دین و مدرنیزم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
گستره و
تسلط فرهنگ و
تمدن غرب بر مشرق زمین و انفعال و تاثیرپذیری برخی از مشرق زمینیان،
بحث و کاوش در این باره را ضروری می‌سازد.
گستره و تسلط فرهنگ و تمدن غرب بر مشرق زمین و انفعال و تاثیرپذیری برخی از مشرق زمینیان، بحث و کاوش در این باره را ضروری می‌سازد.به علاوه نسبت میان فرهنگ اسلامی و فرهنگ مدرن و سازگاری یا
تضاد و ناسازگاری میان آن دو، شناخت مؤلفه‌های جهان بینی مدرن را برای مسلمانان امری مهم و حیاتی می‌گرداند.این نوشتار در صدد تبیین رابطه میان‌اندیشه اسلامی و مدرنیسم است.
آشنایی با جهان بینی
مدرن و تمدن و فرهنگ جدید غرب برای مشرق زمینیان از چند جهت ضروری می‌باشد:
۱-
تحول سریع و فراگیر فرهنگ غرب، دنیای مدرن را از سده‌های پیشین تمدن مغرب زمین، به صورت چشم گیری ممتاز ساخته است.این تحول فراگیر که به دنبال خویش، تکنولوژی و صنایع مختلفی را پدید آورده، سبب شد که بهره‌وری
انسان دنیای مغرب زمین از
جهان مادی بسیار راحت تر و گسترده‌تر شود.به سخن دیگر، قرار گرفتن دنیای مادی در مرکز توجه تمدن غربی و به دنبال آن سعی و تلاش همه جانبه برای تسلط بر طبیعت، موجب گشت که انسان غربی، ابزار و تکنولوژی بسیار قوی و دقیقی را بوجود آورد و در این مسیر چنان قرین توفیق گشت که عصر مدرن را به صورت کاملی از اعصار سابق جدا نموده است‌به طوری که گویا انسان جدیدی از نوع دیگری غیر از انسان نوع سابق پدید آمده است.
مشاهده این پیشرفت‌ها اگر بتوان بهره‌وری هر چه بیشتر از
عالم طبیعت بدون توجه به معنویت را پیشرفت، نام نهاد از سوی مشرق زمینیان و نیز ورود تکنولوژی و صنعت غرب به کشورهای شرقی، سبب شد که بسیاری از متفکرین، کاملا تحت تاثیر تمدن مغرب زمین قرار گیرند و با تاثیرپذیری کامل از آن و از دست دادن
هویت اصلی خود، با اعتقاد به این که تنها راه صحیح ترقی
بشریت، همان طریقی است که تمدن غرب و جهان مدرن پیموده است، سعی نمودند از آن
دفاع کنند.
۲- از سویی دیگر، دنیای نوین غربی، با روحیه تکبر و قدرت مدارانه خود، فرهنگ و تمدن خود را از جهات مختلف بر فرهنگ و تمدن کشورهای دیگر تحمیل نموده است.به اعتقاد آن‌ها هیچ فرهنگی ارزش بقا ندارد و از این جهت با
توسل به شعارها و ابزارهای مختلف سعی نمودند تا با رخنه در فرهنگ دیگران و استحاله آن‌ها، همه دنیا را تابع فرهنگ خویش سازند.و در این مسیر از روش‌ها و اهرم‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بهره می‌برند.
۳- آنچه که بر ضرورت شناخت جهان مدرن و‌اندیشه‌های بنیادین آن می‌افزاید شرایط و وضعیت حاضر فرهنگ جهان اسلام بویژه وضعیت فرهنگی ایران اسلامی ما می‌باشد.حضور غیر مشروع جهان بینی نوین با لوازم گوناگون آن در عرصه‌های مختلف فرهنگ اسلامی ایران و نیز رشد فزاینده گرایش به آن جهان بینی، پژوهش دقیق و همه جانبه در شناخت‌اندیشه‌های مدرن و بنیادهای معرفت شناختی، انسان شناختی، هستی شناختی و اخلاقی آن را بیش از هر زمان دیگر لازم می‌سازد.
آنچه که بر حساسیت و اهمیت بیش از پیش آن می‌افزاید ویژگی اسلامی و هویت دینی فرهنگ ما می‌باشد.از این رو باید بررسی نمود که آیا جهان بینی مدرن، با جهان بینی اسلامی سازگار است و یا این که بنیادهای جهان بینی نوین، با جهان بینی اسلامی در
تعارض است؟
آیا می‌توان از اسلام
قرائت و
تفسیر جدیدی ارائه نمود که با‌اندیشه مدرن در زیر یک سقف اعتقادی به
حیات خویش ادامه دهند و براساس آن، قرائت‌ها را از دین اسلام به قرائت سنتی و قرائت مدرن تقسیم نمود؟
آیا آموزه‌های اخلاقی مدرن، نظام‌های اخلاقی رقیب و از جمله نظام ارزشی اخلاقی
اسلام را از صحنه فردی و اجتماعی انسان‌ها بیرون می‌نماید و یا این که بدون تعارض با اخلاق اسلامی در کنار او در حیات فردی و اجتماعی مسلمانان حضور می‌یابد؟
معرفت شناسی جهان بینی نوین، انسان شناسی نوین، اقتصاد مدرن و...که بر بنیادهای خاصی استوار هستند نیز در معرض پرسش یادشده قرار دارند.
پاسخ دقیق به پرسشهای یادشده و تبیین نسبت میان جهان‌بینی اسلامی و جهان‌بینی مدرن از مباحث‌بسیار اساسی و برای‌اندیشمندان اسلامی و حقیقت جویان نیز حیاتی می‌باشد.
از این جهت، این نوشتار درصدد آن است تا با تبیین رابطه و نسبت میان دو جهان بینی مورد بحث، گامی در جهت روشن نمودن حقیقت مساله در
بضاعت‌‌اندک خود بردارد.
بدیهی است که بحث پیرامون این مساله، بسیار گسترده است و پرداختن به آن در این مقال کوتاه میسر نخواهد بود.بدین جهت در این نوشتار سعی می‌نماییم تا با تبیین برخی از اعتقادات جهان بینی مدرن و نیز مقایسه کوتاه آن با‌اندیشه‌های اسلامی از مساله مورد بحث هر چند به صورت اجمالی ابهام زدایی نماییم.
