• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسینیه(نهایی)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



حسینیه، پرکاربردترین مکان مذهبی در میان شیعیان است.



کارکرد اختصاصی حسینیه در برگزاری مراسم سنّتی عزاداری و روضه‌خوانی به ویژه برای حضرت امام حسین علیه‌السلام و یارانش، و کارکرد عمومی آن در برگزاری آیین‌های مذهبی و فرهنگی است.

۱.۱ - مجالس و مراسم

با وجود اهمیت زیاد مساجد در سراسر جهان تشیع ، حسینیه‌ها در اجرای مراسم ویژه سوگواری شیعی ( سینه‌زنی ، روضه‌خوانی و ذکر مصائب اهل‌بیت ،نوحه‌خوانی و وعظ و، در برخی مناطق، تعزیه‌خوانی ) جایگاهی اختصاصی یافته که مشتمل است بر مراسم دهه اول محرّم یا اول محرّم تا ۲۸ صفر ؛ مراسم سوگواری برای پیامبر و دیگر معصومان علیهم‌السلام در دیگر ایام سال قمری؛ مراسم میلاد و منقبت‌خوانی برای معصومان علیهم‌السلام؛ و برگزاری مراسم ویژه ماه مبارک رمضان ، از جمله شب‌های قدر و مجالس قرائت قرآن .
اجرای مجالس ترحیم شهروندان و برنامه‌های مذهبی و فرهنگی نیز از فعالیت‌های معمول در حسینیه‌هاست.

۱.۲ - تقویت همدلی

حسینیه‌ها، به ویژه در ماههای محرّم و صفر، کانون اصلی مراجعه و پررونق‌ترین مرکز ارتباط جمعیِ مناطق شیعه‌نشین به‌شمار می‌روند.
حضور مردم در این مکانها و همیاری آنان برای آماده‌سازی و تأمین خدمات و اجرای مراسم، بدون در نظر گرفتن سن و جنسیت و وضع مالی و جایگاه و رتبه اجتماعی، امکان گسترده‌ای برای تقویت حس همدلی و همبستگی شیعیان فراهم می‌آورد و چون حسینیه‌های هر محل معمولا حائز هویتِ محلی ویژه خود هستند، این کارکرد اجتماعی حسینیه‌ها در مقیاس محله، مناسبات عمیق و ریشه‌داری را در میان ساکنان ایجاد و تقویت می‌کند؛ به ویژه در ادوار متأخرتر، حسینیه‌ها مرکزی برای برنامه‌های عام‌المنفعه، از جمله تشکیل صندوقهای قرض‌الحسنه ، نیز هستند.

۱.۳ - هویت بخشی

کارکرد هویت بخشی و تقویت همبستگی در حسینیه‌های متعلق به جمعیتهای مهاجر یا مسافر در شهرهای دیگر، مثلا حسینیه‌های آذربایجانیها در تهران و حسینیه‌های ایرانیان در عتبات عالیات ، بارزتر است.


به دلیل متأخر بودن واژه حسینیه و فقدان آن در متون کهن، این ساختار ظاهرآ در امتداد ساختارهای مسجد ، زاویه و تکیه، و در نتیجه ترکیب و تلفیق و بازتولید بخشهایی از ساختار و کارکردهای آنها، از عصر صفوی به بعد، و به احتمال بسیار نخستین‌بار در حوزه فرهنگی شیعی ایران ، به وجود آمده است.

۲.۱ - برپایی خیمه

در دوره آل‌بویه ، به دستور معزالدوله دیلمی در ۳۵۲، مردم در روز عاشورا خیمه‌هایی برای عزاداری در خیابانها برپامی‌کردند.
[۱] علی‌اصغر فقیهی، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، ج۱، ص۴۶۶، تهران ۱۳۵۷ش.

بر پاکردن این خیمه‌ها، به عنوان محلهای موقت عزاداری حسینی، با استفاده از داربستهای چوبی یا فلزی و پوشاندن آن‌ها با پارچه‌های برزنتی، همچنان مرسوم است، اما درباره احداث بناهای دائم با عنوان حسینیه، در منابع متقدم گزارشی نیامده است.

