جوابات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواب، جوابات، سرآغاز عنوان بسیاری از نوشته‌ها در پاسخ به سؤالات، آرا، شبهات، اعتراضات یا نقدها در موضوعات گوناگون می‌باشد.
نوشته‌های فراوانی در
پاسخ به
پرسش یا شبهه‌ای
کلامی، نقد یا اعتراضی بر یک
مبنای اصولی یا
فقهی و مسئله یا مسائلی فقهی،
قرآنی،
حدیثی،
فلسفی،
عرفانی،
ادبی و مواردی از این دست
تألیف شده است.بیشتر این آثار به
زبان عربی‌اند، اما به زبانهای دیگر، به ویژه
فارسی، نیزتألیف شده‌اند.شماری از این آثار هم منظوم‌اند.بسیاری از این‌نوشته‌ها، نخست، بدون‌عنوان تألیف شده‌اند، اما به تدریج، افرادی به منظور آسان شدن استفاده از این مطالب و استناد به آنها، برای آنها عنوانی برگزیده‌اند که بیشتر با «جواب» یا «جوابات» و گاه نیز با «اجوبه» آغاز می‌گردد.
واژگان مکمل این عنوانهای عام، در بسیاری از موارد، به نام مخاطب (
سائل،
ناقد،
مستشکل یا
معترض) اختصاص یافته‌اند؛ خواه مخاطب فردی معین باشد با ذکر نام، مانند الجواب الزکی عن قمامه
ابن‌الکرکی، اثر
عبدالرحمان سیوطی
و جوابات الشاه
سلطان حسین، اثر فارسی
آقاجمال خوانساری،
یا بدون ذکر نام، مانند جواب
مفتی بغداد، اثر
سیدکاظم رشتی
و خواه فرد یا افرادی نامعین باشد، مانند جواب اعتراضات
علماء ماوراءالنهر، اثر
محمد مشهدی.
در موارد فراوان دیگری نیز واژه‌های تکمیلی به تناسب موضوع انتخاب شده‌اند، مانند جواب مسأله فی
الطلاق، اثر
شیخ صدوق،
اجوبه المسائل التجاریه، اثر فخرالدین‌رازی
و جوابات المسائل فی بدو
وجود الانسان، اثر
صدر المتألهین شیرازی.
گاه نیز از این عنوانها هم به موضوع و هم به مخاطب معین یا نامعین اثر می‌توان پی‌برد، مانند جوابات
اهل الموصل فی العدد و الرؤیه، اثر
شیخ مفید که مستقلاً چاپ شده‌است (قم۱۴۱۳)، الاجوبه عن اعتراضات
ابن ابی شیبه‌علی ابی‌حنیفه، اثر
قاسم‌بن قطلوبغا و جواب منکر وجود
صاحب‌الزمان، نوشته
محمدباقر بهاری همدانی
و در مواردی‌اندک، علاوه بر موضوع و مخاطب، نام نویسنده نیز در عنوان گنجانده شده‌است، مانند اجوبه التُسولی عن مسائل الامیر عبدالقادر فی الجهاد، اثر
علی بن عبدالسلام تسولی که مستقلاً به چاپ رسیده است (بیروت۱۹۹۶).در پاره‌ای موارد، عناوین این آثار، مشتمل بر نام اثری مکتوب است که به آن پاسخ داده شده است، مانند جواب رساله «
زن و
آزادی»، اثر
میرزاعبدالرزاق‌قزوینی.
در موارد معدود، عنوان اثر در واقع تکرار همان عنوان‌عام است، مانند أجوبه الاجوبه، نوشته
محمدحسین کرهرودی سلطان‌آبادی، یا جواب الجواب، اثر
محمد رحیم بن محمدهروی، که هر دو پاسخی است به پاسخی که مخاطب قبلاً به مؤلف یا فرد دیگری داده است.
در این آثار معمولاً نخست سؤال مطرح شده و سپس پاسخ داده شده است، اما گاه به دلیل معلوم بودن سؤال، به ذکر پاسخ بسنده شده است، مانند جوابات ستین مسأله، اثر
شهیدثانی.
شماری‌از آثاری که عنوان آنها با «مسئله» یا «مسائل» آغاز شده‌است،
به ویژه‌آثاری که عنوانی مانند «المسائل و الجوابات» دارند،
نیز آثاری‌هستند که مؤلفان‌آنها پس از بیان سؤال یا شبهه یا اعتراض، به آن پاسخ‌داده‌اند، مانند مسئله فی سبب‌استتارالحجه، اثر
شیخ مفید؛ المسائل‌الاربعه، اثر فارسی
سیدعبدالله بلادی؛ و المسائل و الجوابات، اثر
علی بن احمد علوی کوفی.