در عرصه‌اندیشه بشری، ابهام مفاهیم و الفاظ بکار رفته در بحث، از دام‌های مهلک و عقل سوزی است که با توسل به آن ظلم‌های بسیاری بر انسان و افکارش رفته است.از این رو تبیین مفاهیم کلیدی بحث و ابهام زدایی از آن و نیز تعیین معنای مورد بحث از میان معانی محتمل و مختلف الفاظ، ضرورت هر بحث و کاوش صحیح و دقیق می‌باشد.
در این جا نیز، چهار مفهوم اصلی بحث یعنی: مدرن، مدرنیته، مدرنیسم و مدرنیزاسیون را از منظر‌اندیشمندان بویژه متفکرین غربی توضیح می‌دهیم و گمان نگارنده آن است که در پرتو این تبیین، پرسش اصلی این نوشتار -یعنی نسبت میان جهان بینی اسلامی و جهان بینی مدرن پاسخ خویش را به راحتی پیدا خواهد نمود.
(۲)
واژه مدرن که در فارسی به معنای جدید است از جهت لغت، از ریشه لاتینی modo-» اخذ شده و به معنای -of today- یعنی امروزین یا امر بالفعل و حاضری است که به جای امر موجود در گذشته نهاده شده و مورد قبول همگان می‌باشد.(۳)
این واژه در استعمال عرفی خود، وصف اشیاء قرار می‌گیرد، در این حالت، شی‌ء مدرن، شی‌ای است که جایگزین شی‌ء قدیمی شده است.از این رو اولین کشتی بادبانی که جایگزین کشتی دراز و کم ارتفاعی که با پارو رانده می‌شد، گردید، روزی مدرن بوده است.همچنین کشتی بادبانی تندرو، قبل از کشتی بخار و کشتی بخار قبل از کشتی‌ای که با
قدرت اتمی حرکت می‌کند، روزگاری مدرن بوده‌اند.(۴)
اما در اصطلاح، واژه مدرن به معنی شکل و صورت فرهنگی و اجتماعی خاصی می‌باشد که اولا از جهت تاریخی، امر جدید و تازه‌ای است و ثانیا هر آنچه را که مبتنی بر
سنت و
دین می‌باشد کنار زده و تنها عقل ابزاری جدای از وحی را پذیرفته است و بدین جهت کاملا از آداب و سنن قدیمی، امور وحیانی و دینی، سحر و جادو و خرافه و...بریده شده است.
علیرغم اختلافاتی که در زمینه شروع دوران مدرن، در میان‌اندیشمندان و متفکران غربی به چشم می‌خورد، همگی بر این امر اتفاق نظر دارند که
دوران قرون وسطا، دوران مدرن نبوده بلکه دوران مدرن پس از
زوال و
افول قرون وسطا آغاز شده است.
به اعتقاد نویسندگان غربی، جهان بینی قرون وسطایی، جهان بینی دینی و کاملا تحت
سیطره دین بوده است (۵) و انسان قرون وسطایی جهان مادی را همانند گهواره‌ای می‌دانسته که با دو طناب و از دو سر به امور دیگری بسته شده و به آن‌ها متصل بوده است؛ یعنی از یک طرف جهان مادی را به
خداوند مرتبط و وابسته می‌دانسته و از سویی دیگر آن را به
معاد پیوند می‌داده است.از این رو، انسان قرون وسطایی، هر پدیده‌ای را در عالم ماده با توجه به ارتباط آن با
مبدا و معاد،
تفسیر می‌کرده است.
براساس تفسیر دین
حاکم در قرون وسطا یعنی تفسیر
مسیحیت از انسان،
آدم و
حوا پس از خوردن از درخت
نهی شده، دچار
گناه شده و به
هبوط و
سقوط در زمین مجبور می‌شوند.(۶) آن‌ها در زمین به ناچار برای رهایی از گرسنگی و تشنگی تلاش کرده و در زندگی مشترک خود، فرزندان و انسان‌های دیگری را پدید می‌آورند.
براساس گناه آدم و حوا، فرزندان آن دو یعنی جمیع انسان‌ها دارای
فطرت و
ذاتی تبهکار و گنهکار شده‌اند.(۷) این
ذات بد انسان، همیشه او را به سوی شر و گناه و ظلم سوق داده است و در نتیجه خود انسان نتوانسته است خویشتن را از گناه و بدبختی رهانیده و خود را اهل نجات سازد.به همین جهت خداوند خود، دست به کار شده و در تاریخ انسان مداخله کرده است؛ یعنی شخص خداوند به صورت جسمانی و مادی در آمده و از مریم متولد شد تا این که چهره متجسد خداوند در سی سالگی توسط
یحیی معمدان، تعمید یافته (۸) و تبلیغ دین را آغاز می‌کند و پس از سه سال تبلیغ، توسط کاهنان
یهودی دستگیر شده و نزد پیلاطس فرماندار اورشلیم جهت محاکمه و سپس به سوی
صلیب و مرگ، فرستاده می‌شود.(۹)
پیلاطس به تقاضای
کاهنان اعظم یهودی و مردم حاضر او را به
اعدام محکوم می‌کند و بدین ترتیب تراژدی مرگ
عیسی در اواسط روز
جمعه به وقوع می‌پیوندد.
چون روز شنبه تعطیل بود، بعضی از زن‌هایی که همراه عیسی به اورشلیم آمده بودند در روز یکشنبه به بازار رفته و برای
معطر کردن
قبر عیسی ماده خوش بویی تهیه کرده و به محل قبر او می‌آیند ولی وقتی که به نزدیک قبر می‌رسند ملاحظه می‌کنند که پوشش قبر باز شده و
جسد عیسی در داخل قبر نیست.
در حقیقت عیسی به وعده خود عمل کرد و همان طوری که خود به یاران خویش فرموده بود او در روز سوم،
صعود کرده و نزد پدر خود در آسمان‌ها رفت.
(۱۰)
این
واقعه غمناک و تراژدی تاریخی، یعنی کشته شدن فرزند
خدا، در حقیقت فدیه‌ای است که خدای پدر با برنامه و طرح پیشینی و
ازلی خود، جهت نجات بشریت انجام داده است.به بیان دیگر، عیسی با کشته شدن خویش، کفاره همه گناهان ذاتی بشریت را پرداخت کرده است.(۱۱)
بدین جهت، هر کس که به عیسی ایمان آورد اهل نجات خواهد بود به طوری که نجات نیز منحصر به همین طریق می‌باشد.