۲.۲ - احداث بنا

آیینهای عزاداری در مساجد، مزارات معصومان، امامزاده‌ها، بازارها، تکیه‌ها و جز اینها برگزار می‌شده و اختصاص بنایی به نام حسینیه، به منظور عزاداری، به احتمال بسیار از دوره قاجار تثبیت شده است، چنان‌که تاریخ بنای حسینیه‌های مهم و معروف نیز تاریخی قدیم‌تر را نشان نمی‌دهد.
[۲] دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل مدخلهای حسینیه، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.



از سوی دیگر، به نظر می‌رسد روند غلبه بسامدی واژه حسینیه در خرده فرهنگ عزاداری سنّتی شیعی، به خلط میان این واژه و واژه تکیه منجر شده باشد.
گفته شده که تفاوت کلی تکیه و حسینیه در این است که در وسط تکیه‌ها سکویی برای اجرای تعزیه تعبیه می‌شده و برگزاری تعزیه از عصر صفوی به بعد از ویژگیهای تکیه‌ها محسوب می‌گردیده، اما حسینیه‌ به‌طور خاص، محل سینه‌زنی و روضه‌خوانی بوده است.
[۳] حسین سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، ج۱، ص۱۸۲، تهران ۱۳۶۲ش.

با این وصف، این وجه تمایز چندان دقیق نیست، زیرا در بسیاری از حسینیه‌ها نیز برگزاری تعزیه معمول بوده است.
در واقع، تسمیه مکانهای ویژه عزاداری حسینی، در مناطق گوناگون شیعه‌نشین تابع مناسبات و ادبیات محلی بوده است و از میان این تلقیهای متنوع نمی‌توان به استخراج قاعده پرداخت.


مثلاً در ایران و عراق ، بیشتر واژه تکیه و، در روندی رو به رشد، حسینیه در کنار واژه‌هایی چون میدان و چهارسوق به کار می‌رفته است، اما شیعیان عمان و بحرین از واژه مَأتم، شیعیان شبه‌ قاره و پاکستان از واژه‌های امام‌بارا/ امامباره و عاشورخانه و عزاخانه، و در افغانستان از واژه منبر استفاده می‌کرده‌اند.
[۴] محمود توسلی، «حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها»، ج۱، ص۸۲، در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۶ش.
[۵] محمدسعید جانب‌اللهی، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت»، ج۱، ص۱۵ـ۲۰، در مجموعه مقالات مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ش.
[۶] محمدحسین فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۱۸، قم ۱۳۸۰ش.
[۷] محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

در ایران معاصر، بیشترِ مکانهایی‌که برای برگزاری مراسم عزاداری حسینی بنا می‌شوند حسینیه نامیده‌می‌شوند
[۸] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۴۵ـ ۳۵۱، قم ۱۳۷۸ش.
و تقریباً دیگر هیچ مکان نوساخته‌ای را با این کاربرد، تکیه نمی‌نامند و حتی در بازسازیها، نام تکیه‌ها را به حسینیه یا مسجد برمی‌گردانند.
[۹] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۵۱۰، قم ۱۳۷۸ش.
[۱۰] علی‌اصغر شاطری، واژه‌نامه محرّم (کاشان)، ج۱، ص۳۳، کاشان ۱۳۸۳ش.



حسینیه‌ها معمولاً معماری ساده‌ای دارند و فضایی سرپوشیده برای تجمع‌اند، گو این‌که در بسیاری موارد از لحاظ موقعیت در بافتِ شهری (مثلاً در شهرهای نائین ،زواره ، تفت و میبد )، حسینیه‌ها نقطه ارتباط اصلی میان خیابانها هستند و بخش مهمی از کالبد معماری شهر را تشکیل می‌دهند و مهم‌ترین فضای سرپوشیده هر محله تلقی می‌شوند.
[۱۱] حسین سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ج۱، ص۱۳۱، تهران ۱۳۷۴ش.



در شهرهای زیارتیِ پراهمیتی چون کربلا و نجف ، حسینیه‌ها برای پذیرایی از مسافران نیز به کار می‌روند؛ مانند حسینیه تهرانیها در کربلا، که بزرگ‌ترین حسینیه آن‌جا به شمار می‌رفت و با هدایا و نذورات مردم تهران ساخته شده بود.
این حسینیه، علاوه برداشتن شبستانی وسیع در طبقه اول و زیرزمینهای بزرگ و متعدد، بیش از دویست اتاق برای سکونت زائران داشت.
این حسینیه در جریان قیام شیعیان عراق در ۱۳۷۰ش، به دست ارتش بعث ویران شد.
[۱۲] سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.



