حسین بن حسن حلیمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَلیمی، حسین بن حسن،
کنیه‌اش ابوعبداللّه،
فقیه و
محدّث و
قاضی شافعی قرن چهارم و پنجم می‌باشد.
حسین بن حسن حلیمی در ۳۳۸ در گرگان به دنیا آمد.
در کودکی به
بخارا رفت
از این‌رو، زادگاهش بخارا ذکر شده است.
وی
فقه را نزد بزرگان
شافعی آن روزگار، یعنی
ابوبکر محمد بن علی قفّال و
ابوبکر محمد بن عبداللّه اُودَنی ، آموخت و پس از مدتی از پیشوایان
مذهب شافعی در
ماوراءالنهر گردید و در شهرهای آن دیار
منصب قضا را برعهده گرفت.
وی از محدّثانی چون
ابوبکر محمد بن احمد بن خَنب ،
ابوعبداللّه محمد بن علی جَبّاخانی ،
خلف بن محمد خیّام و
بکر بن محمد مروزی دُخَمسینی حدیث شنید و تا آن‌جا پیش رفت که او را رئیس
اهل حدیث در بخارا و اطراف آن دانسته‌اند.
حلیمی در ۳۷۷ هنگام سفر
حج و در ۳۸۵ به عنوان فرستاده سلطان وقت، وارد
نیشابور شد.
وی در ۳۸۹ از جانب امیر
خراسان نزد والی گرگان، قابوس بن وشمگیر، رفت و در طول این سفرها و اقامت‌های کوتاه به
روایت حدیث پرداخت، چنان‌که
محدّث مشهور،
حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵)، در همین
ایام از او حدیث شنید.
ذهبی ،
ضمن
ستایش حلیمی در امر حدیث،
ابوزکریا عبدالرحیم بن احمد بخاری و
ابوسعد محمد بن عبدالرحمان گنجرودی را در شمار
راویان او آورده است.
احمد بن حسین رازی فناکی و
طاهر بن عبداللّه نیز در شمار شاگردان وی ذکر شده‌اند.
از او با عناوینی چون
امام و
حاکم یاد کرده‌اند.
حلیمی در
جمادی الاولی ۴۰۳ در بخارا درگذشت.
برخی حسین بن حسن حلیمی را صاحب آثار متعدد و مفید معرفی کرده‌اند،
اما در منابع، فقط یک اثر از او با نام
منهاج‌الدین فی شعبالایمان ذکر شده است.
این کتاب در سه
جلد تألیف و در ۷۷
باب تنظیم گردیده، بر اساس روایتی از
پیامبر که
ایمان دارای هفتاد و چند شعبه است (برای آثار دیگری با عنوان شعبالایمان، رجوع کنید به
حاجی خلیفه ).
این کتاب، که صبغه
کلامی دارد، شامل ده باب است.
نُه باب نخست، با موضوعاتی نظیر تعریف و خصوصیات و شرایط
ایمان، مقدمات ورود به باب پایانی است.
باب دهم، با عنوانِ «شعبالایمان»، خود شامل ۷۷ باب است که در هر باب، یکی از اجزا و
متعلقات ایمان بررسی شده است، از جمله
ایمان به
خدا ،
ایمان به
ملائکه ، و
ایمان به
حشر و
قیامت.
منهاج‌الدین مشتمل بر موضوعاتی در باب
فقه ،
اخلاق و آداب، و نیز مطالبی راجع به مبانی
ایمان و نشانه‌ها و احوال
قیامت است.
این کتاب با تحقیق
حلمی محمد فوده در سه جلد (
بیروت ۱۳۹۹) چاپ شده است.
افراد متعددی در قرون بعد به
شرح ،
تلخیص و
منظوم ساختن کتاب حلیمی همت گماردند.
از جمله
قاضی علاءالدین تبریزی قونوی المنهاج را تلخیص کرده،
نورالدین اُشمونی آن را به
نظم درآورده و
خطیب شربینی به شرح آن پرداخته است.
شخصیت حلیمی و آرای او در میان
شافعیان دارای منزلت و اعتبار است،
چنان‌که
ابوبکر بیهقی (متوفی ۴۵۸)، از
ائمه شافعی ، در تألیفات خود از آرای او بسیار بهره گرفته است.
بیهقی تصریح دارد که شاکله اصلی کتاب شعب‌الایمانِ خود را از المنهاج حلیمی گرفته و در بخش‌های گوناگون مطالبی از وی نقل کرده است.
وی
وجه تمایز کتاب خود را با اثر حلیمی در این دانسته که حلیمی برای اختصار،
اسانید روایات را حذف کرده، اما وی
احادیث را، به شیوه اهل حدیث، با
اِسناد نقل نموده است.
ابن عماد ،
و به تبع وی
کحّاله ،
کتابی با عنوان
آیات الساعة و أحوال القیامة به حلیمی نسبت داده‌اند.
این
انتساب صحیح نیست و منشأ آن نقل عبارتی از
ابن قاضی شهبه است که در آن اشاره کرده المنهاج حلیمی مباحث جالبی درباره
آیات و
احوال قیامت دارد.
(۱) ابن اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲) ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۳) ابن خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان.
(۴) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب.
(۵) ابن قاضی شهبه، طبقات‌الشافعیة، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
(۶) احمد بن حسین بیهقی، شعبالایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۷) احمد بن حسین بیهقی، کتاب الاسماء و الصفات، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۸) حاجی خلیفه.
(۹) حسین بن حسن حلیمی، کتاب‌المنهاج فی شعب الایمان، چاپ حلمی محمد فوده، (بیروت) ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۱۱) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام‌النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۱۲) محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ فؤاد سید، کویت ۱۹۸۴.
(۱۳) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۱۴) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۵) فؤاد سزگین، تاریخ‌التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، (ریاض) ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۶) سمعانی، الانساب.
(۱۷) حمزه بن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۸) صفدی.
(۱۹) محمد بن احمد عَبّادی، کتاب طبقات‌الفقهاء الشافعیة، چاپ یوستا ویتستام، لیدن ۱۹۶۴.
(۲۰) فؤاد سید، فهرس‌المخطوطات المصورة، ج ۱، قاهره ۱۹۸۸.
(۲۱) محمد بن جعفر کتّانی، الرسالة المستطرفة لبیان مشهور کتب‌السنة المشرفة، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
(۲۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).
(۲۳) عبداللّه بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن حسن حلیمی»، شماره۶۴۸۸.