مسیحی‌ها این اعتقاد خود را به بعضی از سخنانی که به عیسی نسبت داده می‌شود مستند ساخته‌اند.در کتاب مقدس (عصر جدید) از قول عیسی نقل شده است:
«هیچ کس نمی‌تواند نزد پدر رود جز از طریق من» (۱۲)
اما در حدود قرن سوم
میلادی، بسیاری از مسیحی‌ها، به جای عیسی مسیح،
کلیسا را مطرح ساختند و معتقد شدند که بیرون از کلیسا، نجات معنا ندارد.(۱۳)
مطابق تفسیر فوق، سعادت و خوشبختی بشریت صرفا با پیروی از تعالیم کلیسا و دین مسیحیت میسر است و انسان در صورت عمل به وظیفه‌اش می‌تواند به زندگی آسمانی امید بندد و در کنار خداوند و فرشتگان و قدسیان زندگی کند و الا عذاب ابدی و شکنجه و آتش نصیب او خواهد شد.(۱۴)
علاوه بر انسان، جهان ماده و پدیده‌های طبیعی نیز در قرون وسطا با رویکردی دینی تفسیر و تبیین می‌گشت.
بلاهای طبیعی مانند سیل‌ها، زلزله‌ها، طوفان‌ها و نیز مریضی‌های عمومی به این سبب پدید می‌آمده که بشر، در اعمال و رفتار خودش، به وظیفه دینی خود عمل نمی‌کرده و مرتکب گناه می‌شده است.بدین جهت در نگاه قرون وسطایی، هدف و وظیفه اصلی علوم تجربی، شناخت جهان و شناخت اسراری بود که
خدای متعال در خلقت جهان بکار برده بود تا از این طریق بر خدا شناسیش بی‌فزاید.(۱۵)
در یک سخن همه وجوه انسانی و طبیعی عالم با رویکردی دینی معنا پیدا می‌کرد، و همه علوم تجربی و نیز تمام علوم انسانی مانند
اقتصاد، روان شناسی،
فلسفه و...رنگ و بویی دینی داشته‌اند.
اما آنچه که در این مقام در خور و شایسته توجه می‌باشد این است که چرا نزد‌اندیشمندان غربی، فرهنگ قرون وسطا و‌اندیشه‌های حاکم بر آن، مدرن و نوین تلقی نمی‌شود؟
ممکن است در گمان عده‌ای پاسخ پرسش مهم فوق این باشد که چون در طول دوران قرون وسطا که تقریبا ده قرن به طول انجامید (۱۶) هیچ‌اندیشه جدیدی مطرح نگشت و همه متفکرین بعدی مقلدان‌اندیشمندان سابق بوده‌اند و بدین جهت به دوران قرون وسطا، مدرن اطلاق نمی‌شود.
ولی روشن است که چنین پاسخی بسیار سطحی و معلول عدم دقت کافی است؛ زیرا نمی‌توان باور کرد که در طول ده قرن، در‌اندیشه یک
امت (که مشتمل بر کشورهای مختلف اروپایی بوده است) هیچ‌اندیشه جدیدی مطرح نشده باشد.چنانچه شواهد تاریخی مختلف نیز برخلاف ادعای فوق، گواهی می‌دهد.
در قرن سیزدهم، اندیشه‌های فلسفی و بویژه کلامی قرون وسطا شخصیت بسیار برجسته‌ای مانند توماس آکوئنیاس را به خود می‌بیند که‌اندیشه‌های کلامی جدیدی نسبت به متفکرین قبلی ارائه کرده است.
به علاوه در ابتدای قرن هفتم، اسلام ظهور نموده و تمدن جدیدی را به بشریت عرضه کرده است به طوری که با نفوذ به اروپا مردم آن سرزمین با تمدن اسلامی آشنا شدند و روشن است که این تمدن، کاملا جدید و با آموزه‌هایی مغایر با آموزه‌های یهود و مسیحیت بوده است.از این رو پرسش یاد شده به صورت جدی تری
اذهان متفکرین را به چالش می‌کشاند که چرا به‌اندیشه‌های جدید در قرون وسطا و نیز به‌اندیشه‌های اسلامی، واژه مدرن
اطلاق نمی‌گردد؟
عنایت و دقت کافی در پرسش فوق و پاسخی که‌اندیشمندان غربی به آن داده‌اند ما را به این نکته بسیار مهم رهنمون می‌سازد که در دیدگاه متفکرین غربی و نیز جهان مدرن، هر امر جدید و هر‌اندیشه نوینی، مدرن نمی‌باشد بلکه‌اندیشه مدرن، اندیشه‌ای است که دارای ویژگی خاصی و از هر گونه قیدی بویژه
قیود دینی کاملا رها و آزاد باشد و تا زمانی که آموزه‌های دینی و وحیانی بر‌اندیشه‌ای حکومت کند هر چند آن‌اندیشه نسبت به‌اندیشه‌های متفکرین سابق، اندیشه جدیدی باشد باز هم مدرن نخواهد بود.به همین جهت، تمدن جدید اسلامی که در قرن هفتم در صحنه حیات بشری ظهور کرده است، جدید و مدرن نمی‌باشد.
بنابراین، ماهیت اصلی یک‌اندیشه یا فرهنگ مدرن آن است که آن‌اندیشه یا فرهنگ به هیچ روی تحت تاثیر آموزه‌های دینی نبوده و از هر گونه قیود و‌اندیشه دینی رها و آزاد باشد، چنان که نویسنده مقدمه، کتاب «
دین و مدرنیته» می‌نویسد:
«جهان مدرن وقتی آغاز شده است که بشریت تلاش نموده است تا خود را از تاثیر دین رها و آزاد نماید.» (۱۷)
در واقع، انسان مدرن، انسانی است که برخلاف انسان دینی و غیر مدرن که هر امری را از یک سو به خداوند و از سوی دیگر به معاد مرتبط و متصل می‌ساخته است، او تیغی به دست گرفته و از یک طرف اتصال خودش را با مبدا قطع کرده و از طرف دیگر رابطه‌اش را با معاد بریده است.در دیدگاه انسان مدرن آنچه که شایسته توجه و هدف تلاش‌های نظری و عملی انسان می‌تواند واقع گردد همین دنیای مادی است و بس.