حسینیه‌ها معمولاً بناهایی منفردند ولی گاهی در مجموعه‌ای شامل باغ، مسجد، ایوان ، حمام و بازارچه و جز اینها نیز بنا می‌شوند، مانند حسینیه مشیر در شیراز
[۱۳] صادق همایونی، حسینیه مشیر، ج۱، ص۱۰ـ۱۴، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره‌نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۱۴] دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل «حسینیه مشیر»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.
و حسینیه امیر سلیمانی در تهران که شامل کتابخانه و درمانگاه نیز هست.
[۱۵] علی تابنده، خورشید تابنده: شرح حال عالم ربّانی و عارف صمدانی حضرت آقاحاج سلطانحسین تابنده گنابادی «رضاعلیشاه»، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۵، تهران ۱۳۷۳ش.
[۱۶] دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل «حسینیه امیرسلیمانی»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.

نمای داخلی و بیرونی بیش‌تر حسینیه‌ها ساده است، ولی برخی حسینیه‌ها از لحاظ تزیینات داخلی و بیرونی از نمونه‌های حائز اهمیت‌اند، مانند حسینیه شیخ محمدتقی فرحی و حسینیه آقا شیخ علی در بهشهر مازندران و حسینیه مشیر.
[۱۷] صادق همایونی، حسینیه مشیر، ج۱، ص۱۰ـ۱۴، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره‌نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۱۸] منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، ج۴ بخش ۱، ص۶۹۰ـ۶۹۱، تهران ۱۳۴۹ش.

در این میان، حسینیه ارشاد نیز هست که با اهداف فرهنگی و اجتماعی در حدود سال ۱۳۴۵ش در تهران تأسیس شده و از معماری مدرن متناسب با کارکرد خاص خود، از جمله تالار برگزاری سخنرانی برخوردار است.


تأمین هزینه‌های احداث و نگهداری و برگزاری مراسم در حسینیه‌ها را برخی بانیانِ متمول برعهده می‌گیرند و معمولاً درآمدها یا املاکی را به این منظور وقف می‌کنند.
گاه این هزینه‌ها را مردم به صورت دسته جمعی برعهده می‌گیرند.
برخی نیز منزل خود را‌ به‌طور دائم یا موقت به صورت حسینیه درمی‌آورند.


غیر از انگیزه عمومی مذهبی، نذر برای شفای بیماران یا حصول موفقیت در کاری مهم نیز انگیزه احداث این حسینیه‌های دائم یا موقت است.
[۱۹] سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
[۲۰] جعفر شهری‌باف، طهران قدیم، ج۲، ص۳۶۰، تهران ۱۳۸۱ش.
[۲۱] سلمان هادی طعمه، کربلاء فی الذاکرة، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، بغداد ۱۹۸۸.



گاه نام واقف یا بانی را بر روی حسینیه می‌گذارند، مثل حسینیه سیدمحمد صالح در کربلا، حسینیه اصطهباناتی در نجف و حسینیه مؤمن علی یزدی در کاظمین
[۲۲] سال ۲، ش ۱، ص ۷۷، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
[۲۳] سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
[۲۴] سال ۳، ش ۱، ص ۱۰۱، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
یا آن‌ها را به نام اصناف می‌خوانند، مانند حسینیه خیاطها، حسینیه دباغها، حسینیه صباغها، هر سه در بیرجند
[۲۵] جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش.
یا حسینیه خرازها، حسینیه نجارها، حسینیه قنادها و حسینیه بزازها، همگی در سبزوار .
[۲۶] محمود محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) براساس معجم‌البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶۱، سبزوار ۱۳۸۱ش.


۱۰.۱ - اسم شهر

حسینیه‌هایی که اهالی برخی شهرها در شهرهای دیگر بنا می‌کنند، به نام گروه مهاجران یا زائران خوانده می‌شوند، مانند حسینیه اصفهانیها، حسینیه تهرانیها، حسینیه قمیها، و حسینیه آذربایجانیها، همگی در کربلا.
[۲۷] سال ۲، ش ۳، ص ۸۳ـ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.

