شب برات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شب برات (نیز برائَت)،
شب پانزدهم و به قولی چهاردهم
ماه شعبان است.
برائت به معنی بیزاری و دور بودن، و
بری الذمه شدن از
دَین، و
برات ـ مخفف آن و یا کلمه دیگری از همان اصل ـ سند و نوشته‌ای است که به کسی دهند تا به استناد آن،
پول یا هر چیز دیگر را از دیگری بگیرد. در ادبیات به هر
حواله یا وارد معنوی برات می‌گویند.
وجه تسمیه این
شب به
شب برات نیز به قولی آن بوده است که «هر کس در آن
عبادت کند و نیکی به جای آرد، بیزاری یابد از
دوزخ».
بدین ترتیب، در این
شب،
آمرزش یافتگان از
مجازات تبرئه می‌شوند و به تعبیر مجازی، سند آزادی آنان از
کیفر دوزخ صادر می‌شود. به قولی دیگر،
شب برات،
شب تعیین
روزی افراد است و به تعبیر مجازی اسناد
ارزاق آنان صادر، و به حکم الهی
عمر و
رزق هرکس معین می‌شود.
اعتقاد به صدور برات
ارزاق در این
شب و اطلاق کلمه
چک به برات در فارسی، سبب شده است آن را
شب چک نیز بخوانند که معرّب آن لیلة الصک است.
عِکْرِمه بربری، از مشاهیر
تابعین، و
ابن عربی شب نیمه شعبان (
شب برات) را همان
شب قدر دانسته‌اند.
عامه مفسرین
شب قدر را در ماه مبارک
رمضان می‌دانند و گروهی از آنان بین آیات ۳ و ۴
دخان ۱۸۵ بقره
و آیات
سوره قدر جمع کرده و قائل به مرحله ای از نزول
قرآن در لیله مبارکه شده‌اند و مصداق آن را
شب برات دانسته و گفته‌اند که پاره ای از مراحل تقدیر اعمار، تقسیم ارزاق، و تعیین حاجیان در این
شب انجام می‌گیرد.
نام‌های دیگری نیز بر آن نهاده‌اند، مانند لیله مبارکه، رحمة، برائة
شب نسخه، فرق، عَرْض
حکم، قضا، قَدَر
شک.
بسیاری از
اهل سنت و
فرقه‌های صوفیه به فضیلت و عظمت این
شب و انجام دادن
عباداتی چون
تلاوت قرآن، برپاداشتن
احیا و خواندن
نمازها و
ادعیه و
روزه فردای این
شب اعتقاد دارند.
وعده
آمرزش و
اجابت دعا در
شب پانزدهم
شعبان و تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار در این
شب در
روایات شیعه نیز آمده است. هرچند از این
شب به نام
شب برات کمتر یاد شده است، تشابه اعتقادات
شیعیان و
سنیان و عبادات آنان در
شب پانزدهم
شعبان و
شب برات در روایاتی از
پیامبر صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم،
حضرت علی علیه‌السلام،
دعای
امام سجاد علیه السّلام در
شب نیمه شعبان به
روایت شیخ طوسی در
مصباح المتهجد و
سید بن طاوس در
اقبال و حدیثی از
امام صادق علیه السّلام
در خور توجه است. در روایتی از
امام رضا علیه السّلام
لیلة الصکاک همان
شب قدر دانسته شده است نه
شب نیمة شعبان.
ظاهر این
روایت با روایات پیشین چندان مطابقت نمی‌کند؛ زیرا تقسیم
صکاک تعبیری مجازی از همان تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار است و در روایتی
پایان یافتن زندگی با نزول صکاک تعیین می‌شود.
باوجود شباهت‌هایی میان اعمال عبادی و فلسفه و معنای
شب برات، در نحوه انجام این عبادات میان فرق
صوفیه و اهل سنت و نیز شیعیان اختلافاتی وجود دارد، از جمله: به جماعت خواندن نماز
شب برات که برخی از سنیان
و کلیه شیعیان آن را
حرام می‌دانند (در
فقه شیعه هیچ
نمازی را که ذاتاً
مستحب باشدـ و نه آنچه در اصل
واجب بوده و در شرایط خاصّی مستحب شده ـ نمی‌توان به
جماعت خواند). اما برخی از اهل سنت این نماز را هم مانند نماز غیر واجب
تراویح می‌دانند که می‌توان به جماعت خواند
بعضی از اهل سنت نیز احادیث فضیلت اعمال
شب برات ـ از جمله حدیث صد رکعت نماز ـ را از اصل سست و حتی ساختگی و آن اعمال را
بدعت‌هایی زشت و نکوهیده دانسته اند، چنانکه
عزالدین عبدالسلام (۵۷۷ـ۶۶۰) درباره اثبات ناروا بودن نماز
لیلة الرغائب (در
ماه رجب) و صد رکعت نمازی که از مهم‌‌ترین اعمال عبادی
شب برات است، اثری مستقل نگاشته است.