انسان باید سعی نماید تا زندگی خویش را در این دنیا سامان دهد و در این مسیر از هر امری که به نفع رفاه و خوشبختی همین دنیایی اوست بهره برد.بدین جهت باید به سراغ طبیعت و امور دیگر رفته و در صدد شناخت آن برآید ولی اولا نباید به هیچ منبع معرفت بخش دیگر مانند
کتب مقدس توجه کند و فقط باید به معرفتی که از حس و مشاهده و عقل محاسبه‌گر او حاصل است اعتماد کند.در این رهگذر هیچ معرفتی از نقد مصون نبوده و هیچ کس نمی‌تواند ادعای عدم خطاپذیری کند.علاوه بر این برای معرفت به هر ادعایی باید بتوان به صورت باز و معتبر، مبانی و علل آن ادعا را مورد بررسی و تحقیق قرار داد.از این رو اگر ادعایی مبتنی بر امور غیبی و مستند به آن‌ها باشد هیچ گونه اعتباری ندارد.(۱۸) در واقع هیچ مرجع قابل اعتمادی غیر از عقل مبتنی بر حس و تجربه وجود ندارد و در جهان خارج نیز هیچ شی‌ای بالاتر و ورای آنچه عقل انسان با کمک حواس ظاهری خود اثبات می‌کند موجود نیست.(۱۹) ثانیا هدف
معرفت، رمزگشایی از معانی موجود در بافت و ساختمان جهان نیست تا از این طریق بخواهیم طبق طرح و هدف خداوند عمل کنیم بلکه معرفت عبارتست از هر آنچه که در ما قدرت پیش‌بینی و ضبط و مهار طبیعت را ایجاد کند، تا از این رهگذر بتوانیم زندگی مطمئن تر و شاید راحت تری داشته باشیم.و بدین ترتیب، ارزش معرفت یک ارزش ابزاری است.(۲۰)
در رفتارهای عملی و تعیین خط و مشی و ارزش‌های زندگی نیز انسان صرفا باید به خودش اعتماد کند و هیچ موجود دیگری و یا هیچ منبع معرفتی دینی، حق دخالت در تعیین ارزش‌های زندگی را ندارد.و اگر چه ممکن است انسان در تشخیص خود اشتباه کند ولی ارتکاب اشتباه
مستلزم و مجوز آن نیست که مرجع دیگری از بیرون برای انسان جهت‌ها و ارزش‌های زندگی را تعیین سازد.(۲۱) به دیگر سخن، انسان
معیار همه چیز است.(اومانیسم) (۲۲)
انسان محور شده در دنیای مدرن با نفی هرگونه موجود مجرد و ماورایی و در نتیجه
نفی وجود روح مجرد برای انسان، در صدد تعیین ملاک در همه جهات نظری و عملی است و در این جهت هیچ نیازی به منابع دیگر غیر از عقل خود ندارد.به عبارت دیگر به اعتقاد انسان مدرن، دین و آموزه‌های دینی حق دخالت در هیچ یک از حوزه‌های معرفتی بشر اعم از نظری و عملی را ندارد.نکته دیگر این که همه چیز باید تبیین این دنیایی پیدا کند.(سکولاریسم) (۲۳)
بنابراین به عنوان مثال در تعیین ملاک‌های اخلاقی نیز انسان باید صرفا سود دنیوی و مادی خود را در نظر گرفته و از آن جهت که یک وجود مادی صرف بوده و هیچ ارتباطی با مبدا و معاد ندارد در مورد آن داوری کند.از این رو هر چه که انسان در تشخیص خود خوب بداند و به دنبال آن بوده و آن را بخواهد خوب است و از هر چه که متنفر می‌باشد آن امر بد است.به سخن دیگر مرجع تشخیص خوبی‌ها و بدی‌ها و تمام ارزش‌های اخلاقی، امیال و خواست بشر است، چنان که بنتام در این مورد می‌گوید:
«خوب یعنی خواستنی و بد یعنی نخواستنی». (۲۴)
به همین جهت است که در بعضی از کشورها و جوامع مدرن عمل قبیح همجنس بازی یک فعل اخلاقی منفی و بد
تلقی نمی‌شود؛ چون فعل بد، کاری است که مورد نفرت فاعل آن بوده و فاعل، آن را نخواهد ولی وقتی که فاعل یا فاعلانی آن را خواسته‌اند آن عمل خوب می‌باشد.بدیهی است براساس این
معیار، هر عمل زشت و کثیفی که مورد خواست کسی واقع شود تا مادامی که مضر به آزادی دیگری نباشد خوب است هر چند این عمل کاملا عملی ضد انسانی و به صورت تمام عیار حیوانی باشد.
نتیجه آن که دنیای مدرن وقتی آغاز گشته است که انسان و خواسته‌ها و امیال او محور همه عالم شده و تمام تلاش‌های عملی بشر نیز نقش ابزاری داشته و هدف آن تسلط هر چه بیشتر بر عالم طبیعت و زندگی راحت تر و به سخن دیگر ارضای هر چه بیشتر و بهتر امیال مادی بشر می‌باشد.و به هیچ روی آموزه‌های دینی و ماوراء طبیعی در حیطه حیات بشر دخالت ندارد.بنابراین مدرن شدن به معنی کنار زدن دین و رها شدن از
دین و خدا و
وحی و معاد است.
در نتیجه هر‌اندیشه و امر جدیدی، مدرن نمی‌باشد.
از این رو اگر‌اندیشه‌ای تحت تاثیر دین بوده و حتی اگر در زمان قبل سابقه‌ای نیز نداشته بلکه در زمان حاضر مطرح شده باشد باز هم یک‌اندیشه سنتی است و‌اندیشه مدرن نمی‌باشد ولی برعکس اگر‌اندیشه‌ای،
انسان و
عالم ماده را محور همه امور قرار داده و در صدد نفی هرگونه مرجعیتی چه دینی و چه غیر دینی ورای عقل ابزاری معتمد بر حس
بشر باشد چنین‌اندیشه‌ای مدرن است هر چند که در زمان‌های قبل نیز سابقه داشته باشد؛ به عنوان مثال، اندیشه انسان محوری در حدود دو هزار و ششصد سال قبل توسط سوف سطائیان مطرح شده است.این جمله پروتوگوارس مشهور است که:
«انسان
مقیاس همه چیز است». (۲۵)
در عین حال این‌اندیشه، یک‌اندیشه مدرن بوده و توسط جهان بینی دنیای مدرن کاملا پذیرفته شده است.
