.
امام به این معنا، دارای ولایت مطلقه در امور دین و دنیا و معصوم از گناه و مصون از هر گونه لغزش، اشتباه و فراموشی و حجت بر خلق و خلیفه خداوند در زمین است.
از آن جا که صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله ملازم با صلوات بر خاندان آن حضرت است، هر جا که صلوات بر آن حضرت واجب باشد - مانند خطبهنماز جمعه - صلوات بر آل او نیز به تبع، واجب است – و مانند هنگام ذکر نام آن حضرت - صلوات بر آل او نیز مستحب می باشد.
آیات و روایات بسیاری بر عظمت و جلالت اهل بیت علیهم السلام تصریح دارد و فقها بر اساس آن فروعی را در باب های مختلف ذکر کرده اند، از قبیل:
۱. حرمتمس اسامی امامان بدون طهارت به قول مشهور.
که به درخواست وسیله برای توجه به سوی خداوند امر شده است، امری راجح و مطلوب است.
تبرک به ایشان نیز که از مقربان درگاه الهی و از هر نوع پلیدی پاک هستند، امری محبوب و پسندیده است.
در فقه به مواردی از تبرک اشاره شده است؛ از جمله:
۱. استحباب تبرک جستن به مشاهد مشرفه امامان.
از آن جا که منصبامامت همچون نبوت، منصبی الهی است و زمام آن به دست خداوند است، برخی فقیهان، الحاق مدعی امامت را به مدعی نبوت در وجوب کشتن وی، بی وجه ندانسته اند.
۳. خمس و انفال: به قول مشهور، خمس به شش سهم تقسیم می شود. سه سهم آن بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله از آن امام علیه السلام است که از آن به «سهم امام» تعبیر می شود و تصرف در آن بدون اذن امام جایز نیست.
در زمان حضور امام، پرداخت تمامی خمس به وی واجب است، لیکن در زمان غیبت، در چگونگی آن اختلافاتی وجود دارد.
انفال، ملک رسول خدا صلی الله علیه و آله و پس از ایشان، ملک امام علیه السلام است که هر گونه مصلحت دانست در آن تصرف می کند و تصرف دیگران در آن بدون اذن امام جایز نیست.
در صورتی که جهاد به اذن امام باشد، خمس غنائمی که به دست مجاهداناسلام می افتد باید پرداخت شود و چنانچه بدون اذن باشد، همه آن ها جزء انفال به شمار می رود و ملک امام است.
قراردادذمه و صلح و آتش بس، توسط امام یا نایب او بسته می شود.
۵. قضاء و اقامه حدود: قضاوت، مستلزم تصرف در جان، مال و آبروی افراد است. از این جهت، نوعی ولایت به شمار می رود. این ولایت برای پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علیه السلام ثابت است و تصدی منصب قضاوت برای دیگران جز با نصب خاص یا عام یا اذن از سوی ایشان جایز نیست.