برخی حسینیه‌ها نیز به نام محله‌ای که در آن واقع شده‌اند خوانده می‌شوند، از جمله در نائین، ابیانه و کاشان .
[۲۸] حسین سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۷۴ش.
[۲۹] علی بلوکباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، ج۱، ص۵۹، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۰] علی بلوکباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، ج۱، ص۶۱، تهران ۱۳۸۰ش.
[۳۱] محمد مشهدی نوش‌آبادی، نوش‌آباد در آینه تاریخ: آثار تاریخی و فرهنگ، ج۱، ص۱۰، کاشان ۱۳۷۸ش.


۱۰.۲ - نام ائمه

نام‌گذاری حسینیه‌ها به نام امامان و معصومان و فرزندان آن‌ها نیز مرسوم است.
[۳۲] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۵۱، قم ۱۳۷۸ش.
[۳۳] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۶۵، قم ۱۳۷۸ش.
[۳۴] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۶۸، قم ۱۳۷۸ش.
[۳۵] حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۸۰، قم ۱۳۷۸ش.



حسینیه‌ها از پر شمارترین فضاهای دینی و مذهبی در جهان تشیع‌اند، به طوری که تقریباً در همه محله‌های شیعی دست کم یک حسینیه دائم وجود دارد.
گفته شده که لکهنو در اواسط دهه ۱۲۱۰/ اوایل دهه ۱۸۰۰ حدود دوهزار و تهران در اواخر دهه ۱۳۴۰ش حدود ۶۳۰ حسینیه داشته است.
همچنین براساس آمار ۱۳۷۵ش، ۷۵۲، ۸ حسینیه در ایران وجود داشته که بیش از ۱۱% کل اماکن دینی و مذهبی کشور را تشکیل می‌داده است.
[۳۶] حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، مسجد، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).



حسینیه حکم مسجد را ندارد؛ بنابر این، احکام مسجد، مانند حرمت دخول جنب و حائض در آن و وجوب فوری ازاله نجاست از آن، بر حسینیه جاری نمی‌شود.
[۳۷] توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۵۱۸.

استفاده از حسینیه در غیر جهتی که برای آن وقف شده، در صورت منافات داشتن با آن جایز نیست، مانند اجرای برنامه‌های نمایشی یا ورزشی و دفن کردن میت در آن.
[۳۸] جامع المسائل (فاضل) ج۱، ص۳۵۰.
[۳۹] توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۳۴۱.

فروختن حسینیه یا تبدیل آن به مسجد جایز نیست، مگر آنکه بر اثر خرابی قابل استفاده نباشد و امکان تعمیر آن نیز وجود نداشته باشد، که در این صورت می‌توان آن را فروخت و با پول آن ملکی خرید و در همان راستا وقف کرد.
[۴۰] سؤال و جواب (یزدی) ص۱۵۵.
[۴۱] توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۵۱۸.
[۴۲] توضیح المسائل مراجع ج۲، ص۲۲۴.



(۱) محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
(۲) علی بلوکباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران ۱۳۸۰ش.
(۳) علی تابنده، خورشید تابنده: شرح حال عالم ربّانی و عارف صمدانی حضرت آقاحاج سلطانحسین تابنده گنابادی «رضاعلیشاه»، تهران ۱۳۷۳ش.
(۴) محمود توسلی، «حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها»، در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۶ش.
(۵) محمدسعید جانب‌اللهی، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت»، در مجموعه مقالات مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ش.
(۶) دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل «اِمامْباره» (از یداللّه غلامی).
(۷) دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.
(۸) جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش.
(۹) منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران ۱۳۴۹ش.
(۱۰) حسین سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
(۱۱) حسین سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۲) علی‌اصغر شاطری، واژه‌نامه محرّم (کاشان)، کاشان ۱۳۸۳ش.
(۱۳) جعفر شهری‌باف، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ش.
(۱۴) سلمان هادی طعمه، کربلاء فی الذاکرة، بغداد ۱۹۸۸.
(۱۵) محمدحسین فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، قم ۱۳۸۰ش.
(۱۶) علی‌اصغر فقیهی، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران ۱۳۵۷ش.
(۱۷) محمود محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) براساس معجم‌البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار ۱۳۸۱ش.
(۱۸) محمد مشهدی نوش‌آبادی، نوش‌آباد در آینه تاریخ: آثار تاریخی و فرهنگ، کاشان ۱۳۷۸ش.
(۱۹) حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم ۱۳۷۸ش.
(۲۰) حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، مسجد، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).
(۲۱) محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۲۲) صادق همایونی، حسینیه مشیر، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره‌نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.