هم چنین، همجنس بازی که در دنیای جدید و جوامع مدرن به عنوان یک عمل مثبت تلقی می‌شود و منافی مدرن بودن نیست عمل و رفتاری است که
قرآن آن را به قوم
حضرت لوط (علیه‌السّلام) (یعنی چند هزار سال قبل) نسبت می‌دهد.(۲۶)
تامل در موارد فوق این نکته مهم را روشن می‌سازد که قدیمی یا جدیدی بودن یک‌اندیشه یا رفتار دلالت بر مدرن بودن یا عدم آن ندارد بلکه ملاک مدرن بودن، بریدگی از هر چه غیر انسان است مانند خدا و دین و سنت‌های دیگر و محور قرار دادن انسان و امیال او می‌باشد.و در یک کلام، دنیای مدرن یعنی اعتقاد و باور به علم و عقل آدمی به جای اعتقاد به حقیقت وحی و خداوند.(۲۷)
(۲۸)
برای واژه
مدرنیته که در
لغت به معنای «
تجدد» و جدید شدن می‌باشد در اصطلاح تعریف‌های گوناگونی ارائه شده است که در اینجا به برخی از تعریف‌های بیان شده اشاره می‌نماییم:
الف) مدرنیته، اعتقاد به این امر است که انسان، موجودی مختار، آزاد و عاقل بوده و می‌تواند سرنوشت خود را تحت کنترل خود درآورد.(۲۹)
ب) مدرنیته یعنی روزگار پیروزی خرد انسانی بر باورهای سنتی (اسطوره‌ای، دینی، اخلاقی، فلسفی و)...، رشد‌اندیشه علمی و خردباوری (اسیونالیته)، افزون شدن اعتبار دیدگاه
فلسفه نقادانه همراه با سازمان‌یابی تازه تولید و تجارت، شکل‌گیری قوانین مبادله کالاها و به تدریج
سلطه جامعه مدنی بر
دولت.(۳۰)
مدرنیته (جدید شدن) عبارت است از یک جریان و تحول در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و...که با محوریت انسان و تکیه بر آزادی همه جانبه او و نیز اعتماد به عقل بشری و اصالت دادن به فرد، در صدد تحلیل همه اشیاء اعم از طبیعت، ماوراء طبیعت، ارزش‌ها...برآمده است و با‌اندیشه تغییر و نو کردن دائمی
حیات همه جانبه انسانی، هر آنچه که در مقابل او واقع شود مانند دین، آداب و رسوم و سایر سنت‌ها را نفی می‌کند.
(۳۱)
این واژه که در لغت به معنای «
تجدد گرایی» است در اصطلاح، جهان‌بینی‌ای است که براساس آن، مدرنیته و مؤلفه‌هایش تبیین و توجیه می‌گردند.برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های این جهان بینی که در زبان‌اندیشمندان غربی به صورت‌های گوناگون بیان شده است عبارتند از:
۱- از لحاظ معرفت شناختی، مشاهده‌گرایانه (۳۲) و آزمایش گرایانه (۳۳) و تجربی گرایانه (۳۴) است.به عبارت دیگر، یگانه راه وصول به معرفت حقیقی را مشاهده، آزمایش و تجربه حسی ظاهری می‌داند.(۳۵)
۲- فقط به عقل ابزاری، جزیی و استدلال گر
قائل است.(۳۶) و یگانه شانی که این عقل دارد این است که گزاره‌هایی را که حاصل مشاهده، آزمایش و تجربه حسی ظاهری‌اند در قالب استدلال‌های
منتج منطقی بریزد و نتایج جدیدی ارائه کند تا با شناخت جهان، در پیش‌بینی حوادث آینده سعی کند و به دنبال آن، جهان طبیعت را ضبط و مهار سازد.(۳۷) از این رو چنین عقلی در
باطن خود، عقل عملی است.
۳- مادیگرایانه (۳۸) است؛ یعنی به عوالمی غیر از عالم ماده و مادیات قائل نیست.(۳۹) این موضوع وجود شناختی البته نتیجه گریزناپذیر دو ویژگی قبلی است؛ چون بنابر این که فقط از راه مشاهده، آزمایش و تجربه حسی ظاهری بتوان، به معرفت حقیقی دست یافت و عقل نیز، کاری جز سر و سامان دادن به مواد خامی که از آن راه بدست آمده است نداشته باشد طبعا به تدریج آنچه قابل مشاهده، آزمایش و تجربه است با «واقعیت» و «موجود» یکسان و معادل گرفته می‌شود و لازمه این معادله هم چیزی نیست جز این اعتقاد که آنچه قابل مشاهده، آزمایش و تجربه نیست، موجود نیز نمی‌باشد.
یا لااقل لا ادری‌گری (۴۱) دارد.(۴۲)
۵- انسان گروانه (۴۳) است؛ یعنی خدمت به انسان را یگانه و نخستین هدف می‌داند.و به عبارت دیگر انسانیت را در جایگاه خداوند می‌نشاند و معتقد است که همه چیز و همه کار باید در خدمت انسان باشد.(۴۴)
۶- آزاد‌اندیش (۴۵) است؛ یعنی مخالف هر گونه تعبد نسبت به هر شخص است و هیچ کس را فوق سؤال و چون و چرا نمی‌داند و از همه دلیل و
برهان مطالبه می‌کند.(۴۶)
۷- به لحاظ اخلاقی عاطفه‌گرا (۴۷) است؛ یعنی احساسات و عواطف را خاست گاه همه افعال اخلاقی و یگانه داور خوبی و بدی و درستی و نادرستی اخلاقی می‌داند.(۴۸)
۴- مدرنیزاسیون (۴۹)
مقصود از مدرنیزاسیون یا متجدد سازی فعالیتی آگاهانه و اختیاری در جهت تحقق و پیاده کردن مؤلفه‌ها و فرهنگ مدرنیته در جوامعی است که فاقد آن‌ها هستند.
فعالیت و فرایند متجدد سازی، مستلزم تغییراتی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در کشورهای توسعه نیافته با نایت به مدل و الگوی پیشرفته و پیچیده‌تر سازمان‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشورهای غربی می‌باشد.
این فرایند از طریق تئوری‌های جامعه شناختی، مورد مطالعه و تعریف دقیق قرار گرفت و براساس این تئوری‌ها، جوامع به دو نوع تقسیم شده است:
جامعه سنتی (که می‌توان آن را به تعبیر دیگر جامعه «روستایی»، «عقب مانده» یا «توسعه نیافته» نامید) و جامعه مدرن (یا «جامعه شهری»، «توسعه یافته» یا «صنعتی».) هم چنین مطابق این تئوری‌ها، ساختارهای اجتماعی جوامع مختلف براساس قوانین عمومی و مشابه خاصی، حرکت کرده و دارای روند دائمی پیشرونده است و بدین جهت، تمام جوامع از یک روند تاریخی مشابهی یعنی گذر از یک نوع به نوع دیگر تبعیت می‌کنند.بر این اساس، چنین فرض شده است که جوامع سنتی باید تابع الگویی باشند که جوامع غربی آن را به کار بسته‌اند و در حقیقت، تئوری‌های متجدد سازی در صدد آن هستند که سازمان‌های جوامع غربی و متغیرهای این جوامع صنعتی را مشخص کرده تا آن‌ها را در کشورهای توسعه نیافته به اجرا در آورند.