گاه اثری‌عنوانی مشابه عنوانهای یاد شده ندارد، اما در واقع از این سنخ نوشته‌هاست، مانند کیمیاء السعاده‌لاهل‌الاراده، اثر
ابن‌عربی، در پاسخ به سؤالی در باره معانی لااله‌الاالله.
نوشتن‌چنین جوابیه‌هایی از دیرباز متداول بوده‌است و تاریخ‌مشخصی برای آغاز آن نمی‌توان ذکر کرد.گذشته از برخی جوابیه‌های مکتوب
امامان شیعه، که اغلب در کتاب المسائل گردآوری شده است،
از جمله پاسخ
امام‌رضا علیه‌السلام به سؤالات
مأمون خلیفه‌عباسی
و
محمد بن سنان،
شماری از نوشته‌های برجای مانده یا گزارش شده از قرن سوم را می‌توان قدیم‌ترین آثار از این دست برشمرد، مانند جوابات مسائل الاطراف، اثر
قاسم بن ابراهیم رسی (متوفی۲۴۶)،
المسائل و الجوابات، اثر
فضل بن شاذان (متوفی۲۶۰)،
الجوابات الحاضره، اثر
عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری (متوفی۲۷۶)
و جوابات المسائل الوارده من‌البلاد، اثر حسین
بن قاسم رَسّی (متوفی۲۹۸).
به نظر می‌رسد در رساله‌ها جوابات، از نظر موضوع و محتوا، سهم
فقه بیش از سایر موضوعات است.برخی از این آثار، در
فقه استدلالی است و بیان کننده آرای علمی مؤلف است، مانند جواب اعتراضات
سلطان العلماء، اثر
علی بن محمد (نوه صاحب معالم، مؤلف الدرالمنثور)
و جوابات الشیخ محمد
بن جابر، اثر عبدالنبی
بن سعد جزایری.
برخی نیز در
فقه عملی است و به بیان فتوای مؤلف اختصاص دارد.بسیاری از نوشته‌هایی که عنوان آنها با «جوابات‌المسائل» آغاز شده از این قبیل است، مانند جوابات المسائل المیافارقیات، اثر سید
مرتضی‌علم‌الهدی.
برخی‌از این آثار در پاسخ به سؤالات فقهی جمعی از اهالی یک شهر یا ناحیه نوشته شده است، مانند جوابات المسائل الخوانساریه (یا المسائل الخوانساریه)، اثر سیدابوتراب خوانساری
و جوابات المسائل الطبریه (یا جوابات‌اهل طبرستان) اثر شیخ‌مفید.
شمار درخور توجهی از این جوابیه‌ها عنوان «سؤال و جواب» را دارد و اغلب، فقهی است،
مانند السؤال و الجواب، اثر
علی
بن محمد ولی قائنی در فقه استدلالی،
سؤال و جواب، اثر فارسی
محمدباقر مجلسی در فقه‌عملی (نام‌دیگر آن: نظم اللئالی، گردآورده محمدبن‌احمد حسینی‌لاهیجانی، قم۱۴۱۱) و سؤال و جواب، اثر مشهور فارسی
سیدمحمدکاظم یزدی در فقه عملی (به علاوه پاسخ به پرسشی در باره اعتبار
حدیث کساء.
کتابهای «استفتائات» مراجع دینی را می‌توان در زمره این جوابیه‌ها دانست.در این آثار معمولاً سؤالات فقهی و استفتائات گوناگون و متفرقه از آنان همراه با پاسخ ایشان دسته بندی و نقل می‌شود.پس از فقه،
کلام بیشترین سهم را از این پاسخهای مکتوب به خود اختصاص داده است؛ خواه مسائل اصلی کلامی، مانند جواب‌الابهری
فیض کاشانی در باره چگونگی
علم ازلی خداوند و جواب الاعتراض سالم
بن بدران مصری مازنی در باره
نبوت،
خواه مسائل فرعی‌تر، مانند جواب السؤال عن حکمه النسخ فی الاحکام الالهیه، اثر علامه‌حلّی و جواب السؤال عن البداء، اثر سلیمان
بن عبدالله ماحوزی.
شماری از این آثار کلامی، پاسخ
عالمان شیعی است به نقد
متکلمان فرقه‌های گوناگون کلامی به برخی از
اعتقادات شیعه، مانند جواب بعض المعتزله در باره
امامت و جواب شبهات بعض العامه، هر دو اثرِ سیدمرتضی علم‌الهدی.