۱. علی‌اصغر فقیهی، آل‌بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، ج۱، ص۴۶۶، تهران ۱۳۵۷ش.
۲. دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل مدخلهای حسینیه، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.
۳. حسین سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، ج۱، ص۱۸۲، تهران ۱۳۶۲ش.
۴. محمود توسلی، «حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها»، ج۱، ص۸۲، در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران: جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۶ش.
۵. محمدسعید جانب‌اللهی، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت»، ج۱، ص۱۵ـ۲۰، در مجموعه مقالات مردم‌شناسی، ۱۳۶۶ش.
۶. محمدحسین فرهنگ، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان، ج۱، ص۳۰۸ـ۳۱۸، قم ۱۳۸۰ش.
۷. محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۸. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۴۵ـ ۳۵۱، قم ۱۳۷۸ش.
۹. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۵۱۰، قم ۱۳۷۸ش.
۱۰. علی‌اصغر شاطری، واژه‌نامه محرّم (کاشان)، ج۱، ص۳۳، کاشان ۱۳۸۳ش.
۱۱. حسین سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ج۱، ص۱۳۱، تهران ۱۳۷۴ش.
۱۲. سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۱۳. صادق همایونی، حسینیه مشیر، ج۱، ص۱۰ـ۱۴، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره‌نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.
۱۴. دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل «حسینیه مشیر»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۵. علی تابنده، خورشید تابنده: شرح حال عالم ربّانی و عارف صمدانی حضرت آقاحاج سلطانحسین تابنده گنابادی «رضاعلیشاه»، ج۱، ص۲۴۹ـ۲۵۵، تهران ۱۳۷۳ش.
۱۶. دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج‌سید جوادی، ذیل «حسینیه امیرسلیمانی»، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش.
۱۷. صادق همایونی، حسینیه مشیر، ج۱، ص۱۰ـ۱۴، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره‌نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.
۱۸. منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، ج۴ بخش ۱، ص۶۹۰ـ۶۹۱، تهران ۱۳۴۹ش.
۱۹. سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۲۰. جعفر شهری‌باف، طهران قدیم، ج۲، ص۳۶۰، تهران ۱۳۸۱ش.
۲۱. سلمان هادی طعمه، کربلاء فی الذاکرة، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، بغداد ۱۹۸۸.
۲۲. سال ۲، ش ۱، ص ۷۷، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۲۳. سال ۲، ش ۳، ص ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۲۴. سال ۳، ش ۱، ص ۱۰۱، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۲۵. جمال رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ج۱، ص۱۲۶ـ۱۲۷، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش.
۲۶. محمود محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) براساس معجم‌البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، ج۱، ص۲۶۱، سبزوار ۱۳۸۱ش.
۲۷. سال ۲، ش ۳، ص ۸۳ـ۸۴، محمدرضا انصاری‌قمی، «موقوفات ایرانیان در عراق»، وقف: میراث جاویدان.
۲۸. حسین سلطان‌زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۷۴ش.
۲۹. علی بلوکباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، ج۱، ص۵۹، تهران ۱۳۸۰ش.
۳۰. علی بلوکباشی، نخل‌گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، ج۱، ص۶۱، تهران ۱۳۸۰ش.
۳۱. محمد مشهدی نوش‌آبادی، نوش‌آباد در آینه تاریخ: آثار تاریخی و فرهنگ، ج۱، ص۱۰، کاشان ۱۳۷۸ش.
۳۲. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۵۱، قم ۱۳۷۸ش.
۳۳. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۶۵، قم ۱۳۷۸ش.
۳۴. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۶۸، قم ۱۳۷۸ش.
۳۵. حسین معتمدی، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، ج۱، ص۱۸۰، قم ۱۳۷۸ش.
۳۶. حمیدرضا میرمحمدی، «پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی»، ج۱، ص۷۱ـ۷۲، مسجد، ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).
۳۷. توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۵۱۸.
۳۸. جامع المسائل (فاضل) ج۱، ص۳۵۰.
۳۹. توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۳۴۱.
۴۰. سؤال و جواب (یزدی) ص۱۵۵.
۴۱. توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۵۱۸.
۴۲. توضیح المسائل مراجع ج۲، ص۲۲۴.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسینیه»، شماره۶۲۵۸.    



جعبه ابزار