(۵۱) (Moderniztion = Westernization) و پیش فرض‌های زیربنایی متجدد سازی عبارتند از: سکولاریسم، ماتریالیسم، فردگرایی و اعتقاد به پیشرفت از طریق علم تجربی و تکنولوژی.(۵۲)
در اینجا صرفا به بعضی از مؤلفه‌های
دین اسلام اشاره می‌شود:
۱- در دین اسلام، خداوند به عنوان موجودی ماورای طبیعی و مجرد و خالق یگانه جهان هستی و بی‌نیاز مطلق، مورد پذیرش واقع شده و وجود خداوند امری غیر قابل شک تلقی شده است.قرآن، از زبان
پیامبران نقل می‌کند که:
«قالت رسلهم افی الله شک فاطر السموات والارض؛ (۵۳)
فرستادگان آن‌ها در جواب شان گفتند آیا در خدا که آفریننده آسمان و زمین است شک می‌توان کرد.»
۲- جهان، ماهیت «از اویی» دارد؛ یعنی واقعیت جهان واقعیت «از اویی» است.فرق است میان آن که چیزی از چیزی باشد بدون این که تمام واقعیتش «از اویی» باشد؛ مانند فرزند نسبت به پدر و مادر، که از آن‌هاست ولی واقعیت وجودیش غیر از واقعیت اضافه و نسبتش به پدر و مادر است.اما جهان ماهیت از اویی دارد؛ یعنی به تمام واقعیتش، انتساب به حق است، واقعیتش و اضافه و نسبتش به حق یکی است و در حقیقت معنی مخلوق بودن همین است.هم چنین این جهان ماهیت به «سوی اویی» دارد؛ یعنی همان طور که از اوست، به سوی او هم هست.پس جهان در کل خود یک سیر نزولی را طی کرده و نیز در حال طی کردن یک سیر صعودی به سوی اوست:
«انا لله وانا الیه راجعون؛ (۵۴) همه از آن خدا هستند و به سوی او باز می‌گردند.»
«الا الی الله تصیر الامور؛ (۵۵) همانا اشیاء به سوی خداوند، صیرورت می‌یابند.»
۳- جهان دارای نظام متقن علی و معلولی، سببی و مسببی است.
فیض الهی و قضا و قدر او به هر موجودی تنها از مسیر علل و اسباب خاص خود او جریان می‌یابد.
علاوه بر این، نظام علی و معلولی به علل و معلولات مادی و جسمانی منحصر نیست.جهان در بعد مادی خود نظام علی و معلولیش مادی است و در بعد ملکوتی و معنوی خود، نظام علی و معلولیش غیر مادی می‌باشد.و میان دو نظام نیز هیچ گونه تضادی نیست و هر کدام مرتبه وجودی خود را احراز کرده‌اند.ملایکه، روح، لوح، قلم، کتب سماوی و ملکوتی وسائط و وسایلی هستند که به
اذن پروردگار، فیض الهی از طریق آن‌ها جریان می‌یابد.
۴- جهان به صورت یک پارچه، یک واقعیت هدایت شده است به طوری که تمام ذرات جهان در هر مرتبه‌ای که هستند از نور هدایت برخوردارند،
غریزه، حس، عقل، الهام و وحی، مراتب هدایت عامه جهانند:
«قال ربنا الذی اعطی کل شی‌ء خلقه ثم هدی؛ (۵۶)
موسی به فرعون گفت: پروردگار ما آن است که به هر چیزی آن نوع خلقتی که شایسته‌اش بود عطا و سپس آن را هدایت کرد.»
.
۵- بعد از این جهان، جهانی دیگر است، و آن جهان، جهان ابدیت و جهان
پاداش و
کیفر اعمال است.
تقریبا دو هزار
آیه در قرآن (یعنی یک سوم قرآن) در مقام بیان جهان
آخرت و کیفیت اثبات معاد و دفع شبهات نسبت به آن و کیفیت نعمت‌ها و عذاب‌های اخروی است.
در بعضی از آیات قرآن به
پیامبر دستور می‌دهد که نسبت به وقوع
قیامت قسم یاد کند:
«زعم الذین کفروا ان لن یبعثوا قل بلی و ربی لتبعثن ثم لتنبؤن بما عملتم وذلک علی الله یسیر؛ (۵۷)
کافران گمان کردند که هرگز برانگیخته نمی‌شوند بگو به خدای من
سوگند البته برانگیخته و سپس به آنچه عمل کرده‌اید خبر داده می‌شوید و این بر خدا بسیار آسان است.»
۶- در دیدگاه اسلامی انسان دارای روح مجرد است:
«و قالوا اذا ضللنا فی الارض انا لفی خلق جدید بل هم بلقاء ربهم کافرون، قل یتوفاکم ملک الموت الذی وکل بکم ثم الی ربکم ترجعون؛ (۵۸)
گویند آیا پس از آن که ما در زمین نابود شدیم باز از نو زنده خواهیم شد؟ بلی در حقیقت آن‌ها به دیدار خدایشان کافرند.بگو فرشته مرگ که مامور
قبض روح شماست جان شما را خواهد گرفت و پس از مرگ به سوی خدای خود باز می‌گردید.»
روح انسان یک حقیقت جاودانه است و انسان نه تنها در قیامت به صورت زنده
محشور می‌شود، در فاصله دنیا و قیامت از نوعی
حیات که حیات برزخی نامیده می‌شود و از حیات دنیوی قوی تر و کامل تر است بهره‌مند می‌باشد.در قرآن، حدود بیست آیه به حیات انسان در حال پوسیدگی بدن در فاصله مرگ و قیامت دلالت دارد.(۵۹)
۷- میان اعمال و رفتار دنیوی انسان و زندگی و حیات اخروی او رابطه مستقیمی وجود دارد:
«بلی من کسب سیئة واحاطت‌به خطیئته فاولئک اصحاب النار هم فیها خالدون والذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک اصحاب الجنة هم فیها خالدون؛ (۶۰)
آری هر کس اعمالی زشت‌اندوخت و
کردار بد بر او احاطه پیدا کرد چنین کس اهل
دوزخ است و در آن آتش به عذاب جاوید گرفتار است و آن‌هایی که
ایمان آوردند وکارهای نیک و شایسته کردند آنان اهل بهشتند و در بهشت جاوید همیشه
متنعم خواهند بود.»