موضوعات گوناگون دیگری نیز در میان این آثار دیده‌می‌شود، از جمله
تفسیر، مانند جوابات ثلاث مسائل تفسیریه، اثر
شیخ‌بهائی
حدیث، مانند جواب‌المسائل فی اختلاف‌الاخبار، اثر شیخ‌مفید
منطق،
فلسفه و
حکمت، مانند جوابات اثنتین و اربعین مسأله‌حِکْمیه، اثر
فارابی،
جوابات المسائل المنتجبه، اثر فارسی
باباافضل کاشانی
و جوابات السید رکن‌الدین الاسترآبادی، اثر
خواجه نصیرالدین‌طوسی عرفان و
سیر و سلوک، مانند جواب‌نامه، اثر فارسی منظوم
عطار نیشابوری
و اجوبه ابن‌عربی
علی اسئله الحکیم التِرمذی، اثر
محیی‌الدین ابن‌عربی در پاسخ به ۱۵۷سؤال
حکیم ترمذی
ادبیات، مانند الاجوبه المرضیه عن‌الاسئله النحویه، اثر
محمد بن محمد اندلسی مالکی
و
جغرافیا، مانند الاجوبه الوافیه فی‌علم الجغرافیه، اثر
ابراهیم بن خطار سرکیس.
گاه در یک اثر به سؤالات گوناگون در موضوعات مختلف، پاسخ داده شده است، مانند جوابات المسائل الاِلیاسیه اثر
شیخ طوسی.
گاه نیز در پاسخ به یک سؤال کلی، مسائل گوناگونی توضیح داده شده است، مانند الجواب‌الکافی لمن سأل‌عن‌الدواء الشافی، اثر
ابن‌قیم جوزیه.
بیش از چهل‌جوابیه در منابع به شیخ‌مفید (متوفی۴۱۳) نسبت داده شده است
بنابراین، از این جهت می‌توان او را در رتبه نخست و سیدمرتضی‌علم‌الهدی (متوفی۴۳۶) را در رتبه دوم جای داد (هرچند جوابیه‌های سیدمرتضی بیشتر مورد استناد قرار می‌گیرد).در مرحله بعد در میان‌عالمان‌متقدم‌شیعی،
شیخ صدوق (متوفی۳۸۱) و
شیخ طوسی (متوفی۴۶۰) بیشترین آثار از این‌دست را تألیف کرده‌اند.برخی‌عالمان‌ادوار بعد، مانند
شهید ثانی (متوفی۹۶۵)،
شیخ بهایی (متوفی۱۰۳۰)،
محمد باقر مجلسی (متوفی۱۱۱۰) و
یوسف بحرانی (متوفی۱۱۸۶) چندین جوابیه نوشته‌اند.
شیخ احمد احسایی (متوفی۱۲۴۱)، مؤسس
فرقه شیخیه، و جانشین او،
سید کاظم رشتی (متوفی۱۲۵۹)، نیز هریک دهها جوابیه نگاشته‌اند.
حاج ملاهادی سبزواری (متوفی ۱۲۸۹) نیز، دست‌کم، ده‌جوابیه تألیف کرده‌است.
شماری از جوابیه‌ها نزد
فقها اهمیت فراوان یافته و در بسیاری از
منابع معتبرِ پس از خود مورد استناد بوده‌اند، از جمله برخی از جوابیه‌های سیدمرتضی به ویژه جوابات‌المسائل‌التبّانیات، چاپ شده در رسائل‌الشریف‌المرتضی
ابن شهید ثانی
یوسف بن احمد بحرانیابوالقاسم بن محمد حسن میرزای قمیاحمد بن محمد مهدی نراقیمرتضی بن محمدامین انصاریجوابات المسائل الموصلیات (یا جواب مسائل اهل الموصل)
جوابات المسائل المیافارقیات
و جوابات المسائل الناصریه، چاپ شده با عنوان مسائل الناصریات به طورمستقل.
همچنین دست کم دو جوابیه شیخ‌طوسی نیز مرجع منابع مهم دیگر بوده‌اند: یکی، جوابات المسائل الحلبیات
و دیگری، جوابات (اجوبه) المسائل الحائریات، چاپ شده در الرسائل العشر.
از میان جوابیه‌های
علامه حلّی، که به لحاظ تعداد، اندک است اجوبه المسائل المهنّائیه شهرت فراوانی یافته است و منابع مهمی به آن استناد کرده‌اند.
این اثر در ۱۴۰۱ در
قم به چاپ‌رسیده‌است.
شماری از دیگر جوابیه‌های مهم عالمان امامی عبارت‌اند از:جوابات المسائل الحلبیات، جوابات‌المسائل‌الرسّیه، جوابات المسائل‌الصیداویه، جوابات‌المسائل‌المصریات، همگی اثر سیدمرتضی علم‌الهدی،
جواب مسائل
اسحاق بن یعقوب، اثر
طبرسی
و اجوبه مسائل‌ابن زهره، اثر علامه‌حلّی.