در پاره ای از نواحی
کردستان، در این
شب، در
مسجدها و
تکیه‌ها و
خانقاه‌ها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به
جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود؛ و عقیده بر این است که در
شب برات، روزیِ
بندگان از نو تقسیم خواهد شد و
دعا برای افزایش
روزی مستجاب است و هرکس آن
شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ ازاینرو همه خانواده ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند، و
فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می گویند.
همچنین در نقاط مختلف
شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا می‌شود که
زیارت اهل قبور، تلاوت قرآن و
اطعام و
صدقه به
مساکین برای
آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت،
رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در
شب برات به
قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند
). پختن نوعی
حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این
شب است. در این باره اشاره و تأکید رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به
عزاداری برای
حمزه علیه السّلام پس از
شهادت وی در
غزوه احد، موجب شده است تا مسلمانان
هند برای یاد کردن وی در
شب برات توجه و تقدم ویژه ای قائل شوند. سوزاندن
عود و روشن کردن
شمع، دادن
هدایا بویژه اسباب و آلات آتش بازی به
کودکان از دیگر
آیین‌های شب برات است.
علمای اهل سنت برخی از این اعمال را بدعت و اتلاف بیهوده
مال و کار حرام اعلام و آن را
نهی کرده‌اند.
برخی نیز رد پای سنن
هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه ها، دیده اند.
از دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف
شب برات، از جمله چراغانی، در آن‌ها برگزار می‌شده،
خراسان،
عراق،
دمشق،
مکه،
مصر بوده است. و در روزگار ما نیز اجرای این مراسم در
مصر و
افغانستان ادامه دارد.
در متون ادبی فارسی، از جمله
اشعار رودکی،
مواعظ سعدی و اشعار
سنایی از
شب برات یاد شده است. در ادبیات
اردو نیز ناسخ به این
شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند.
(۱) محمود بن عبدالله آلوسی، روح المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت.
(۲) ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه)، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳) ابن عربی، رحمة من الرحمن فی تفسیرو اشارات القرآن من کلام محیی الدین ابن العربی، جمع و تألیف محمود محمودالغراب، دمشق ۱۴۱۰.
(۴) ابن کثیر، البدایة والنهایه، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲.
(۶) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۷) عبدالرسول احمد نگری، جامع العلوم، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
(۸) محسن امین، مفتاح الجنات، بیروت.
(۹) محمدحسین بن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۰) شرفعلی تهانوی، اسلامی بهشتی زیور، لاهور.
(۱۱) عبدالواسع بن عبدالجامع جبلی، دیوان عبدالواسع جبلی، چاپ ذبیح الله صفا، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۲) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمدمعین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
(۱۳) احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، لاهور ۱۹۸۶.
(۱۴) علی رواقی، «
شب چک»، در نامه مینوی، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۱۵) محمود بن عمر زمخشری، پیشرو ادب، یا، مقدمة الادب، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۴۲ ش.
(۱۶) محمود بن عمر زمخشری، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت، ۱۳۹۰۰.
(۱۷) مصلح بن عبدالله سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۱۸) سعید شرتونی، ذیل اقرب الموارد، قم ۱۴۰۳.
(۱۹) محمود شلتوت، مِن توجیهات الاسلام، قاهره.
(۲۰) فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۱) محمد علوی کرمانی، سیرالاولیاء، اسلام آباد ۱۳۹۸.
(۲۲) فیروزالدین، فیروزاللغات اردوجامع، لاهور.
(۲۳) فتح الله بن شکرالله کاشانی، منهج الصادقین، چاپ علی اکبر غفاری، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵).
(۲۴) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، زادالمعاد، (تهران).
(۲۵) محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۶) احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، قاهره.
(۲۷) بهاءالدین زکریا ملتانی، الاوارد، اسلام آباد ۱۳۹۸.
(۲۸) جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۲۹) احمد بن محمد میبدی، کشف الاسراروعدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳۰) محمد بن محمد نوربخش، الفقه الاحوط، کراچی (تاریخ مقدمه ۱۳۹۳).
(۳۱) رضا قلی بن محمدهادی هدایت، کتاب فرهنگ انجمن آرای ناصری، چاپ سنگی ۱۲۸۸، چاپ افست تهران.
(۳۲) هندوشاه بن سنجر، تجارب السّلف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۷ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برات»، شماره۸۴۹.