۸- عقل انسان در این دنیا برای
هدایت او و سعادتمند ساختنش کافی نبوده و به پیامبران نیاز دارد:
«کان الناس امة واحدة فبعث الله النبیین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الکتاب بالحق لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه وما اختلف فیه الا الذین اوتوه من بعد ما جاءتهم البینات بغیا بینهم فهدی الله الذین ءامنوا لما اختلفوا فیه من الحق باذنه والله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم؛ (۶۱)
مردم (در آغاز) یک دسته بودند سپس خداوند پیامبران را برانگیخت تا مردم را
بشارت و بیم دهند و کتاب آسمانی که به سوی حق دعوت می‌کرد با آن‌ها
نازل ساخت تا در میان مردم در آن چه اختلاف داشتند داوری کند، تنها کسانی که کتاب را دریافت داشته بودند و نشانه‌های روشن به آن‌ها رسیده بود به خاطر انحراف از حق و ستمگری در آن اختلاف کردند.خداوند آن‌هایی را که ایمان آورده بودند به حقیقت آنچه مورد اختلاف بود به فرمان خودش رهبری کرد.و خداوند هر کس را که بخواهد به راه راست هدایت می‌کند.»
در موردی قرآن، انکار نزول وحی بر انسان را مستلزم عدم شناخت خداوند می‌داند:
«و ما قدروا الله حق قدره اذ قالوا ما انزل الله علی بشر من شی‌ء قل من انزل الکتاب الذی جاء به موسی نورا وهدی للناس؛ (۶۲)
آن‌ها خدا را درست نشناختند که گفتند: خدا هیچ چیز بر هیچ انسانی نفرستاده است.بگو: چه کسی کتابی را که
موسی آورد نازل کرد؟ کتابی که برای مردم نور و هدایت بود.»
۹- از نکات یاد شده، بدست می‌آید که انسان برای سعادتمند شدن و رهایی از
جهالت و بطلان و بندگی هوی و هوس و
شیطان باید به خداوند
ایمان آورد و به تمام دستورهای او از
نماز،
روزه و...عمل کند و در اخلاق نیز تابع ارزش‌های الهی باشد نه هوی و هوس گذرای خود.
و در یک سخن، انسان برای این که از سطح حیوانیت بیرون آمده و انسان واقعی شود کاملا باید به دستورهای سعادت آفرین الهی که در اسلام نازل شده است گوش فرا داده و در حقیقت تسلیم محض باشد.و اگر در موردی دستورهای الهی و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با هوی و هوس انسانی سازگار نگردید نباید تابع هوی و هوس خود گردد بلکه باید تسلیم فرامین خداوند و رسولش باشد:
«و ما کان لمؤمن ولا مؤمنة اذا قضی الله ورسوله امرا ان یکون لهم الخیرة من امرهم و من یعص الله ورسوله فقد ضل ضلالا مبینا؛ (۶۳)
هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشند و هر کس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است.»
به همین جهت قرآن روح
دین را، تسلیم و
عبد خداوند بودن و اسلام می‌داند و غیر آن را هر چه باشد باطل می‌انگارد:
«ان الدین عند الله الاسلام؛ (۶۴)
همانا دین نزد خداوند، اسلام (و تسلیم بودن در برابر حق) است.»
«و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه وهو فی الآخرة من الخاسرین؛ (۶۵)
و هر کس جز اسلام (تسلیم در برابر فرمان حق) آیینی برای خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت از زیان کاران است.»
هر چند که در بیان جهان بینی مدرن صرفا به تعاریف
اکتفا شده و نیز در بیان جهان بینی اسلامی نیز تنها به برخی از اصول اسلام اشاره کردیم ولی‌اندک تاملی در مباحث بیان شده، مربوط به جهان بینی مدرنیته و نیز مباحث اجمالی پیرامون اسلام، کاملا روشن می‌سازد که مبانی و مؤلفه‌های جهان بینی مدرن، به طور
صریح و آشکار با جهان بینی اسلامی در
تعارض است.
چگونه اعتقاد به خداوند به عنوان یک موجود مجرد و
ماوراء طبیعی و نیز اعتقاد به ملائکه با‌اندیشه ماتریالیستی دنیای مدرن و منحصر نمودن هستی در موجودات مادی سازگار است؟
چگونه حصر معرفت به معرفت‌های تجربی در‌اندیشه مدرن با ادعای ضرورت نیاز بشر به معارف وحیانی که از ناحیه خداوند ارسال می‌شود مطابق می‌باشد؟
ادعای جهان بینی مدرن که انسان محور همه عالم است و معرفت‌های نظری و عملی و ارزش‌های اخلاقی تابع امیال و خواهش‌های اوست با ادعای دین اسلام که انسان باید خواهش‌ها و امیال خود را محور ارزش‌ها ندانسته و تابع صرف و تسلیم محض و عبد خداوند باشد در تعارض آشکار است.
و در نهایت این که وقتی به
اعتراف صریح و آشکار‌اندیشمندان غربی، دنیای مدرن وقتی آغاز شده که بشریت سعی کرده است تا خود را از تاثیر دین و آموزه‌های آن رها سازد و وقتی اساس و مبنای دنیای مدرن، مساوی گرفتن موجود با مادی بودن و نفی خداوند و تشکیک در او می‌باشد به سهولت روشن می‌شود که:
ادعای این که باید از اسلام، قرائت مدرن ارائه کرد و اسلام را با مدرنیته و جهان بینی مدرن سازگار ساخت، در واقع مستلزم نفی کلی دین و اساس اسلام یعنی خدا، وحی،
ملائکه، آموزه‌های دینی و
عبودیت خداوند است.
اسلام مدرن، پارادوکس غیر قابل حل بوده و سعی و تلاش در مدرن کردن اسلام، جز تمنای محال، امر دیگری نیست.
توجه تفصیلی به مؤلفه‌های جهان بینی مدرن، تعارض آن را با مبانی اسلامی بیشتر آشکار ساخته و ادعای فوق را به صورت کاملتری روشن و اثبات می‌سازد که این مهم را به
مقال و
مجال دیگر واگذار می‌کنیم.
البته این نتیجه‌گیری به معنای انکار نکات مثبت تمدن غرب نیست و نیز بدان معنی نیست که از دیدگاه نویسنده، اسلام با پدیده‌های نوین و مدرن مطلقا ناسازگار است.