گفتنی است گاه به آثاری از این دست برمی‌خوریم که هم مخاطب آن (پرسشگر یا معترض) و هم صاحب اثر (پاسخ‌دهنده)، جایگاه‌علمی‌بسیار والایی دارند، مانند ده پرسش
ابوریحان‌بیرونی از
ابن‌سینا در باره مطالب
کتاب السماء و العالم ارسطو و پاسخهای ابن‌سینا که الاجوبه عن المسائل العشره یا جوابات المسائل العشر نامیده شده است
و نیز هشت پرسش علمی فلسفی دیگر بیرونی از ابن‌سینا و پاسخهای او.
از مجموع این هجده پرسش و پاسخ با عنوان جوابات ابی ریحان البیرونی یاد شده‌است.
این‌هجده پرسش و پاسخ به انضمام اعتراضات بیرونی به اغلب پاسخهای ابن‌سینا و دفاع
ابوعبدالله معصومی (شاگرد ابن‌سینا) از آرای استادش، در رساله‌ای با عنوان ابوریحان‌بیرونی و ابن‌سینا: الاسئله و الاجوبه در ۱۳۵۲ ش در تهران چاپ شده است.
از لحاظ محتوایی و شکلی، چند ویژگی را می‌توان برای بیشتر این آثار برشمرد: کوتاه بودن مطالب و کم بودن حجم، جزئی بودن موضوع، و نداشتن مقدمه و فصل بندیهای متداول در آثار علمی است .
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) ابن‌خلّکان.
(۳) ابن شهید ثانی، معالم‌الدین و ملاذالمجتهدین: المقدمه فی اصول الفقه، قم۱۳۶۵ ش.
(۴) ابن عربی، اجوبه ابن‌عربی
علی اسئله الحکیم الترمذی، چاپ احمد عبدالرحیم سایح و توفیق
علی وهبه، قاهره۱۴۲۶/ ۲۰۰۶.
(۵) ابن قیم‌جوزیه، الجواب الکافی لمن سأل عن‌الدواء الشّافی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۶) امین.
(۷) مرتضی
بن محمدامین انصاری، فرائد الاصول، چاپ عبداللّه نورانی، قم۱۳۶۵ ش.
(۸) مرتضی
بن محمدامین انصاری، کتاب‌المکاسب، قم۱۳۷۸ ش.
(۹) یوسف
بن احمد بحرانی، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ ش.
(۱۰) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج۱، در حاجی خلیفه، ج۳.
(۱۱) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، در همان، ج۵.
(۱۲) محمد
باقر بن محمد اکمل بهبهانی، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم۱۴۱۷.
(۱۳) محمد
باقر بن محمد اکمل بهبهانی، الرسائل الفقهیه، رساله۴: رساله فی حکم العصیر التمری و الزبیبی، قم۱۴۱۹.
(۱۴) التعریف بمصادر
الجواهر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش.
(۱۵) عبدالله
بن محمد تونی، الوافیه فی اصول‌الفقه، چاپ محمدحسین رضوی کشمیری، قم۱۴۱۵.
(۱۶) حاجی خلیفه.
(۱۷) احمد خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، علقعلیه
علیاکبر غفاری، ج۳، تهران۱۴۰۵.
(۱۸) محمد تقی دانش پژوه، فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۸، تهران۱۳۳۹ ش.
(۱۹) محمد باقربن محمد مؤمن سبزواری، ذخیره المعاد فی شرح الارشاد، چاپ سنگی تهران۱۲۷۳ـ ۱۲۷۴، چاپ افست‌قم.
(۲۰) عبدالعزیز طباطبائی، مکتبه العلامه الحلّی، قم۱۴۱۶.
(۲۱) محمدکاظم
بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، سؤال و جواب، چاپ مصطفی محقق داماد، تهران۱۳۷۶ ش.
(۲۲) طبرسی.
(۲۳) محمد
بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۴) محمد
بن حسن طوسی، الرسائل العشر، رساله۱۰: اجوبه المسائل الحائریه، چاپ رضا استادی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
(۲۵) محمد
بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق
آل‌بحرالعلوم، نجف۱۳۸۰.
(۲۶)
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، قم۱۴۰۵ـ ۱۴۱۰.
(۲۷) محمد
بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج۱۰، قم۱۴۲۴.
(۲۸)
علی بن اسماعیل قزوینی، ینابیع الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج۱، چاپ
علی علوی‌قزوینی، قم۱۴۲۴.
(۲۹) مجلسی.
(۳۰) اسماعیل معزّی ملایری، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، قم ۱۳۷۱ـ ۱۳۸۳ ش.
(۳۱) ابوالقاسم
بن محمد حسن میرزای‌قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
(۳۲) احمد
بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم۱۴۰۷.
(۳۳) محمد حسن
بن باقر نجفی،
جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت۱۹۸۱.
(۳۴) احمد
بن محمد مهدی نراقی، عوائد الایام، قم ۱۳۷۵ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جوابات»، شماره۵۱۲۸.