[۱] پارادوکس اسلام مدرن
[۲] MODERN
[۳] Lawrenc CAhoone، From Modernism to postmodernism، (Blachwell)، ۱۹۹۶، P.۱۱ .
[۴] Alex Inkeles، a model of modern man، in Moderinty critical concepts، v.۲، (Routledge). ۱۹۹۹.P.۹۴.
[۵] والتر ترنر، استیس، دین و نگرش نوین، ترجمه احمدرضا جلیلی، انتشارات حکمت، ۱۳۷۷، ص۲۲.
[۶] The Fall of man
[۷] نامه به مسیحیان روم، باب ۵/۱۲- ۲۰ و نامه اول به قرنتس، باب ۱۵/۲۲
[۸] متا، باب ۳/۱۳- ۱۶ و لوقا، باب ۳/۲۱.
[۹] مرقس، باب ۱۴/۴۳- ۷۲ و باب ۱۵/۱ و متا، باب ۲۶/۴۷ تا آخر و باب ۲۷/۱- ۲.
[۱۰] مرقس، باب ۱۶ و متا، باب ۲۸.
[۱۱] نامه به مسیحیان روم، باب ۳/۲۵ و باب ۴/۲۵ و باب ۵/۱- ۶، و نامه اول به قرنتس، باب ۱/۱۳ و ۱۸ و ۲۳ تا آخر.
[۱۲] یوحنا، باب ۶/۱۴.
No one comes to the Father except through me
[۱۳] ecclesian nulla salus.
PHilip L.QuiNN، Religious Pluralism، in Routledge Encyclopedia of philosophy، v.۸، (ed.Edward craig، London and new yourk)، ۱۹۹۸.pp.۴ - ۲۶۰.
[۱۴] گروه نویسندگان زیر نظر ماروین پری - تاریخ جهان، تحول‌اندیشه، تمدن و فرهنگ جهان، ترجمه عبدالرحمن صدریه، انتشارات فردوس، چاپ اول، ۱۳۷۷، صص ۲۰۵- ۲۰۴.
[۱۵] هرمن رندال، سیر تکامل عقل نوین، ترجمه ابوالقاسم پاینده، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶، ص۲۷۴.
[۱۶] برتر‌اندراسل - تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، نشر پرواز، چاپ پنجم، ۱۳۶۵، ج۱، ص۴۲۹.
[۱۷] RALPH MCINERNY، Modernity and Religion، (London)، ۱۹۹۴.p.ix.
[۱۸] Paul Kurtz، toward a new Enlighttenment.(Ed، by Vern L.Bullough and timoth J.madigan)، ۱۹۹۴، P.۵۱.
[۱۹] Hussain nassr، Traditional Islam in the modern world، (London and new york). ۱۹۸۷.P.۱۰۱.
[۲۰] West David، An Introduction to continental philosophy، (First Published by polity press). ۱۹۹۶، P.۱۳.
[۲۱] Will Kymlicka، liberalism، community and culture، (Oxford، new york)، ۱۹۸۹، PP.۱۲-۱۳.
[۲۲] Humanism
[۲۳] Secularism
[۲۴] آنتونی آربلاستر، لیبرالیسم غرب، ظهور و سقوط، ترجمه عباس فجر، نشر مرکز، چاپ سوم، ۱۳۷۷، ص۲۰۲.
[۲۵] فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه یونان و روم، انتشارات سروش، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۸، ص۱۰۶.
[۲۶] عنکبوت/۳۵- ۲۸.
[۲۷] خوسه ارتگاای‌گاست، انسان و بحران، ترجمه احمد تدین، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۶، ص۱۲۶.
[۲۸] Modernity
[۲۹] Alex Inkeles، Amodel of modern man، in Modernity critical concepts، v.۲، (Routledge). ۱۹۹۹، P.۱.
[۳۰] بابک احمدی، مدرنیته و‌اندیشه انتقادی، نشر مرکز، چاپ اول، ۱۳۷۳، صص ۱۱- ۹.
[۳۱] Modernism
[۳۲] Observationalistic
[۳۳] Experimentalistic
[۳۴] Empiristic
[۳۵] برتر‌اندراسل، پیشین، ج۲، ص۷۳۲ و والتر ترنر، استیس، پیشین، صص ۱۰۴- ۱۰۲.
[۳۶] Rationalism
[۳۷] Hussain Nassr، ibid.
[۳۸] Materilistic
[۳۹] Paul Kurtz، ibid، P.P ۱-۵۰
[۴۰] Atheism
[۴۱] Agnosticism
[۴۲] Paul Kurtz، ibid، P.P ۱-۵۰
[۴۳] Humanistic
[۴۴] در این زمینه مانند موارد سابق کتاب بسیار فراوان است و حداقل مراجعه کنید به:
Tony Davies، Humanis، (First Published، London and new york)، ۱۹۹۷، P.۱۰۵
[۴۵] Free thinking
[۴۶] John mon Fasani، Humanism Renassance، in Encyclopedia of philosophy، v۴، (Routledge، London and new york)، ۱۹۹۸، PP.۳۰-۵۹۹.
[۴۷] sentimentalistic
[۴۸] آنتونی آربلاستر، پیشین، ص۲۰۲.
[۴۹] Modernization
[۵۰] Westernization
[۵۱] (John L.Esposito، Islam and secularism، the Twenty - First century، (new york university press)، ۲۰۰۰، p.۱
[۵۲] Louis J.contor، modernization and Development، in the Oxford Encyclopedia of the modern Islamic world، v.۳ (ed.John L.Esposito، New York - Oxford)، ۱۹۹۵، P.۱۲۳.
[۵۳] ابراهیم/۱۰.
[۵۴] بقره/۱۵۶.
[۵۵] شوری/۵۳.
[۵۶] طه/۵۰.
[۵۷] تغابن/۷.
[۵۸] سجده/۱۱- ۱۰.
[۵۹] در ذکر موارد ششگانه فوق از نوشته‌های شهید مطهری بهره بردم.ر.ک: شهید مطهری، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، انتشارات صدرا، قم، صص ۲۲۸- ۲۲۱.
[۶۰] بقره/۸۲- ۸۱.
[۶۱] بقره/۲۱۳.
[۶۲] انعام/۹۱.
[۶۳] احزاب/۳۶.
[۶۴] آل عمران/۱۹.
[۶۵] آل عمران/۸۵.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «دین و مدرنیزم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۲۴.
